سد

خروج پرفشار آب از خروجی یک سد

سد کارون ۳، ایران

سد لتیان، ایران

تصویر سد کرج بر پشت اسکناس دوره پهلوی

سَد به فارسی دَری «بَند» دیواری محکم که به منظور مهار کردن یا تغییر مسیر آب در عرض دره یا میان دو کوه و در مسیر رود ایجاد می‌کنند. افزودن ارتفاع آب به‌وسیله ایجاد سد، می‌تواند فقط به منظور مهار یا تغییر مسیر آب رودخانه باشد و یا ذخیره کردن آب در پشت سد برای کشاورزی، آبیاری و آبرسانی و یا حتی تولید انرژی برقابی هدف اصلی در ایجاد سد بوده باشد.

از آنجا که آب جمع شده در پشت یک سد، می‌تواند نیروی بسیار عظیمی به سد وارد کند، در طراحی سدها، اصلی‌ترین مسئله استاتیکی(ایستایی)، غلبه بر این نیرو و رسیدن به شرایط پایداری است که با تخلیه و یا آبگیری سد، پیوسته برقرار باشد.

از نقطه نظر استاتیکی، سدها به دو گروه عمده تقسیم می‌گردند:

• سدهای وزنی
• سدهای قوسی

سدهای پایه دار، سدهای پشت بند دار و سدهای چوبی از دیگر انواع سد محسوب می شوند.

سدهای قوسی

اساس نیروی غلبه بر فشار آب در این سدها، انتقال این نیرو به دیواره‌های دره و در حقیقت شکل هندسی سد است. این سدها حداقل در مقیاسهای بزرگ، غالبا از بتن غیر مسلح ساخته می‌شوند. به منظور جلوگیری از ورقه ورقه شدن سطوح مختلف بتن روی یکدیگر، بسیاری از سدهای بزرگ از این نوع، بصورت لایه لایه و معمولاً بصورت لایه های ۲ یا ۳ متری بتن ریزی می‌گردد. سطح هر لایه بتن ریزی شده بلافاصله ً شسته می‌گردد تا بتن لایه (مرحله) بعدی به بتن قبلی خوب بچسبد و از ورقه ورقه شدن سطوح مختلف بتن روی یکدیگر جلوگیری گردد. این سدها بصورت بلوک بلوک ساخته شده و در انتها بین بلوکها که درزه نامیده می‌شود دوغاب سیمان تزریق میگردد تا سد بصورت یکپارچه عمل کند.

سدهای وزنی

از آنجاییکه باید در برابر فشار بسیار زیاد آب، مقاومت مناسبی به‌وسیله وزن سازه سد صورت پذیرد، این نوع از سدها معمولاً حجم بسیار عظیمی دارند. بدیهی است در ساخت سازه‌ای با این حجم، اقتصادی‌ترین مسئله، بحث تامین مصالح است. بنابراین این سدها معمولاً از مصالح موجود در محل احداث خود بهره می‌برند. بدیهی است که در دسترس‌ترین این گونه مصالح سنگ و خاک است. سدهای وزنی به همین دلایل امروزه در دو نوع سدهای بتنی و سدهای خاکی ساخته می‌شوند.

سدهای خاکی

در ساخت سدهای خاکی، آنچه که در واقع جلوی آب را می‌گیرد، یک هسته نسبتاً نازک رسی است. خاک رس این خاصیت را دارد که با مرطوب شدن، به عایق خوبی برای نفوذ آب تبدیل می‌گردد.(از همین رو بام خانه‌های قدیمی کاهگل می‌شده‌است) بجز هسته رسی، مابقی حجم سد را سنگ و خاک غیر محلول در آب تشکیل می‌دهد. چرا که سنگهای محلول پس از مدتی باعث کاهش وزن سد و به هم خوردن نتایج محاسبات خواهند شد.

سدهای خاکی همواره با مشکل محدودیت ارتفاع مواجهند و بیشتر برای دره‌های عریض و کم شیب مناسب هستند(سد پانزده خرداد دلیجان). بر عکس سدهای قوسی مناسب دره‌های عمیق و کم عرضند. (سد کرج)

مطالعات زمین‌شناسی

اگر سدی بدون مطالعات کافی زمین شناسی احداث گردد، بی شک تنها یک فاجعه اقتصادی و محیط زیستی از خود بجا می‌گذارد. تمامی نواحی که دریاچه سد آنها را می‌پوشاند و همچنین زیر سازه سد باید بطور دقیق مورد گمانه زنی قرار گیرد. وجود تنها یک بخش آهکی در اطراف دریاچه باعث خواهد شد تا آب به تدریج بخش آهکی را از بین برده و به خارج راه نفوذ پیدا کند. نظیر چنین واقعه‌ای برای سد لار افتاد و این سد در حال حاضر از یک سوم ظرفیتش بهره برداری می‌نماید.

مطالعات زیست محیطی به مجموعه مطالعاتی گفته می‌شود که اثر تغییرات ایجاد شده توسط سد و دریاچه آن و همچنین تقلیل آب پایین دست را بر روی زیست بوم منطقه محاسبه و هزینه یابی می‌کنند. علاوه بر این این اثر باید بر روی شهرها و روستاها و سایر المانها(همچون آثار باستانی در مورد سد سیوند) مورد بررسی قرار گیرند.

سدهای معروف جهان

• سد الکفره (Sadd al Kafara) قدیمی‌ترین سد شناخته شده جهان در ۱۱ کیلومتری جنوب شرقی حلوان مصر بین سالهای ۲۷۵۰ تا ۲۹۵۰ قبل از میلاد (حدود ۵۰۰۰ سال فبل) با طول ۱۱۵ و ارتفاع ۱۲ متر ساخته شده‌است.
• سد هوور تا پیش از احداث سد گراند کولیی، بزرگترین سازه بتنی و بزرگترین نیروگاه برق‌آبی در جهان بود.
• سد گراند کولیی بزرگ‌ترین سازه بتنی آمریکای شمالی است و روی رودخانه کلمبیا در واشنگتن بسته شده است.
• سد اسوان سدی غول پیکر بر روی رود نیل

سدهای ایران

نوشتار اصلی: فهرست سدهای ایران

سدهای تاریخی

• سد عباس‌آباد، ساخت دوره صفویه، واقع در شهرستان بهشهر
• بند امیر در افغانستان
• سد وشمگیر در شمال آق قلعه- استان گلستان
• سد کوریت در نزدیکی شهر طبس

سدهای صنعتی و کشاورزی

• سد سرابی، در شهرستان تویسرکان
• سد رئیسعلی دلواری، در استان بوشهر
• سد بیدواز شهرستان اسفراین
• سدقیصرق
• سد مارون
• سد کرج
• سد لتیان
• سد سیوند
• سد کارون ۱ (شهید عباسپور)
• سد مسجد سلیمان
• سد کرخه
• سد جیرفت در شهرستان جیرفت
• سد تهم
• سد آیدوغموش
• سد کارون ۵
• سد سفیدرود
• سد بختیاری
• سد دز
• سد بز
• سد جابر
• سد شمو
• سد جاوید
• سد بست گز
• سد نرگسی، در شهرستان کازرون
• سد دوستی، در شهرستان سرخس و بر روی رودخانه هریرود در مرز ایران و ترکمنستان
• سد کارده، در شهرستان مشهد
• سد طرق، در شهرستان مشهد
• سد چالی دره، در شهرستان مشهد
• سد شیرین دره، در شهرستان بجنورد
• سد بارزو شیروان، در شهرستان شیروان
• سد شورک، در شهرستان شیروان
• سد سنگرد، در شهرستان سبزوار
• سد کمایستان، در شهرستان سبزوار
• سد شهید یعقوبی، در شهرستان تربت حیدریه
• سد اسجیل، در شهرستان چناران
• سد دولت‌آباد، در شهرستان چناران
• سد سده، در شهرستان خواف
• سد دهن قلعه، در شهرستان بردسکن
• سد شهید مدرس، در شهرستان کاشمر
• سد کاخک، در شهرستان گناباد
• سد نوبهار، در شهرستان بجستان
• سد برون، در شهرستان فردوس
• سد فریمان، در شهرستان فریمان
• سد زاوین، در شهرستان کلات
• سد لار. در شهرستان آمل
• سد ستارخان، در شهرستان ورزقان

جستارهای وابسته

• فهرست سدهای ایران
• حوضه آبریز
• رود

نگارخانه

• 

منابع

• الکوخردی، محمد، بن یوسف، (کُوخِرد حَاضِرَة اِسلامِیةَ عَلی ضِفافِ نَهر مِهران Kookherd, an Islamic District on the bank of Mehran River) چاپ سوم، دبی: سال انتشار ۱۹۹۷ مبلادی به (عربی).
• سدهای خاکی و پاره سنگی. محمود دفائیان.جهاددانشگاهی دانشگاه صنعتی اصفهان. ۱۳۶۸

پیوند به بیرون

• بانک واژگان، شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران