درانی

د درانیانو واکمنی امپراطوری ابدالی درانی
۱۷۴۷–۱۸۲۶
پرچم
امپراتوری درانی در اوج خود در زمان احمد شاه درانی
پایتخت	قندهار
پایتخت در تبعید	پیشاور
زبان(های) رایج	پشتو
دین(ها)	اسلام
حکومت	پادشاهی
تاریخ
• بنیان‌گذاری	۱۷۴۷
• فروپاشی	۱۸۲۶
پیشین پسین افشاریان گورکانیان ماراتا افغانستان امپراتوری سیک ماراتا کمپانی هند شرقی

پشتون‌ها ریشه‌شناسی · پشتونوالی زبان · ادبیات · فرهنگ قبیله‌ها · پراکندگی دودمان‌ها (هوتکی · دودمان لودی · درّانی) پاکستان · افغانستان پشتونستان · پختون‌خوا

دُرّانی یا ابدالی نام قومی از افغانان (پشتون) است که در اطراف و حوالی قندهار سکونت دارند. گفته می‌شود که بسبب کشیدن مروارید در گوش به این لقب ملقب گشتند و این قوم را ابدالی نیز می‌نامند. این طایفه اصلاً ابدالی نام داشت و پس از برآمدن احمدشاه درانی نامش به درانی تبدیل گردید. طایفهٔ ابدالی به چند تیره تقسیم می‌شد که از مهم‌ترین آن‌ها تیموري نسل تیمورشاه درانی یا سدوزی، پوپلزی بود. بعد از قتل نادرشاه افشار (۱۱۶۰ ه‍. ق)، شعبهٔ سدوزایی (سدوزی یا صدوزایی) از تیره‌های پوپل‌زایی و سپس تیرهٔ بارکزایی در افغانستان حکومت کرده‌اند.

در زمان امرای اخیر خاصه محمودشاه درانی و کامران میرزا، جنگ‌های هرات بین ایران و افغانستان واقع شد. سلسلهٔ بارکزایی بدست دوست محمدخان افغان منقرض شت و فرمانروائی به تیرهٔ بارکزائی منتقل گردید. پس از قتل نادرشاه افشار (۱۱۶۰ ه‍. ق افغانستان و ایران از هم جدا شدند و احمدخان را که رئیس قبیلهٔ ابدالی بود به پادشاهی افغانستان برداشتند. وی مقام وزارت را به جمال‌خان رئیس قبیلهٔ بارکزایی – که با قبیلهٔ درانی رقابت داشتند – واگذاشت. از این تاریخ تا یک قرن بعد، این ترتیب برقرار بود؛ یعنی شاه از قبیلهٔ درانی و وزیر از قبیلهٔ بارکزایی اختیار می‌شد. احمدشاه سلسلهٔ درانی را (که از ۱۱۶۰ تا ۱۲۴۲ ه‍.ق حکومت کرده‌اند) تأسیس نمود و تمام افغانستان را مطیع کرد و چند بار به هند حمله برد و قسمتی از هند را ضمیمهٔ افغانستان نمود. نواسه های احمد شاه درانی با وزیران خود رویه و سلوک تغیر کرد ولی این امر بر نفوذ افراد بارکزایی افزود و وسیلهٔ انقراض سلسلهٔ درانی شد. پس از چند سال هرج و مرج – یعنی در سال ۱۲۴۲ ه‍.ق / ۱۸۲۶ م. – دوست محمدخان برادر وزیر مقتول (فتح‌خان بارکزایی) به تخت پادشاهی افغانستان جلوس کرد. دولت بزرګ درانی در عصر خویش با مسلمان های هند نصرت کرده و انهار را از شر سیک ها و بودایی ها متعصب نجات دادند. مسلمانان هند از اوایل اسلام در هند مستقر هستند که بعضی اوقات از تعصب و ستم سیک ها هندی و ګاو پرستان اذیت می شوند.

نقش انگلیس در جدایی افغانستان از ایران

در محاصرۀ قلعۀ هرات توسط محمدشاه، الدرد پاتینجر نزد کامران میرزا رفت و او را از تسلیم شدن بازداشت و مطمئن کرد که دولت انگلستان به ایران اعلان جنگ خواهد کرد و نیز متعهد شد که تا هفت ماه قشون ایران را از دور هرات پراکنده‌سازد. او در هرات شروع به پرداخت وجه کرد و مبالغ گزافی پرداخت و موجب شد اهالی قلعه بیشتر مقاومت کنند.«مستر مک نیل» سفیر انگلستان در ایران نیز اطلاعات اردوی ایران را برای پاتپنجر می‌فرستاد. عملیات پیچیدۀ انگلیسی‌ها در افغانستان علیه ایران با نقش آفرینی پاتینجر و مانکجی که وابستگی مستقیم به سرویس اطلاعاتی بریتانیا داشتند، منجر به جداشدن هرات از خاک ایران شد. انگلیسی‌ها با غارت ذخایر و منابع کشور و استثمار صنعتگران و تحصیل‌کردگان ایرانی و مدیریت بر آنان، صنعت خودشان را به ایرانیان نمایاندند.

خراسان در زمان احمدشاه درانی

احمدشاه ابدالی، در سال ۱۷۴۷ میلادی دولتی در کابل تشکیل داد و در آن‌جا اعلام پادشاهی کرد. در واقع، هدف وی، همانند دیگر امپراتوران، سلطنت بر تمام ایران بود. اما، پس از چندی، قلمروی که او بر آن فرمانروایی می‌کرد، افغانستان نام گرفت.

دانشنامهٔ بریتانیکا، که یکی از معتبرترین منابع به‌زبان انگلیسی به‌شمار می‌رود، شاهنشاهی احمدشاه درانی را آخرین امپراتوری افغان خوانده‌است. این دانشنامه می‌افزاید که شاهنشاهی احمدشاه درانی پس از امپراتوری عثمانی، دومین امپراتوری جهان اسلام در نیمهٔ دوم قرن هجده بود که حدود قلمرو آن را از مشهد تا دهلی و از آمودریا تا دریای عرب دربر می‌گرفت.

احمدشاه درانی در فرمانی که در تاریخ ۱۶ شوال ۱۱۶۷ هجری قمری مطابق ۱۷۵۳ میلادی توسط او صادر شده و در نشریهٔ فرهنگ ایران زمین منتشر گردیده‌است، کلمه افغانستان را به کار نبرده و در عوض آرزو کرده‌است تا تمام زمین دشمن را به یاری خداوند سراسر ایران را به زیر فرمان خود آورد:

... در این وقت که پروردگار عالم این دولت خداداد را به نواب همایون ما ارزانی فرموده‌است، منظور نظر اقدس چنان است که به فضل قادر لم‌یزل اسرای مسلمان که در عهد نادرشاه گرفتار گردیده نجات از ارض قدس دهیم و در عرض راه تون و قاین و غیره ولایات که به تصرف امنای دولت قاهره درآمده، هرچه اسیر مسلمان بود نجات یافته و حال قلعه مشهد را محاصره داریم. انشاالله همین که قلعه فتح شد به کلی کل ایران به تصرف آمد.

دانشنامهٔ بریتانیکا، شاهنشاهی احمدشاه درانی را آخرین امپراتوری افغان خوانده‌است.

الفنستون، محقق نامور انگلیسی، هنگامی که جامع‌ترین کتابش را در مورد افغان‌ها می‌نوشت، ضمن بحث در بارهٔ افغان‌های جنوب غرب، از احمدشاه درانی به‌عنوان مؤسس افغانستان معاصر چنین یاد می‌کند:

احمدشاه خرد مندانه، اساس یک امپراتوری بزرگ را نهاد. هنگام در گذشت او متصرفاتش از غرب خراسان تا سر هند و از آمو تا دریای هند گسترش داشت و این‌همه را یا با انعقاد پیمان به‌دست آورده بود یا در عمل (به زور شمشیر) تصرف کرده بود.

پس از مرگ احمدشاه درانی پسرش تیمورشاه جانشین او شد (۱۷۷۳–۱۷۹۳ م) تیمورشاه هم سه بار به خراسان که زیر تسلط دولت افشاری بود، لشکر کشید و هربار پس از تصرف مشهد و اخذ خراج و مالیات به افغانستان مراجعت کرد. به‌این ترتیب شاهرخ نواده نادر شاه افشار به‌ صورت تحت‌الحمایه و خراج‌گزار افغان‌ها درآمده بود و مدت نیم قرن بر خراسان سلطنت کرد.

فهرست امیران

امرای شعبهٔ سدوزایی/ پوپلزایی بترتیب عبارت بوده‌اند از:

• احمدشاه درانی (۱۷۴۷–۱۷۷۳)
• تیمورشاه درانی (۱۷۷۳–۱۷۹۳)
• زمان شاه درانی (۱۷۹۳–۱۸۰۱)
• شاه‌محمود درانی (۱۸۰۱–۱۸۰۳)، (۱۸۰۹–۱۸۱۸)
• شاه شجاع درانی (۱۸۰۳–۱۸۰۹)، (۱۸۳۹–۱۸۴۲)
• سلطان‌علی‌شاه درانی (کابل) (۱۸۱۸–۱۸۱۹)
• ایوب‌شاه درانی (پیشاور و کشمیر) (۱۸۱۹–۱۸۲۳)
• کامران میرزا (هرات)

منابع

• طبقات سلاطین اسلام
• مجمل‌التواریخ گلستانه

پیوند به بیرون

• دانشنامهٔ جهان اسلام، مدخل «درانیان»