بحر هزج

بحرِ هَزَج در اصطلاح عروضی، به بحر شعری گفته می‌شود که ارکان آن از تکرار «مَفاعیلُن» (U - - -) یا زحافات آن تشکیل شده و از بحور متّفق‌الارکان است. هزج به معنی سرود و ترانه و آواز با ترنم است و اوزانی مترنم دارد. (مفاعیلن - وتد مقرون و سبب خفیف «°°|°|°|/ᴗ – – –»)

مشهورترین وزن آن:

مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن (ل - - - |ل - - - |ل - - - |ل - - -): بحر هزج مثمن سالم

الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها / که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکلها (حافظ)

زحافات

زحافات (تغییرات) مشهور بحر هزج: (قَبض - کَفّ - خَرب - خَرم (تخنیق) - شَتر - حَذف – جَبّ - بتر - توسیع):

1. مفاعلن: مقبوض
2. مفاعیلُ: مکفوف
3. مفعولن: اَخرم (مُخَنَّق)
4. مفعولُ: اَخرب
5. فعولن: محذوف
6. فاعلن: اَشتر
7. فَعَل: مجبوب
8. فَع: ابتر
9. مفاعیلاتن: موسّع

اوزان

اوزان پرکاربرد بحر هزج:

• مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن: بحر هزج مثمن سالم* (ششمین وزن پرکاربرد شعر فارسی)
• مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن: بحر هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف* (هفتمین وزن پرکاربرد شعر فارسی)
• مفعولُ مفاعیلن مفعولُ مفاعیلن: بحر هزج مثمن اخرب*
• مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن: بحر هزج مثمن مکفوف محذوف*
• مفاعیلن مفاعیلن فعولن: بحر هزج مسدس محذوف* (هشتمین وزن پرکاربرد شعر فارسی - وزن دوبیتی)
• مفعولُ مفاعلن فعولن: بحر هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف*
• مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل: بحر هزج مثمن اَخرب مکفوف مجبوب* (وزن اصلی رباعی)
• مفعولُ مفاعلن مفاعیلن: بحر هزج مسدس اخرب مقبوض*

مجموعهٔ اوزان بحر هزج (به ترتیب افاعیل):

• مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن (هزج مثمن سالم)*
• مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن فعولن (هزج مثمن محذوف)
• مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن فَعَل (هزج مثمن مجبوب)
• مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن (هزج مسدس سالم)*
• مفاعیلن مفاعیلن فعولن (هزج مسدس محذوف)* «وزن دوبیتی»
• مفاعیلن مفاعیلن (هزج مربع سالم)
• مفاعیلن فعولن مفاعیلن فعولن (هزج مثمن محذوف)
• مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن (هزج مثمن مکفوف محذوف)*
• مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن (هزج مسدس مکفوف محذوف)
• مفاعلن مفاعلن مفاعلن مفاعلن (هزج مثمن مقبوض)
• مفاعلن فعولن مفاعلن فعولن (هزج مثمن مقبوض محذوف)
• فاعلن مفاعیلن فاعلن مفاعیلن (هزج مثمن اشتر)
• مفعولُ مفاعیلن مفعولُ مفاعیلن (هزج مثمن اخرب)*
• مفعولُ مفاعیلن مفعولُ مفاعیلاتن (هزج مثمن اخرب موسّع)
• مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلن (هزج مسدس اخرب مکفوف)
• مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلن (هزج مثمن اخرب مکفوف)
• مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن (هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف)*
• مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل (هزج مثمن اَخرب مکفوف مجبوب)* «وزن اصلی رباعی»
• مفعولُ مفاعلن مفاعیلن (هزج مسدس اخرب مقبوض) *
• مفعولُ مفاعلن فعولن (هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف)*
• مفعولن فاعلن فعولن (هزج مسدس اخرم اشتر محذوف)
• مفعولن مفعولن مفعولن مفعولن (هزج مثمن اخرم مخنّق)

اوزان رباعی

اوزان رباعی ۱۲ تا و در بحر هزج است.
شش وزن در شجرهٔ اَخرب:

• مفعولُ مفاعلن مفاعیلن فَع (هزج مثمن اَخرب مقبوض ابتر)*
• مفعولُ مفاعلن مفاعیلُ فَعَل (هزج مثمن اَخرب مقبوض مکفوف مجبوب)* «گونه اصلی رباعی: پرکاربردترین گونه»
• مفعولُ مفاعیلن مفعولن فَع (هزج مثمن اَخرب مخنق ابتر)
• مفعولُ مفاعیلن مفعولُ فَعَل (هزج مثمن اَخرب مجبوب)
• مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلن فَع (هزج مثمن اَخرب مکفوف ابتر)*
• مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل (هزج مثمن اَخرب مکفوف مجبوب)* «وزن اصلی رباعی»

شش وزن در شجرهٔ اَخرم:

• مفعولن فاعلن مفاعیلن فَع (هزج مثمن اَخرم اشتر ابتر)
• مفعولن فاعلن مفاعیلُ فَعَل (هزج مثمن اَخرم اشتر مکفوف مجبوب)
• مفعولن مفعولن مفعولن فَع (هزج مثمن اَخرم مخنق ابتر)
• مفعولن مفعولن مفعولُ فَعَل (هزج مثمن اَخرم مخنق اخرب مجبوب)
• مفعولن مفعولُ مفاعیلن فَع (هزج مثمن اَخرم اخرب ابتر)
• مفعولن مفعولُ مفاعیلُ فَعَل (هزج مثمن اَخرم اخرب مکفوف مجبوب)

وزن دوبیتی

دوبیتی سنتی که سرایندهٔ برجستهٔ آن باباطاهر همدانی است، نیز وزنی یکسان از قرار زیر و در بحر هزج دارد:

• مفاعیلن مفاعیلن فعولن: بحر هزج مسدس محذوف*

مرا نه سر نه سامان آفریدند / پریشانم پریشان آفریدند

پریشان خاطران رفتند در خاک / مرا از خاک ایشان آفریدند (باباطاهر همدانی)

پانویس

‌* اوزان پرکاربرد

منابع

• عروض و قافیه؛ نگاهی تازه به اوزان و ضراب‌آهنگ شعر فارسی، مؤلف: حسن مددی، تهران: تیرگان، پ نخست: ۱۳۸۵.
• عروض فارسی؛ شیوه‌ای نو برای آموزش عروض و قافیه، مؤلف: عباس ماهیار، مشاور مجموعه: حسن انوری، تهران: نشر قطره، چاپ پنجم: ۱۳۷۹.