سد
سَد یا به فارسی (و فارسی افغانستان) «بَند» مانعی است که جریان آب‌های سطحی یا جریان‌های زیرزمینی را متوقف یا محدود می‌کند. سدها سیلاب‌ها را مهار کرده و از آب ذخیره شده در پشت آنها برای فعالیت‌هایی مانند آبیاری، مصارف انسانی، استفاده‌های صنعتی، پرورش آبزیان و کشتیرانی استفاده می‌شود. غالباً همراه با سدها از برق‌آبی برای تولید برق استفاده می‌گردد. همچنین می‌توان از یک سد برای جمع‌آوری یا ذخیره آب استفاده کرده و سپس این آب به‌طور مساوی بین مکان‌های مختلف توزیع شود. عموماً هدف اصلی ساخت سدها نگهداری آب است، در حالی که از سازه‌های دیگر مانند سیلاب‌گیر یا خاکریز برای مدیریت آب یا جلوگیری از جاری شدن آب به مناطق خاصی از زمین استفاده می‌شود. اولین سد شناخته شده سد جاوا در اردن است که مربوط به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد است.
انواع سد
از دیدگاه استاتیکی، سدها به دو گروه عمده تقسیم می‌گردند:
سدهای پایه دار، سدهای پشت بنددار و سدهای چوبی از دیگر انواع سد محسوب می‌شوند.
سدهای قوسی
اساس نیروی غلبه بر فشار آب در این سدها، انتقال این نیرو به دیواره‌های دره و در حقیقت شکل هندسی سد است. این سدها حداقل در مقیاس‌های بزرگ، غالباً از بتن غیر مسلح ساخته می‌شوند. به منظور جلوگیری از ورقه ورقه شدن سطوح مختلف بتن روی یکدیگر، بسیاری از سدهای بزرگ از این نوع، به صورت لایه لایه و معمولاً به صورت لایه‌های ۲ یا ۳ متری بتن‌ریزی می‌گردد. سطح هر لایه بتن ریزی شده بلافاصله شسته می‌گردد تا بتن لایه (مرحله) بعدی به بتن قبلی خوب بچسبد و از ورقه ورقه شدن سطوح مختلف بتن روی یکدیگر جلوگیری گردد. این سدها به صورت بلوک بلوک ساخته شده و در انتها بین بلوک‌ها که درزه نامیده می‌شود دوغاب سیمان تزریق می‌گردد تا سد به صورت یکپارچه عمل کند.
سدهای وزنی
از آنجایی که باید در برابر فشار بسیار زیاد آب، مقاومت مناسبی به‌وسیلهٔ وزن سازه سد صورت پذیرد، این نوع از سدها معمولاً حجم بسیار عظیمی دارند. بدیهی است در ساخت سازه‌ای با این حجم، اقتصادی‌ترین مسئله، بحث تأمین مصالح است؛ بنابراین این سدها معمولاً از مصالح موجود در محل احداث خود بهره می‌برند. بدیهی است که در دسترس‌ترین این گونه مصالح سنگ و خاک است. سدهای وزنی به همین دلایل امروزه در دو نوع سدهای بتنی و سدهای خاکی ساخته می‌شوند.
سدهای خاکی
در ساخت سدهای خاکی، آنچه که در واقع جلوی آب را می‌گیرد، یک هسته نسبتاً نازک رسی است. خاک رس این خاصیت را دارد که با مرطوب شدن، به عایق خوبی برای نفوذ آب تبدیل می‌گردد. (از همین رو بام خانه‌های قدیمی کاهگل می‌شده‌است) بجز هسته رسی، مابقی حجم سد را سنگ و خاک غیر محلول در آب تشکیل می‌دهد. چرا که سنگ‌های محلول پس از مدتی باعث کاهش وزن سد و به هم خوردن نتایج محاسبات خواهند شد.
سدهای خاکی همواره با مشکل محدودیت ارتفاع مواجهند و بیشتر برای دره‌های عریض و کم شیب مناسب هستند (سد پانزده خرداد دلیجان). بر عکس سدهای قوسی مناسب دره‌های عمیق و کم‌عرضند مانند: (سد کرج)
سد رودخانه‌ای
سد رودخانه‌ای نوع خاصی از سد است که از یک رشته دروازه بزرگ تشکیل شده‌است که می‌تواند برای کنترل میزان عبور آب از سد باز یا بسته شود. دروازه‌ها بین پایه‌های کناری قرار دارند که وظیفه پشتیبانی بار آب را بر عهده دارند و اغلب برای کنترل و تثبیت جریان آب برای سیستم‌های آبیاری استفاده می‌شوند. نمونه‌ای از این نوع سدها، سد انحرافی Red Bluff در رودخانه ساکرامنتو نزدیک رد بلوف کالیفرنیا است که اکنون از رده خارج شده‌است.
مطالعات زمین‌شناسی
اگر سدی بدون مطالعه و بررسی کافی زمین‌شناسی احداث گردد، بی شک تنها یک فاجعه اقتصادی و محیط زیستی از خود بجا می‌گذارد. تمامی نواحی که دریاچه سد آنها را می‌پوشاند و همچنین زیر سازه سد باید به‌طور دقیق مورد گمانه زنی‌های کارشناسی قرار گیرد. وجود تنها یک بخش آهکی در اطراف دریاچه باعث خواهد شد تا آب به تدریج بخش آهکی را از بین برده و به خارج راه نفوذ پیدا کند یا در دراز مدت برهم ریختن محاسبه‌ها را سبب شود. نظیر چنین واقعه‌ای برای سد لار افتاد و این سد در حال حاضر از یک سوم ظرفیتش بهره‌برداری می‌نماید.
در سال ۱۹۵۹ میلادی فاجعهٔ فروریختن سد قوسی مالپاست در آلپ-ماریتیم فرانسه که بنا به ضابطه‌های امروز، شاید به سبب شیب افقی زیاد و ناآگاهی از وجود سنگ‌های دگرگونی و گنیس در محل باشد، رخ داد.
مطالعات زیست‌محیطی به مجموعه مطالعاتی گفته می‌شود که اثر تغییرات ایجاد شده توسط سد و دریاچهٔ آن و همچنین تقلیل آب پایین دست را بر روی زیست‌بوم منطقه شناسایی، محاسبه و هزینه یابی می‌کنند. علاوه بر این، این اثر باید بر روی شهرها و روستاها و سایر المان‌ها (همچون آثار باستانی در مورد سد سیوند) در کنار ارزیابیتاثیرها بر محیط زیست مورد بررسی قرار گیرند تا در محاسبه‌های سود و زیان کلی پروژه، و گزینش‌های پایانی در نظر گرفته شوند؛ که در کنار این شناخت بااستفاده از مدل‌سازی اطلاعات ساختمان می‌توان به بهینه‌ترین برنامه تعمیرات و نگهداری هر ساختمانی از جمله سازه سد رسید که بهره برداران را در راهبری این گونه سرمایه‌های ملی یاری می‌دهد.[۲]
سدهای معروف جهان
- سد الکفره (Sadd al Kafara) قدیمی‌ترین سد شناخته شدهٔ جهان در ۱۱ کیلومتری جنوب شرقی حلوان مصر بین سال‌های ۲۷۵۰ تا ۲۹۵۰ قبل از میلاد (حدود ۵۰۰۰ سال قبل) با طول ۱۱۵ و ارتفاع ۱۲ متر ساخته شده‌است.
- سد هوور تا پیش از احداث سد گراند کولیی، بزرگترین سازه بتنی و بزرگترین نیروگاه برق‌آبی در جهان بود.
- سد گراند کولیی بزرگترین سازه بتنی آمریکای شمالی است و روی رودخانه کلمبیا در واشینگتن بسته شده‌است.
- سد اسوان سدی غول پیکر بر روی رود نیل
سدهای ایران
.JPG)
تاریخچه سدسازی در ایران به دوران باستان و زمان هخامنشیان می‌رسد.[۳]
سدهای تاریخی
- سد عباس‌آباد، ساخت دوره صفویه، واقع در شهرستان بهشهر
- بند گلستان در نزدیکی شهر مشهد
- بند امیر در افغانستان
- سد وشمگیر در شمال آق‌قلا، استان گلستان
- سد کوریت در نزدیکی شهرستان طبس
- سد نادری در نزدیکی شهرستان کلات
- بند گلو کلات
برخی سدهای صنعتی و کشاورزی
- سد شهید رجایی، در ساری
- سد حوضیان، در شهرستان الیگودرز
- سد سرابی، در شهرستان تویسرکان
- سد مارون
- سد کرج
- سد لتیان
- سد سیوند
- سد کارون ۱ (شهید عباسپور)
- سد مسجد سلیمان
- سد کرخه
- سد جیرفت در شهرستان جیرفت
- سد تهم
- سد سفیدرود
- سد بختیاری
- سد دز
- سد بز
- سد جابر
- سد شمو
- سد جاوید
- سد بست گز
- سد نرگسی، در کازرون[۴]
- سد دوستی، در شهرستان سرخس
- سد ملاصدرا، در شهرستان اقلید، فارس
- سد درودزن، در شهرستان مرودشت، فارس
- سد کارده، در شهرستان مشهد
- سد طرق، در شهرستان مشهد
- سد دهن قلعه، در شهرستان بردسکن
- سد فریمان، در شهرستان فریمان
- سد لار. در شهرستان آمل
- سد سیمره در شهرستان بدره، استان ایلام
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ "Renewable Energy Sources: A Consumer's Guide". U.S. Department of Energy: Energy Information Administration. Archived from the original on May 26, 2010. Retrieved January 28, 2014.
- ↑ ستوده بیدختی، امیرحسین، 1393، مقدمه‌ای بر استفاده از مدل‌سازی اطلاعات ساختمان BIM در مدیریت بهره‌برداری و نگهداری ساختمان‌ها، اولین کنفرانس ملی شهرسازی، مدیریت شهری و توسعه پایدار، تهران، مؤسسه ایرانیان، انجمن معماری ایران، https://www.researchgate.net/publication/283504429_________________?ev=prf_pub
- ↑ «1330 سد برای پس‌انداز آب». ایران آنلاین. اول مهر ۱۳۹۴. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ سد نرگسی کازرون سال ۹۷ افتتاح می‌شود خبرگزاری تسنیم
پیوند به بیرون
- بانک واژگان، شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران
| عمومی | |
|---|---|
| کتابخانه‌های ملی | |
| دیگر | |
