دیواناگری
| دیواناگری देवनागरी | |
|---|---|
 | |
| نوع | آبوگیدا |
| زبانها | اپبرمشه، زبان اودهی، زبان بهیلی، زبان بوجپوری، زبان بودو، زبان برج، زبان چتیسگری، زبان دوگری، زبان گجراتی، زبان هریانوی، زبان هندی، زبان کشمیری، زبان کونکانی، زبان ماگهی، زبان میتهیلی، زبان مراتی، Mundari، زبان سادری، زبان نپال بهاسایی، زبان نپالی، زبان پالی، پراکریت، زبان راجستانی، زبان سانسکریت، زبان سانتالی، Sherpa و زبان سندی و... |
| دورهٔ زمانی | سده دهم میلادی تا کنون |
| سامانهٔ مادر | |
| سامانهٔ فرزند | خط گجراتی Moḍī |
| سامانهٔ خواهر | Nandinagari |
| ایزو ۱۵۹۲۴ | Deva, 315 |
| جهت | چپ به راست |
| مخفف یونیکد | Devanagari |
| دامنه یونیکد | U+0900–U+097F Devanagari, U+A8E0–U+A8FF Devanagari Extended, U+1CD0–U+1CFF Vedic Extensions |
دیوَناگَری (اردو: دیوناگری؛ هندی: देवनागरी، حرفنویسی لاتین: De:vanāgarī) یک خط یا دبیرهٔ هجانگاری است که به آن «ناگری» هم گفته میشود و اصلیترین دبیرهای است که برای نوشتن زبانهای هندی، مراتی و نپالی بهکار میرود. این دبیره از سدهٔ ۱۹ به رایجترین دبیره برای نوشتن سانسکریت تبدیل شدهاست. خط دیوانگری از چپ به راست نوشته میشود و بیش از ۱۲۰ زبان از این خط استفاده میکنند.[۱]
دیگر زبانهایی که از دیوناگری برای نوشتن استفاده میکنند میتوان سندی، بهاری، بهیلی، پراکریت، کونکانی، بُجپوری، پهاری (گارهوالی و کوماونی)، سانتالی، تارو و کشمیری را نام برد. برخی از این زبانها در کنار دیوناگری از دبیرههای دیگر نیز برای نگارش استفاده میکنند.
زبان پنجابی با خطی مشابه با دیوناگری با نام گُرمکهی نوشته میشود.
معنای واژهٔ دیوناگری
[ویرایش]«دیوناگری» مرکب از «دیو» (देव) به معنی نیمهانسان-نیمهخدا و «ناگری» (नगर) به معنای صحبت یا گویش است و در مجموع به معنی «گویش دیواها» یا «گفتار نیمهانسان-نیمهخداها» است.
«ناگَری» (nāgarī) در سانسکریت شکل مؤنث «ناگرا» (nāgara) به معنی «شهری» و صفت گسترشیافتهای از «ناگرام» (nagaram) به معنی «تأسیس» یا «استقرار» است. از واژه «ناگری» برای معانی مختلفی استفاده میشود که یکی از آنها نیمهانسان-نیمهخدا است. هنوز هم استفاده از واژه «ناگری» در کنار «دیوناگری» متداول است. البته بسیاری[الفاظ طفرهآمیز] آن را وام واژهای از واژهٔ فارسی «دیوان نگاری» میدانند که بمعنی نگارش رسمی اسناد در دیوان خانهها (دیوانیهها یا ادارات دولتی) است که در اثر تأثیرات قوی فارسی بر زبان رسمی هند، وارد زبان هندی شدهاست.[نیازمند منبع]
پیشینه
[ویرایش]دیوناگری بخشی از خانواده دبیرههای برهمایی (Brahmic) هند، نپال، تبت و جنوب شرق آسیا است. این خط از نسل خط گوپتا (Gupta) همراه با سیدهام (Siddham) و شارادا (Sharada) است. انواع شرقی خط گوپتا که ناگری هستند برای نخستین بار پس از سده هشتم میلادی دیده شدهاند و از حدود ۱۲۰۰ م سیدهام تحت تأثیر بودیسم به تدریج در شرق آسیا جایگزین آن شد و بهطور موازی شارادا نیز در کشمیر بهکار رفت. نمونه اولیه دیوناگری در کتیبه کوتیلا (Kutila) در باریلی واقع در ایالت اوتارپرادش هند دیده میشود که تاریخی برابر با ۹۹۲ میلادی را نشان میدهد و خط افقی بالای حروف یک واژه در آن وجود دارد.
رواج دیوناگری با استفاده اختصاصی این خط برای چاپ متون مذهبی سانسکریت اتفاق افتاد که موجب ارتباط نزدیک بین خط دیوانگری و سانسکریت شد و این تصور را پدید آورد که دیوانگری خط زبان سانسکریت است؛ اما پیش از دوره استعمار انگلیس در شبه قاره هند هیچ خط ویژهای برای سانسکریت وجود نداشت و مردم نقاط مختلف به خط خود این زبان را مینگاشتند.
ویژگیها
[ویرایش]این خط از چپ به راست نوشته میشود. بیشتر حروف دارای خطی افقی در بخش بالایی خود هستند و اتصال حروف با کمک همین خط افقی انجام میپذیرد و از این طریق بهسادگی قابل تشخیص است.
در این خط تمام صامتها و اکثر مصوتها همیشه نوشته میشوند و از این لحاظ یادگرفتن خواندن دقیق واژهها برای خارجیان نسبت به خط عربی در حالتی که حرکتگذاری نشده باشد، آسانتر است. تنها مصوتی که نوشته نمیشود فتحه است که البته تشخیص جایی که باید فتحه تلفظ شود بسیار ساده است زیرا قاعده این است که اگر بین دو حرف مصوت دیگری نباشد و آن دو به همدیگر نیز نچسبیده باشند مصوت بین آنها فتحه است و این قاعده همیشه ثابت است.
حروف
[ویرایش]حروف دیوناگری به شرح زیرند:
واکهها
[ویرایش]| گونهٔ آزاد | IAST | ISO | به عنوان تفکیککننده با प | گونهٔ آزاد | IAST | ISO | به عنوان تفکیککننده با प | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| kaṇṭhya (گلویی) |
अ | a | प | आ | ā | पा | ||||
| tālavya (کامی) |
इ | i | पि | ई | ī | पी | ||||
| oṣṭhya (لبی) |
उ | u | पु | ऊ | ū | पू | ||||
| mūrdhanya (برگشته) |
ऋ | ṛ | r̥ | पृ | ॠ4 | ṝ | r̥̄ | पॄ | ||
| dantya (دندانی) |
ऌ4 | ḷ | l̥ | पॢ | ॡ4, 5 | ḹ | l̥̄ | पॣ | ||
| kaṇṭhatālavya (کامی-گلویی) |
ए | e | ē | पे | ऐ | ai | पै | |||
| kaṇṭhoṣṭhya (لبی-گلویی) |
ओ | o | ō | पो | औ | au | पौ | |||
| अं1 | aṃ | aṁ | पं | अः1 | aḥ | पः | ||||
| ॲ / ऍ 7 | ê | पॅ | ऑ7 | ô | पॉ | |||||
همخوانها
[ویرایش]| آواشناسی ← | sparśa (انسدادی) |
anunāsika (خیشومی) |
antastha (ناسوده) |
ūṣman/saṃghaṣhrī (سایشی) | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ادا کردن ← | aghoṣa | saghoṣa | aghoṣa | saghoṣa | ||||||||||||
| دم زنی ← | alpaprāṇa | mahāprāṇa | alpaprāṇa | mahāprāṇa | alpaprāṇa | mahāprāṇa | ||||||||||
| kaṇṭhya (زبانی) |
क | ka [k] |
ख | kha [kʰ] |
ग | ga [ɡ] |
घ | gha [ɡʱ] |
ङ | ṅa [ŋ] |
ह | ha [ɦ] | ||||
| tālavya (کامی) |
च | ca [c]~[tʃ] |
छ | cha [cʰ]~[tʃʰ] |
ज | ja [ɟ]~[dʒ] |
झ | jha [ɟʱ]~[dʒʱ] |
ञ | ña [ɲ] |
य | ya [j] |
श | śa [ʃ] |
||
| mūrdhanya (برگشته) |
ट | ṭa [ʈ] |
ठ | ṭha [ʈʰ] |
ड | ḍa [ɖ] |
ढ | ḍha [ɖʱ] |
ण | ṇa [ɳ] |
र | ra [ɾ] |
ष | ṣa [ʂ] | ||
| dantya (دندانی) |
त | ta [t̪] |
थ | tha [t̪ʰ] |
द | da [d̪] |
ध | dha [d̪ʱ] |
न | na [n] |
ल | la [l] |
स | sa [s] | ||
| oṣṭhya (لبی) |
प | pa [p] |
फ | pha [pʰ] |
ब | ba [b] |
भ | bha [bʱ] |
म | ma [m] |
व | va [ʋ] |
||||
شمارهها
[ویرایش]شمارههای دیوناگری به شرح زیر میباشند:
| ० | १ | २ | ३ | ४ | ५ | ६ | ७ | ८ | ९ |
| ۰ | ۱ | ۲ | ۳ | ۴ | ۵ | ۶ | ۷ | ۸ | ۹ |
صفحهکلید دیوانگری
[ویرایش]صفحهکلید استاندارد دیوانگری که توسط دولت هند آماده شده است، InScript نامیده میشود و اکثر سیستمعاملهای رایانههای امروزی قابلیت استفاده از آن را دارا هستند.
منابع
[ویرایش]- ↑ Devanagari (Nagari), Script Features and Description, SIL International (2013), United States
- مشارکتکنندگان ویکیپدیا. «Devanagari». در دانشنامهٔ ویکیپدیای انگلیسی، بازبینیشده در ۳ دی ۱۳۸۹.