نرجس
نرجس | |
---|---|
نرجس خاتون | |
نام بومی | نرجس خاتون |
درگذشت | ۲۶۰ ه.ق سامرا، خلافت عباسیان |
مدفن | سامرا، حرم عسکریین ۳۴°۱۱′۵۶″شمالی ۴۳°۵۲′۲۴″شرقی / ۳۴٫۱۹۸۷۸°شمالی ۴۳٫۸۷۳۳۸°شرقی |
عنوان | سیدة، خاتون، سیدة الاماء، خیرالاماء |
همسر(ها) | حسن عسکری |
فرزندان | حجت بن الحسن (به باور شیعیان) |
نرجس، نرگس یا مِلیکا (به عربی: سِیِّدَةِ نَرجِس؛ زادهٔ روم شرقی – درگذشتهٔ ۲۶۰–۲۶۱ هجری قمری / ۸۷۴–۸۷۵ میلادی در سامرا) در اعتقاد شیعه، نام همسر حسن عسکری، یازدهمین امام شیعیان دوازدهامامی است. منابع نامهای مختلفی را برای او گزارش کردهاند که از میان آنها، نامهای صیقل، نرجس، جدّه، ملیکا و سوسن مشهورترین نامهاست. مشهورترین لقبهای وی ام محمد، ام قائم، سیدة الاماء و نرگس خاتون است.
در خصوص نسب او به جهت اختلاف منابع در گزارش سرگذشت او، اتفاق نظر واحدی وجود ندارد و از تاریخ زندگانی وی تا پیش از ازدواج با حسن عسکری اطلاعاتی دقیق در دست نیست. از تاریخ درگذشت نرجس خاتون نیز منابع سخنی به میان نیاوردهاند.
در روایتهای شیعه امامیه، دو روایت دربارهٔ مادر آخرین امام این مذهب آمدهاست؛ بر اساس یک روایت همسر حسن عسکری کنیزی سیاهپوست اهل شمال آفریقا (نوبه) بود و نقل دوم، افسانهای است که به اسارت گرفتن شاهزاده روم و کنیزی او نزد حسن عسکری را روایت میکند.
نام و القاب[ویرایش]
نامهای مختلفی برای نرجس گزارش شدهاست. در قرون اخیر، در میان شیعیان امامیه، نام نرجس شناختهشدهترین نام برای مادر آخرین امامشان بودهاست. مشهورترین نامی که در منابع به وی نسبت داده شدهاست، صیقل است.[۱] امیرمعزی نوشتهاست که از نامهایی که برای او ذکر کردهاند، نرجس، ریحانه، سوسن و مریم است که سه نام نخست اسم گل و گیاه است و مختص بردههای زن بود.[۲] شیعیان ایران، نام خاتون را برای مادر حجت بن الحسن بهکار میبرند. برخی از القابی که به نرجس خاتون نسبت داده شدهاست، عبارتند از: خاتون عرب و خاتون قیامت است.[۳] احمد پاکتچی میگوید حسن عسکری هیچگاه ازدواج نکرد و تنها با کنیزان خود رابطه داشت و از آنجا که کنیزان زیادی از نژادهای مختلف داشت، نامهای مختلفی برای این شخصیت ثبت کردهاند.[۴]
در روایتهای شیعیان[ویرایش]
بر اساس روایتی که نرجس خاتون را اسیری از روم معرفی میکند، وی از جانب پدری دختر یشوعا و نوه قیصر روم شرقی و از جانب مادری از نوادگان شمعون لصفا -وصی عیسی- بودهاست.[۵][۶][۷][۸] فضل بن شاذان در روایتی بی واسطه از حسن عسکری گزارش میکند که مادر حجت بن الحسن، دختر پسر قیصر روم است.[۹] در این روایت آمدهاست که شاهزادهٔ بیزانسی ابتدا در خواب مریم (مادر عیسی) و فاطمه را در خواب میبیند که از او میخواهند مسلمان شده و به اسارت لشکریان مسلمان درآید و اینچنین او اسیر شده و به بازار بردهفروشان سامرا میرسد و نقی (امام دهم شیعیان امامیه) او را خریده و به حکیمه خاتون و سپس فرزندش، حسن عسکری، میسپارد. نشانههای بارداری نرجس مخفی نگهداشته شده و پس از تولد فرزند، تنها به چهل نفر از نزدیکان نشان داده میشود. امیرمعزی این روایت را بدون شک افسانهای و نمادین معرفی کردهاست.[۱۰]
مسعودی، صدوق، کلینی و مجلسی، روایت دیگری را در مقابل گزارش اسارت شاهزاده روم نقل میکنند که بر اساس آن، نرجس خاتون از کنیزان حکیمه بود و در خانه او بهدنیا آمده و در آنجا رشد و زندگی کرد.[۱۱][۱۲][۱۳] بر اساس آنچه شیخ صدوق در کمالالدین و تمام النعمة و شیخ طوسی در الغیبه گزارش میکند، محمد باقر -امام پنجم شیعیان دوازده امامی- در روایتی مادر حجت بن الحسن را کنیزی سیاه معرفی کردهاست.[۱۴] به نوشته امیرمعزی، این کنیز اهل نوبه (شمال سودان) گزارش شدهاست.[۱۵]
در تاریخ درگذشت نرگس خاتون، اختلافاتی وجود دارد، بنابر روایتی که صدوق آن را در کمالالدین و تمامالنعمة گزارش کردهاست، نرگس خاتون به علت علاقه شدیدش به حسن عسکری و تحمل مشکلات و مصائب فراوان که حکومت بر خانواده حسن عسکری روا میداشتند، از حسن عسکری تقاضا کرد تا از خدا بخواهد که مرگ وی پیشتر از او باشد؛ و همچنین نیز شد.[۱۶][۱۷][۱۸] شیخ طوسی در الغیبه، گزارش دیگری را نقل میکند که درگذشت نرجس خاتون را بعد از حسن عسکری در تاریخی بین ۲۶۱ تا ۳۱۷ ذکر میکند.[۱۹] محلاتی از شعری که خبیر محمد سماوی در وصف سامرا سرودهاست، چنین برداشت میکند که سال مرگ نرجس، ۲۶۰ ه.ق بودهاست و در پشت قبر حسن عسکری دفن شدهاست.[۲۰] بنابر آنچه صاحب معجم البلدان به نقل از یکی از خادمان حسن عسکری گزارش میکند، سال درگذشت نرجس، آنطور که بر سنگ قبرش نقش بسته بود، ۲۶۰ ه.ق بودهاست.[۲۱] به باور بهادلی، صحیحترین دیدگاه در مرگ نرجس خاتون، مرگ او در سال ۲۶۰ و اندکی پس از مرگ حسن عسکری در همان سال بودهاست. بهادلی قولی که درگذشت نرجس را در زمان حیات همسرش گزارش کردهاست را ضعیف میداند.[۲۲]
مدفن[ویرایش]
مزاری که شیعیان امامیه به نرجس خاتون منسوب میدانند، در کنار همسرش حسن عسکری در شهر سامرا است.[۲۳][۲۴] از تاریخچه این بنا تا سال ۳۳۳ ه.ق اطلاعاتی ثبت نشدهاست و تنها سماوی در شعری، از بنا شدن گنبدی بر حرم عسکریین توسط ناصرالدوله حمدانی گزارش میکند. پس از آن در سال ۳۳۷ ه. ق، معزالدوله دیلمی صندوقچهای چوبی را بر روی قبور حرم عسکریین قرار داد و پس از او برادرش در سال ۲۶۸ ه.ق گنبد و بارگاه حرم را بازسازی کرد و صحن را توسعه داد. ارسلان بساسیری در حدود سال ۴۵۰ ه.ق بارگاهی دیگر در حرم عسکریین بنا نهاد. این بنا در سال ۶۴۰ ه.ق در آتشسوزی از بین رفت و به دستور مستنصر عباسی، همچون بنای سابق بازسازی شد. این بنا مجدد در سال ۱۱۰۶ ه.ق دچار آتشسوزی شد و به دستور سلطان حسین صفوی، تعمیر و بازسازی شد. در این دوره ضریحی در ایران طراحی شد و بر این قبور نصب شد. در سال ۱۲۰۰ ه.ق به دستور احمدخان دنبلی -حاکم آذربایجان- حرم عسکریین با الگو قرار دادن نقشه حرم امام علی در نجف مورد بازسازی قرار گرفت. این بازسازی با مرگ احمدخان ناتمام باقی ماند تا فرزندش حسینقلی خان به اتمام آن اهتمام کرد. در این دوره بر مزار حکیمه خاتون و نرجس خاتون ضریحی قرار گرفت. در عصر قاجار، بر اساس وصیت امیرکبیر، ثلث اموالش را برای بازسازی حرم عسکریین استفاده کردند. در این بازسازی، گنبد طلاکاری شد و ایوان و صحن تعمیر شدند. در اوایل قرن چهاردهم هجری، حرم و رواقها آینه کاری شدند و ساعتی بزرگ بر درب قبله نصب شد. در سال ۱۳۸۰ ه.ق با تلاشهای علی اصفهانی کهربایی -از تجار کربلا- ضریحی از نقره بر این آستان قرار گرفت. القاعده این بارگاه را در ۲۳ محرم ۱۴۲۷ ه.ق بمبگذاری کرد و بر اثر این انفجار، گنبد و بخشهایی از بنای حرم، از بین رفت.[۲۵]
برای نرگس خاتون، زیارتنامهای در منابع دست دوم شیعی گزارش شدهاست.[۲۶] اما این زیارتنامه به هیچیک از معصومین منتسب نیست.[۲۷][۲۸]
در منابع[ویرایش]
منابعی که امروزه برای شیعیان امامیه سنتی در نظر گرفته میشوند، اکثراً در نیمه اول قرن دهم میلادی شروع به ظهور کردند و تنها در قرن بعد به شکل قطعی خود رسیدند. نعمانی، ابن بابویه و شیخ طوسی از مهمترین تکنگاریها در این زمینه هستند.[۲۹]
منابع شیعه[ویرایش]
قدیمیترین منابعی که به ذکر نام و سرگذشت او پرداختهاند، مربوط به قرون دوم،[۳۰] سوم[۳۱] و چهارم[۳۲] هجریاند. با این وجود، در برخی منابع قدیمیتر روایی، روایاتی به ذکر نام و حالات او پرداخته شدهاست. بهطور کلی، چهار دسته روایت شیعی با موضوع نرجس خاتون در منابع روایی وجود دارد:[۳۳]
- روایاتی که وی را شاهزادهای رومی و تربیت یافتهٔ حکیمه خاتون معرفی کردهاست.
- روایاتی که وی را متولد و تربیتشدهٔ خانه حکیمه خاتون دانستهاست.
- روایاتی که نرگس خاتون را بانویی سیاهپوست دانستهاست.
- روایاتی که مادر موعود آخرالزمان را کنیز معرفی کردهاند.
منابع اهل سنت[ویرایش]
در درستی مطالب این بخش از مقاله اختلافنظر وجود دارد. لطفاً به گفتگوهای صفحهٔ بحث مراجعه کنید. |
نرجس خاتون و خصوصاً به دنیا آوردنِ حجت بن الحسن، در کثیری از منابع اهل سنت مورد اشاره است.[۳۴] قندوزی حنفی در ینابیع المودة به ماجرای نیمه شعبان پرداختهاست و نام مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش میکند. بر اساس گزارش قندوزی، حکیمه برای کمک به وضع حمل نرجس خاتون به منزل حسن عسکری آمدهاست.[۳۵][۳۶] شمسالدین محمد بن طولون نوشتهاست: «... و دوازدهمین نفر آنان، فرزندش محمد بن الحسن است… و اسم مادرش خمط و گفته شده نرجس است.»[۳۷] خواجه محمد پارسا از علمای حنفی، مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش میکند. و همچنین از ماجرای ولادت حجت بن الحسن در نیمه شعبان سال ۲۵۶ ه.ق را به نقل از حکیمه خاتون گزارش میکند.[۳۸] ابن صباغ مالکی نیز شبیه به همین گزارش را نقل میکند و لقب نرجس را «خیرالامه»[غ ۱] میداند.[۳۹]
ابن عنبه در عمدة الطالب فی انساب آل ابیطالب و بهجت افندی در تاریخ آل محمد، نام مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش کردهاند.[۴۰][۴۱] شبلنجی در نورالابصار، نام مادر تنها فرزند حسن عسکری را علاوه بر نرجس، به استناد نقلهایی سوسن و صیقل نیز گزارش میکند.[۴۲] دیار بکری حسین بن محمد بن حسن مالکی نیز همین سه نام را برای مادر حجت بن الحسن گزارش میکند و او را کنیز معرفی میکند.[۴۳] علوی در المجدی فی انساب الطالبین، نام مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش میکند و مینویسد، این نام پس از نام صیقل بر او گذاشته شدهاست. وی همچنین ماجرای وضع حمل معجزهگونه نرجس را گزارش میکند.[۴۴] اما نصیبی در مطالب السؤول و ابن جوزی در تذکرة الخواص، نام مادر حجت بن الحسن را به جای صیقل، صقیل گزارش کردهاند.[۴۵][۴۶] جلالالدین نیشابوری و ابن خشاب بغدادی نیز چهار نام را برای نرجس خاتون گزارش کردهاست: صیقل، سوسن، نرجس، حکیمه.[۴۷] دیگر نامی که در منابع اهل سنت آمدهاست، خمط است که ابن خلکان شافعی آن را در وفیات الاعیان آوردهاست.[۴۸] در فرائد السمطین به نقل از جابر بن عبدالله انصاری آمدهاست که در صحیفه فاطمه نام امامان دوازدهگانه را به همراه نام مادرشان دیدم. وی گزارش میکند که نام مادر حجت بن الحسن در این صحیفه، نرجس گزارش شدهبود.[۴۹] قندوزی مادر حجت بن الحسن بنابر روایتی از محمد باقر، را از نسل حواریون میداند.[۵۰]
اقتباسها[ویرایش]
در سال ۱۳۹۳، انیمیشنی به نام «شاهزاده روم» به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی، در ایران تولید شد. کارگردان این انیمیشن سینمایی را هادی محمدیان و تهیهکنندگی آن را حامد جعفری برعهده داشتند. این فیلم روایتگر داستان شاهزادهای به نام ملیکا است که از تبار پدر از نوادگان یشوعا وصی عیسی و از تبار مادر نواده قیصر روم است. این انیمیشن موفق شد در جشنواره فیلم فجر، لوح تقدیر دریافت کند.[۵۱][۵۲] در حوزه ادبیات، به تاریخ دیماه ۱۳۹۵ «کنگره شعر سراسری حضرت نرجس خاتون (ع)» در استان قم آغاز بهکار کرد.[۵۳]
لغتنامه[ویرایش]
- ↑ خیر الامه: بهترین کنیزان
پانویس[ویرایش]
- ↑ پاکتچی، «حسن عسکری، امام»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ Moezzi، «ISLAM IN IRAN»، iranica.
- ↑ منفرد، «خاتون»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ پاکتچی، «حسن عسکری، امام»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ محمدی اشتهاردی، حضرت مهدی (ع) فروغ تابان ولایت.
- ↑ محققین مرکز الدراسات التخصصیة فی الإمام المهدی عجل الله فرجه، الموجز دائرة معارف الغیبة، ۴۱۷/۵۳ ذیل مدخل «ملیکة».
- ↑ معروف الحسنی، زندگی دوازده امام، ۵۳۸.
- ↑ امینی، نرجس والدة الامام المنتظر، ۱۹.
- ↑ امینی گلستانی، نوادر و متفرقات، ۶: ۴۰۴.
- ↑ Moezzi، «ISLAM IN IRAN»، iranica.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام مهدی، ۲: ۱۹۸–۱۹۹.
- ↑ امینی، نرجس والدة الامام المنتظر، ۶۳.
- ↑ شعرانی، عیون المعجزات، ۱۲۷.
- ↑ سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت، ۳۷۴.
- ↑ Moezzi، «ISLAM IN IRAN»، iranica.
- ↑ امینی، نرجس والدة الامام المنتظر، ۸۸.
- ↑ میرلوحی اصفهانی، مختصر الکفایة المهتدی لمعرفة المهدی (عج)، حدیث الثانی و الثلاثون.
- ↑ سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت، ۳۷۴.
- ↑ امینی، نرجس والدة الامام المنتظر، ۸۹.
- ↑ محلاتی، مأثرة الکبراء، ۱: ۳۰۰.
- ↑ امینی، نرجس والدة الامام المنتظر، ۹۲.
- ↑ بهادلی، امهات المعصومین، ۱۵۷–۱۵۸.
- ↑ محمدی اشتهاردی، حضرت مهدی (ع) فروغ تابان ولایت، برگه اول.
- ↑ محلاتی، مأثرة الکبراء، ۱: ۲۹۱.
- ↑ فقیه بحرالعلوم و خامهیار، زیارتگاههای عراق، ۱: ۴۶۷–۴۷۳.
- ↑ امینی، نرجس والدة الامام المنتظر، ۹۴.
- ↑ رک: مجلسی، بحارالانوار، ۹۷: ۴۰۷.
- ↑ «زیارتنامه حضرت نرجس خاتون»، اسلام کوئیست.
- ↑ Moezzi، «ISLAM IN IRAN»، iranica.
- ↑ رک: مسعودی، اثبات الوصیة، ۲۵۸.
- ↑ رک: صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۲: ۴۲۲.
- ↑ رک: خصیبی، الهدایة الکبری، ۳۵۵. و طوسی، الغیبة، ۲۴۴.
- ↑ سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت، ۳۷۲.
- ↑ الحلو، الغیبة والانتظار، فصل: ما اقر به اهل السنة من ولادته….
- ↑ قندوزی، ینابیع المودة، ۳: ۱۷۱.
- ↑ میلانی، قادتنا، ۴: ۲۵۱–۲۵۲.
- ↑ ابن طولون، ائمة الاثنی عشر، ۱۱۷.
- ↑ قندوزی، ینابیع المودة، ۳: ۳۰۴.
- ↑ ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ۲: ۱۱۰۳.
- ↑ ابنعنبه، عمدة الطالب، ۱۹۹.
- ↑ بهجت افندی، تاریخ آل محمد، ۲۷۰.
- ↑ شبلنجی، نور الابصار، ۳۶۴.
- ↑ دیار البکری، تاریخ الخمسین، ۲: ۲۸۸.
- ↑ علوی، أنساب الطالبین، ۱۳۰.
- ↑ نصیبی، مطالب السؤول، ۳۱۲.
- ↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ۳۲۵.
- ↑ نوری، کشف الاستار، ۶۴ و ۶۹.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۴: ۱۷۴.
- ↑ حمویی جوینی، فرائد السمطین، ۲: ۱۴۱.
- ↑ قندوزی، ینابیع المودة، ۳: ۲۱۵.
- ↑ «بررسی انیمیشن شاهزاده روم»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «انیمیشن شاهزاده روم»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «کنگره شعر نرجس خاتون»، خبرگزاری دفاع مقدس.
منابع[ویرایش]
- ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی (۱۹۹۸). تذکرة الخواص من الامة بذکر خصائص الائمه. قم: اهل البیت.
- ابن خلکان، احمد بن محمد (۱۹۷۱). وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان (به عربی). به کوشش اخسان عباس. بیروت: دار صادر.
- ابنعنبه، سید احمد (۱۹۸۸). عمدة الطّالب فی أنساب آل أبی طالب (به عربی). قم: منشورات شریف الرضی.
- ابن صباغ مالکی، علی بن محمد (۱۳۷۹). الفصول المهمة فی معرفة الائمة (به عربی). به کوشش غریزی، سامی. قم: دارالحدیث.
- ابن طولون، محمد بن علی (۱۹۷۸). الائمة اثنی عشر (به عربی). قم: منشورات شریف الرضی.
- الحلو، سید محمّدعلی (۱۴۲۸). الغیبة والانتظار (به عربی). نجف: مرکز الدراسات التخصصیة فی الإمام المهدی علیه السلام.
- امینی، محمدباقر (۲۰۰۴). نرجس والدة الامام المنتظر (عج) (به عربی). ترجمهٔ موسوی، زهرا. بیروت: دارالنبلاء.
- امینی گلستانی، محمد (۱۳۹۶). نوادر و متفرقات. قم: محمد امینی گلستانی.
- بهادلی، عبدالعزیز کاظم (۱۴۲۵). امهات المعصومین علیهم السلام سیرة و تاریخ (به عربی). قم: مرکز الرسالة.
- بهجت افندی، بهلول (۱۳۷۹). تشریح و محاکمه در تاریخ آل محمد (به عربی). تهران: بنیاد بعثت. شابک ۹۶۴۳۰۹۰۷۹۵.
- پاکتچی، احمد (۱۳۹۸). «حسن عسکری، امام». دانشنامه بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- سلیمیان، خدامراد (۱۳۸۸). فرهنگنامه مهدویت. بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج).
- شبلنجی، مؤمن (۲۰۰۱). نور الابصار فی مناقب آل البیت النبی المختار (به عربی). قم: منشورات شریف الرضی.
- شعرانی، حسین بن عبدالوهاب (۱۹۵۰). عیون المعجزات (به عربی). نجف: مطبعة الحیدریه.[پیوند مرده]
- صدوق، محمد بن علی (۱۳۹۵). کمال الدین و تمام النعمة (به عربی). تهران: اسلامیه.
- طوسی، محمد بن حسن (۱۴۱۱). الغیبة (به عربی). قم: دارالعارف الاسلامیه.
- حمویی جوینی، ابراهیم بن محمد (۲۰۰۳). فرائد السمطین (به عربی). به کوشش محمودی، محمدباقر. بیروت: مؤسسه المحمودی.
- خصیبی، حسین بن حمدان (۲۰۰۱). الهدایة الکبری (به عربی). قم: بلاغ.
- دیار البکری، حسین (۱۳۸۹). تاریخ الخمسین فی احوال انفس النفیس (به عربی). بیروت: دار الصادر.
- فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی؛ خامهیار، احمد (۱۳۹۱). زیارتگاههای عراق (معرفی زیارتگاههای مشهور در کشور عراق). تهران: سازمان حج و زیارت.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم (۱۴۳۵). ینابیع المودة لذو القربی (به عربی). قم: اسوه.
- علوی، علی بن محمد (۱۳۸۰). المجدی فی أنساب الطالبین. به کوشش احمد مهدوی دامغانی. قم: کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی.
- میرلوحی اصفهانی، سید محمد (۱۴۲۵). مختصر الکفایة المهتدی لمعرفة المهدی علیه السلام (به عربی). ترجمهٔ سید یاسین موسوی. نجف: مرکز الدراسات التخصّصیة فی الإمام المهدی عجل الله فرجه.
- محلاتی، ذبیحالله. ریاحین الشریعه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- محلاتی، ذبیحالله (۱۴۲۶). ماثرة الکبراء فی تاریخ السامراء (به عربی). نجف: مکتبة الحیدریه. شابک ۹۶۴-۵۰۳-۰۳۹-۰.
- محققین مرکز الدراسات التخصصیة فی الإمام المهدی عجل الله فرجه (۲۰۰۹). الموجز دائرة معارف الغیبة (به عربی). نجف: مرکز الدراسات التخصصیة فی الإمام المهدی عجل الله فرجه.
- محمدی ریشهری، محمد (۱۳۹۳). دانشنامه امام مهدی عجل الله فرجه بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ. ترجمهٔ مسعودی، عبدالهادی. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
- محمدی اشتهاردی، محمد (۲۰۱۴). حضرت مهدی (ع) فروغ تابان ولایت. واشینگتن: کتابخانه آنلاین معارف اسلامی: مرکز تعلیمات اسلامی واشینگتن.
- مجلسی، محمدباقر (۱۴۱۰). بحارالانوار (به عربی). بیروت: مؤسسة الطبع و النشر.
- مسعودی، علی بن حسین (۱۳۸۴). اثبات الوصیة. قم: انصاریان.
- معروف الحسنی، هاشم (۱۳۷۶). زندگی دوازده امام. ترجمهٔ محمد درخشنده. تهران: انتشارات امیرکبیر. شابک ۹۶۴-۰۰-۰۳۲۹-۸.
- میلانی، سید محمدهادی (۱۴۲۸). قادتنا کیف نعرفهم (به عربی). قم: مرکز الحقایق الاسلامیه. شابک ۹۷۸۹۶۴۲۵۰۱۴۶۵.
- منفرد، افسانه (۱۳۷۴). «خاتون». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- نصیبی، محمد بن طلحه (۱۹۹۵). مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول. به کوشش عبدالعزیز طباطبایی. بیروت: موسسه البلاغ.
- نوری، حسین (۱۴۰۰). کشف الاستار عن وجه الغائب عن الابصار. تهران: مکتبة نینوی الحدیثیه.
- اسلام کوئیست (۱۳۹۷). «زیارتنامه حضرت نرجس (س) مادر امام مهدی (عج)». islamquest.net. دریافتشده در ۱۶ خرداد ۱۴۰۰.
- خبرگزاری ایسنا (۱۳۹۵). «انیمیشن «شاهزاده روم» از تلویزیون پخش میشود». isna.ir. دریافتشده در ۱۶ خرداد ۱۴۰۰.
- خبرگزاری ایسنا (۱۳۹۹). «نقد و بررسی انیمیشن «شاهزاده روم»». isna.ir. دریافتشده در ۱۶ خرداد ۱۴۰۰.
- خبرگزاری دفاع مقدس (۱۳۹۵). «اعلام فراخوان اولین کنگره شعر سراسری حضرت نرجس خاتون». defapress.ir. دریافتشده در ۱۶ خرداد ۱۴۰۰.
- Moezzi, Mohammad Ali Amir (2007). "ISLAM IN IRAN vii. THE CONCEPT OF MAHDI IN TWELVER SHIʿISM". iranica (به انگلیسی).
جستارهای وابسته[ویرایش]
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ نرجس موجود است. |