خلیج فارس

برای دیگر کاربردها، خلیج فارس را ببینید.

«خلیج ایران» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای دیگر کاربردها، خلیج ایران (ابهام‌زدایی) را ببینید.

خلیج فارس
دریای پارس - پرسیکون کاای تاس- سینوس پرسیکوس
موقعیت	جنوب غربی آسیا، منطقه خاورمیانه
کشورهای حوضه	ایران عمان امارات متحده عربی عربستان قطر بحرین کویت عراق
مساحتِ رو	۲۵۱٬۰۰۰ کیلومتر مربع
میانگین ژرفا	۵۰ متر
منبع‌ها	منابع سرشار نفت و گاز

نقشه ۱۶۸۹

نام خلیج فارس است به زبان لاتین قدیمی: Sinus Persicus امروزه:Sinus Persici در نقشه آورده شده‌است.

خلیج فارس، خلیج پارس یا دریای پارس آبراهی است که در امتداد دریای عمان و در میان ایران و شبه جزیره عربستان قرار دارد. نام تاریخی این خلیج، در زبان‌های گوناگون، ترجمه عبارت «خلیج فارس» یا «دریای پارس» بوده‌است. مساحت آن ۲۳۷٬۴۷۳ کیلومتر مربع است، و پس از خلیج مکزیک و خلیج هودسن سومین خلیج بزرگ جهان بشمار می‌آید. خلیج فارس از شرق از طریق تنگه هرمز و دریای عمان به اقیانوس هند و دریای عرب راه دارد، و از غرب به دلتای رودخانه اروندرود، که حاصل پیوند دو رودخانهٔ دجله و فرات و پیوستن رود کارون به آن است، ختم می‌شود. کشورهای ایران، عمان، عراق، عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی، قطر و بحرین در کناره خلیج فارس هستند. در این میان سواحل شمالی خلیج‌فارس تماماً در جغرافیای سیاسی ایران قرار دارند.

به سبب وجود منابع سرشار نفت و گاز در خلیج فارس و سواحل آن، این آبراهه در سطح بین‌المللی، منطقه‌ای مهم و راهبردی بشمار می‌آید.

تاریخچه پیدایش خلیج فارس

زمین شناسان معتقدند که در حدود پانصدهزار سال پیش، صورت نخستین خلیج فارس در کنار دشت‌های جنوبی ایران تشکیل شد و به مرور زمان، بر اثر تغییر و تحول در ساختار درونی و بیرونی زمین، شکل ثابت کنونی خود را یافت. خلیج فارس در آغاز، بسیار پهناور بوده به طوری که تا اواخر دوره سوم زمین شناسی بیشتر جلگه های برازجان، بهبهان و خوزستان ایران تا کوه های زاگرس در زیر آب بوده اند.

مشخصات جغرافیایی خلیج فارس

جغرافیای مکانی خلیج فارس

خلیج فارس در ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. این خلیج توسط تنگه هرمز به دریای عمان و از طریق آن به دریاهای آزاد مرتبط است. از بین کشورهای همسایه خلیج فارس، کشور ایران بیشترین مرز آبی مشترک را با خلیج فارس دارا می باشد. طول مرز آبی کشور ایران با خلیج فارس، با احتساب جزایر در حدود ۱۸۰۰ کیلومتر و بدون احتساب جزایر در حدود ۱۴۰۰ کیلومتر می باشد. طول خلیج فارس از تنگه هرمز تا آخرین نقطه پیشروی آن در جهت غرب در حدود ۸۰۵ کیلومتر است.عریض ترین بخش خلیج فارس ۱۸۰ مایل (۲۹۰ کیلومتر) می باشد. عمیق ترین نقطه خلیج فارس با عمق ۹۳ متر در ۱۵ کیلومتری تنب بزرگ و کم عمق ترین نقطه آن با عمقی بین ۱۰ تا ۳۰ متر در سمت غرب می باشد. همچنین جزایر متعددی در خلیج فارس وجود دارند.

زمین شناسی منطقه خلیج فارس

از دیدگاه زمین شناسی، خلیج فارس فرونشست زمین ساختی کم ژرفایی است که دوره ترشیری پیش در حاشیه جنوبی رشته کوه زاگرس تشکیل شده است. در واقع این دریا بازمانده گودال بزرگی است که از دوران گذشته زمین شناختی تحت تاثیر فشار ناشی از آتش فشان های فلات ایران بوده و پایداری فلات عربستان در مقابل این واکنش های تکتونیکی سبب ایجاد و توسعه پهنا-ژرفای آن شده است. شدیدترین چین خوردگی های دوران پلیو پلیستوسن، کرانه های شمالی خلیج فارس (زاگرس) را چین داده است. میزان این چین خوردگی ها که در خشکی های کشور ایران شدید است با شیب های کمتر به طرف دریا ادامه پیدا می کند به طوری که در دریا این شیب به ۱۰ تا ۲۰ درجه می رسد. محور اصلی خلیج فارس نیز یکی از پیامدهای زمین ساختی پدیده چین خوردگی زاگرس است که در دوران پلیو پلیستوسن شکل گرفته است. در پایان دوره پلیوسن، سطح دریا احتمالا ۱۵۰ متر بالاتر از سطح کنونی بوده است. این سطح در حدود ۱۰۰،۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح و به تدریج به سطح کنونی رسیده است که آثار آن به صورت پادگانه های دریایی و سخا، در کرانه های جنوبی خلیج فارس بر جای مانده است.

زمین ریخت شناسی خلیج فارس

از نظر ریخت شناسی، خلیج فارس نامتقارن بوده و شیب سواحل جنوبی آن ملایم تر از شیب سواحل شمالی است. کرانه جنوبی خلیج فارس، به ویژه در شرق شبه جزیره قطر، منطقه وسیع و کم عمقی است (۱۰ تا ۲۰ متر) که بطور عمده با ریخت شناسی بست، محیط تبخیری و منطقه جزر و مدی مشخص است.خلیج فارس از رسوبات سخت و بلند با اشکال خطی ساخته شده و با واسطه یک دشت ساحلی باریک با دریا در ارتباط است. جزایر ایرانی خلیج فارس بصورت پشته های کشیده و موازی ساحل که در واقع دنباله رشته کوه زاگرس هستند که بر اثر بالا آمدن آب بشکل جزیره درآمده اند مانند قشم و کیش و یا اینکه کم و بیش دایره ای شکل هستند مانند هرمز و ابوموسی که گنبدهای نمکی سری هرمز هستند. سطح جزایر خلیج فارس از رسوبات تخریبی و مارن تشکیل شده است که کم و بیش صدف دارند. خاک این جزایر عمدتا شور یا حاوی گچ است که در نتیجه رشد گیاهان را به گونه های خاص محدود می کند. شکل ساحلی خلیج فارس در مجاورت ایران از نوع طولی است که موازی با محور ارتفاعات مجاور است که گاهی تراکم آبرفت ها فاصله زیادی بین خط ساحل و ارتفاعات زاگرس ایجاد کرده مانند جلگه بوشهر، و گاهی دامنه تاقدیس ها در خط ساحلی قرار گرفته اند مانند غرب خور موج.

اقلیم شناسی خلیج فارس

آب و هوای خلیج فارس خشک و نیمه استوایی است. در تابستان دما گاهی تا ۵۰ درجه سانتی گراد می رسد و میزان تبخیر بیشتر از میزان آب های وارده می شود. در زمستان دما تا ۳ درجه سانتی گراد هم گزارش شده است. در عین شوری زیاد آب خلیج فارس، ۲۰۰ چشمه آب شیرین در کف و ۲۵ چشمه آب کاملا شیرین در سواحل آن جریان دارند که منشا همگی آن ها از کوه های زاگرس در ایران است. آب های شیرینی که وارد خلیج فارس می شوند عمدتا محدود به روان آب های کوه های زاگرس در ایران و کوه های ترکیه و عراق است. رودخانه های اروند، کارون، جراحی، مند، دالکی و میناب بزرگترین و پرآب ترین رودخانه هایی هستند که به خلیج فارس می ریزند که بیشتر سرچشمه های آن ها در کوه های زاگرس قرار دارند. در کرانه جنوبی آب های ورودی به خلیج فارس بسیار کم است که موجب بالا بودن رسوبات کربناتی در این بخش شده است. به دلیل محصور بودن، اثر اقیانوس بر خلیج فارس بسیار ناچیز است و به همین علت سرعت جریان های زیرین و افقی آن بسیار کم و در حدود ۱۰ سانتی متر در ثانیه است. شوری بیشتر خلیج فارس نسبت به اقیانوس موجب پیدایش جریان آبی از اقیانوس هند به خلیج فارس می شود که به موازات ساحل ایران و در جهت پادساعتگرد است. جریان ذکر شده با کاهش دما و شوری همراه است به طوری که در تنگه هرمز مقدار نمک ۳۶,۶ گرم در لیتر و در انتهای شمال غربی و در دهانه کارون در حدود ۴۰ گرم در لیتر است. میزان بارندگی در سواحل جنوبی کمتر از ۵ سانتی متر در سال و در سواحل شمالی بین ۲۰ تا ۵۰ سانتی متر در سال است.

جغرافیای تاریخی خلیج فارس

نام خلیج فارس

مقالهٔ اصلی: تحریف نام خلیج فارس

خلیج فارس اصیل ترین نام و نامی است بر جای مانده از کهن‌ترین منابع، که بطور مستمر از سده‌های پیش از میلاد در همه زبانها و ادبیات جهانی وجود داشته است، و با پارس و فارس - نام های سرزمین ایران - گره خورده‌است..

کهن‌ترین نامی که از خلیج فارس وجود دارد نارمَرتو (narmarratu) است که در کتیبه‌های آشوری بر جای مانده است و به معنای رود تلخ است. فلاویوس آریانوس در سدهٔ دوم میلادی در آثار خود خلیج فارس را پرسیکون کاای تاس که خلیج فارس معنا می‌دهد استفاده کرده‌است.

خیابانی به نام خلیج عربی/ خلیج فارسی در مرکز قاهره

جغرافی دانان و تاریخ نگاران عرب اسلامی دوره آغازین اسلام، همچون طبری، مسعودی و یعقوبی به اتفاق در کتب خطی به جای مانده از خود اذعان دارند که تمامی نواحی خلیج پارس در دوره های پیش از اسلام به ایران تعلق داشته است. « ابن حوقل بغدادی» در کتاب خود « صورة العرض » که در سال ۱۹۹۳.م در لندن به زبان انگلیسی به چاپ رسید، عنوان می کند که: «همان طور كه بارها گفته شد، دریای پارس خلیجی است از اقیانوس احاطه کننده جهان كه در اطراف چين و شهر" وق" از آن منشعب مي شود . اين دريا از سرزمين هاي سند و كرمان تا فارس ادامه مي يابد و در ميان همه سرزمين ها به نام پارس خوانده مي شود، زیرا پارس ا ز همه کشورها پیشرفته تر است و شاهان آن محكم ترين كنترل (حاكميت) را در دوران كهن داشته اند و حتي اکنون نیز تمامی کرانه های دور و نزدیک این دریا و همه سرزمين هاي پارس و ديگر را تحت كنترل دارند».

تا پیش از دهه ۶۰ قرن بیستم میلادی، کشورهای عربی از عبارت خلیج فارس در مکاتبات رسمی خود استفاده می‌کردند.

پرونده:UK Persian Gulf.jpg

پاسخ استعلام از وزارت امور‌خارجه بریتانیا

در سال‌های اخیر و به ویژه از دههٔ شصت میلادی به این سو، نام جعلی خلیج عربی نیز در برخی منابع تحت حمایت بیشینهٔ دولت‌های عربی و گاه غیر عربی به گونه‌ای فزاینده در حال رقابت با نام خلیج فارس است، این امر خشم ایرانیان سراسر جهان را برانگیخته و باعث پدیداری نام «خلیج همیشه فارس» یا «خلیج همیشگی فارس» از سوی ایرانیان گشته‌است. تا کنون کارهایی برای مقابله با این جعلی سازی صورت گرفته از جمله صادر شدن دو قطعنامه در سازمان ملل متحد در زمان حکومت «محمد رضا شاه پهلوی» برای پاسداری از نام خلیج فارس یا Persian Gulf و یا برگزاری جام خلیج فارس و چندین نام گذاری و تهیهٔ نقشه و اسناد و کتب جغرافیایی در حال حاضر با نام درست. در ‌پی استعلام از وزارت امورخارجه بریتانیا درباره نام این آبراه، ایشان به صراحت نام خلیج فارس را صحیح دانسته اند. تحریف نام "خلیج فارس" سناریویی بود که بعد از ملی شدن صنعت نفت آغاز شد و اولین مدافع نام خایج عربی رودریک اوون بود که در سال 1958 کتابی بنام مستند حبابهای طلایی در خلیج عربی را نوشت و در مقدمه کتاب از تغییر نام خلیج فارس دفاع کردو جمله معروف را نوشت: هیچ نقشه ای ندیدم مگر آنکه نام خلیج فارس را داشت اما چون ساکنان غرب خلیج عرب هستند ادب حکم می کند که این دریا را به نام آنها بنامیم.(ادب از نوع انگلیسی) اما اسناد تاریخی آن چنان مستحکم و مستند هستند که ناسیونالیستهای عرب علی رغم هزینه هنگفت موفق به تغییر این نام نشدند و سازمان ملل و سازمانهای بین المللی نیز بر اصالت تاریخی و حقوقی نام خلیج فارس تاکید دارند. از روزی که بشر به کار تدوین و نگارش تاریخ مبادرت ورزید برای مکانهای جغرافیایی نیز نام های با مسمایی انتخاب که آبراه جنوبی و جدا کننده فلات ایران از شبه جزیره عربستان نیز یکی از این موارد بوده که با نام "دریای پارس" از آن دوران کهن به یادگار مانده است. "دریای پارس" یا "خلیج فارس" از جمله نامهای قدیمی و باستانی است که بطور مستمر در زمانهای مختلف تاریخی در اسناد، قراردادها و مکاتبات، مورد استفاده همه اقوام و ملل دنیا قرارگرفته است. نخستین بار ایرانیان در روزگار هخامنشیان، این دریا را "پارسا درایا" یا "دریای پارس" خواندند، طبق کتیبه ای که از داریوش پادشاه هخامنشی، در تنگه سوئز بدست آمده، از آن به عنوان "درایا هچا پارسا آیتی" یعنی دریایی که از پارس می آید یاد شده و این سند به عنوان نخستین مدرک تاریخی موجود است که حقانیت نام خلیج فارس را به وضوح نشان می دهد. از طرفی در برخی از متون قدیمی از جمله کتاب حدود العالم به عنوان قدیمی ترین اثر جغرافیایی به زبان فارسی که در حدود هزار سال پیش تالیف شده، آمده است: "خلیج پارس از حد پارس بر گیرد، با پهنای اندک تا به حدود سند"، علاوه بر این همچنین بسیاری از مورخان، محققان و سیاحان اروپایی و غربی از جمله: فلاویوس آریانوس، بطلمیوس، هرودت، استرابون و ... در آثار و نوشته های خود از دریای پارس یا خلیج فارس به عنوان "سینوس پرسیکوس" و "ماره پرسیکوم" یاد کرده اند. در دوره های اسلامی نیز همه مورخان و جغرافیدانان مسلمان از جمله ابن فقیه در کتاب البلدان، اصطخری در کتاب المسالک الممالک، ابن رسته در کتاب الاعلاق النفسیه، ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم، ابن بطوطه در کتاب مشهور رحله و ... نام این دریا را "بحر فارس"، "خلیج الفارسی" و یا "دریای پارس" ذکر کرده اند.در کتاب اسناد نام خلیج فارس میراثی کهن و جاودان،چاپ 1388 تهران، فهرست 300 کتاب تاریخی، جغرافیایی، تفسیر قرانی و حدیث که همگی مربوط به مسلمانان و یا به زبان عربی تدوین شده اند و همچنین اسناد 30 قرارداد عربی آورده شده که در آنها به نوعی به نام بحر فارس و خلیج فارس اشاره شده است. با کنکاش مختصری که در مستندات و برخی از متون تاریخی معتبر در کتابخانه های معروف دنیای غرب صورت گرفته، نام دیرین "دریای پارس" یا "خلیج فارس" در برخی از کشورها به این صورت آمده است: در کشورهای انگلیسی زبان Persian Gulf در آلمان Persischer Golf در فرانسه Persique Golf در ایتالیا Golfe Persico در روسیه Persidsk Zalir و در کشورهای عربی به نام "خلیج الفارسی" یاد می شود. تحریف نام "خلیج فارس" درج نام های جعلی در کنار و یا به جای خلیج فارس از حدود چند دهه پیش آغاز و در دستور کار سردمداران برخی از کشورهای عربی و غربی قرار گرفته است، از تحریفاتی که توسط برخی افراد از جمله عبدالکریم قاسم و جمال عبدالناصر و "سرچارلز بلگریو" دیپلمات بریتانیایی که در آثار خود از واژه مجعول "خلیج ع.ر.ب.ی" استفاده کرده نشان دهنده این واقعیت است که همه آنها در مقطعی حساس از تاریخ، درصدد تحریف نام خلیج فارس بر آمده اند. به دنبال این تحریفات صورت گرفته، چند موسسه آمریکایی و اروپایی نیز با سناریویی از قبل طراحی شده جعل نام این دریای تاریخی را به شکل وسیعتری ادامه داده و به طوری که در سال 1383 خورشیدی موسسه آمریکایی نشنال جئوگرافی در اطلس جغرافیایی خود در کنار نام پرآوازه خلیج فارس از واژه مجعول "خلیج ع.ر.ب.ی" نیز استفاده کرد. متاسفانه چند سال بعد از آن یعنی در سال 1385 خورشیدی نیز مسئولان موزه "لوور" پاریس واژه مجعول خلیج را به جای "خلیج فارس" بکار بردند، هر چند که این دو موسسه مذکور با اعتراض شدید ایرانیان وطن دوست مواجه شده و در مدت کوتاهی با عذرخواهی، تحریفات صورت گرفته را تصحیح کردند، اما متاسفانه این معضل به اینجا هم ختم نشد و این روند تا به حال نیز ادامه داشته و دارد به طوریکه در یکی دو سال اخیر نیز اخباری دیگر توسط برخی از آژانس های خبری مبنی بر تحریف نام خلیج فارس اعلام شد، البته این بار نام تاریخی خلیج فارس، توسط سایت های "گوگل" و نیروی دریای ارتش آمریکا مورد تحریف واقع شد که بلافاصله همانند موارد قبلی با اعتراض شدید ایرانیان مواجه شد. اما نکته اساسی اینکه در کنار این گونه انتقادات و اعتراضات مردمی، دولتمردان نیز پا به پای ملت وظیفه خواهند داشت که در این مقطع حساس با نگاهی ویژه موضوع مربوط به خلیج فارس را رصد کرده و در صورت ادامه تحریفات، در دادگاه های بین المللی اقامه دعوا نمایند. تاکید سازمان ملل متحد بر اصالت نام خلیج فارس سازمان ملل متحد نیز تاکنون در5 نوبت، نام رسمی و تغییر ناپذیر آبراه جنوبی ایران را "خلیج فارس" اعلام کرده است. برای اولین بار در سند " AD311/1 Gen مورخ پنجم مارس 1971 میلادی" بار دوم طی یادداشت شماره UNLA45.8.2(C) مورخ دهم اوت 1984 میلادی و بار سوم نیز طی یادداشت شماره ST/CS/sER.A/29 در تاریخ دهم ژانویه 1990 میلادی نام رسمی دریای جنوبی ایران و خاوری شبه جزیره عربستان را "خلیج فارس" اعلام کرده است. این سازمان در کنفرانس های سالانه خود که در زمینه "هماهنگی در نام های جغرافیایی" برگزار می کند، به فارسی بودن نام این آبراه بین المللی تاکید کرده و آن را مورد تائید قرار داده است.

نقشه جهان سال ۱۶۸۹ و نام خلیج پارس

مقالهٔ اصلی: نقشه جهان

جرارد ون شاگن نقشه‌نگار هلندی در سال ۱۶۸۹ (میلادی) در آمستردام نقشه‌ای از جهان ترسیم کرد. این نقشه به سبک کنده‌کاری با فلز مس و رنگ‌کاری دستی تزئین شده است. نقشه مس‌آرایی شده، نقشه‌ای کمیاب است و فقط یک رونوشت از آن در دانشگاه آمستردام می‌باشد و نسخه‌ای مشابه در کتابخانه‌های آمریکا ندارد. نکته قابل توجه نام خلیج پارس است که به زبان لاتین قدیمی: Sinus Persicus امروزه:Sinus Persici در نقشه آورده شده‌است. ابعاد اصلی نقشه ۴۸٫۳ در ۵۶ سانتی‌متر می‌باشد.

نقشه خلیج پارس ۱۷۵۳

نقشه خلیج فارس ۱۷۵۳

در سال ۱۷۵۳ میلادی در آمستردام هلند نقشه‌ای منتشر گردید که منحصراً مربوط به خلیج پارس بود. در این نقشه از خلیج فارس با نام Persische Golf یاد شده‌است. در این نقشه بیشتر جزایر خلیج فارس مشخص شده و نقشه‌های آنها درج شده‌است.

نقشه جهان‌نمای کانتینو و نام خلیج پارس

در سال ۱۵۰۲ میلادی نقشه‌ای ترسیم شد که از شرق تا غرب همه مستعمرات پرتغال در آن درج شده بود. در نقشه ۱۵۰۲ کانتینو نام خلیج فارس و دریای سرخ موجود است.

نقشه جهان‌نمای کانتینو.                                                  نام خلیج فارس در نقشه کانتینو.

روز ملی خلیج فارس

متن زیر بر اساس مستنداتی است که در دیماه سال 1383 خورشیدی توسط یک روزنامه نگار گمنام از منطقه محروم و مرزی هرمزگان به وزارت امور خارجه و و وزارت کشور ارسال شده و ابتدا در آنجا ثبت گردید و سرانجام.....تا کنون وزرای فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت نهم و دهم ( آقایان صفار هرندی و سید محمد حسینی ) در جشنواره های بین المللی خلیج فارس از این نویسنده تقدیر کرده و به نوعی پاسخ کسانی که متاسفانه در پی مصادره این ایده به نام گروه خود بوده را داده اند. بنابراین استدعا می شود از آوردن ادعاهای کذب و تحریف تاریخ جدا پرهیز نمایید:

ثبت روز ملی خلیج فارس در تقویم خورشیدی ایران

نظر به اهمیت تاریخی و قدمت نام این آبراه بین المللی که یادگار و میراثی از دوران ایران باستان است و در جهت صیانت از این نام تاریخی و کهن، در دیماه سال ۱۳۸۳ خورشیدی ایده ای تحت عنوان نامگذاری روز ملی خلیج فارس در تقویم رسمی ایران، توسط یک روزنامه نگار و پژوهشگر هرمزگانی در مورخ 1383/10/15 طی نامه ای رسمی به آقای «دراز گیسو» استاندار وقت هرمزگان اعلام گردید که نهایتا این ایده پس از انتشار در نشریه سفیر جنوب شماره 122 مورخ 21دیماه 1383 ، در همان ماه از طریق استانداری هرمزگان به اداره کل خلیج فارس وزارت امور خارجه و معاونت سیاسی وزارت کشور ارسال گردید که در نتیجه پس از بحث و بررسی هایی که در تیر ماه ۱۳۸۴ خورشیدی توسط شورای فرهنگ عمومی کشور صورت گرفت این ایده تصویب و سرانجام مورد تایید شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز قرار گرفت و به این ترتیب با کمک و همراهی گروه تاریخ دانشگاه تهران، روز دهم اردیبهشت ماه که سالروز اخراج پرتغالی ها از تنگه هرمز است، به نام “روز ملی خلیج فارس” نامگذاری و در تقویم خورشیدی ایران به ثبت رسید. محمود احمدی نژاد نیز در خصوص اهمیت این روز ملی گفته :«برخی خیال می‌کنند اعلام این روز به نام خلیج فارس دعوا بر سر یک نام یا یک عکس‌العمل می‌باشد، درحالی که چنین نیست. ثبت یک روز به نام روزملی خلیج فارس یک غبار روبی و یک یادآوری است.»

جزایر خلیج فارس

جزایر زیادی در خلیج فارس وجود دارند که برخی از آن ها از اهمیت کم و برخی از اهمیت بالایی برخوردارند. جزایر مهم خلیج فارس عبارت‌اند از: قشم، بحرین، کیش، خارک، ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک و لاوان که تمامی آنها به جز قسمتی ازبحرین به ایران تعلق دارد.

جزایر ایرانی خلیج فارس

کشتی یونانی در آب‌های ساحلی جزیره کیش در خلیج فارس

از میان جزایر خلیج فارس بیش از ۳۰ جزیره مسکونی و غیر مسکونی آن متعلق به کشور ایران است. برخی از این جزایر به علت برکشند و فروکشند در زیر آب قرار می گیرند و غیر مسکونی هستند. جزایر غیر مسکونی خلیج فارس به عنوان زیستگاه مرجان های دریایی، محل تخمگذاری پرستوهای دریایی و لاک پشت ها و همچنین زیستگاه انواع پرندگان مهاجر از اهمیت ویژه جهانی برخوردار است.

• جزایری که در استان هرمزگان ایران قرار دارند:

جزیره کیش - جزیره قشم - جزیره تنب بزرگ - جزیره تنب کوچک - جزیره ابوموسی - جزیره لاوان - جزیره شتور - جزیره هندرابی - جزیره فرور بزرگ - جزیره فرور کوچک - جزیره سیری - جزیره لارک - جزیره ناز - جزیره هرمز - جزیره هنگام

• جزایری که در استان بوشهر ایران قرار دارند:

جزیره خارک - جزیره خارکو - جزیره عباسک - جزیره میر مهنا - جزیره فارسی - جزیره نخیلو - جزیره تهمادو - جزیره گرم - جزیره ام الکرم - جزیره شیخ الکرامه - جزیره شیف - جزیره متاف - جزیره مرغی - جزیره چراغی - جزیره ام سیله - جزیره سه‌دندون - جزیره مولیات

• جزایری که در استان خوزستان ایران قرار دارند:

جزیره مینو - جزیره خور موسی - جزیره بونه - جزیره دارا - جزیره قبر ناخدا

اهمیت خلیج فارس

ساحل خلیج فارس در بندر سیراف در استان بوشهر ایران

خلیج فارس در واقع محور ارتباط بین اروپا، آفریقا، آسیای جنوبی و جنوب شرقی است. از نظر راهبردی در منطقه خاور میانه، به عنوان بزرگ ترین و مهم ترین مرکز ارتباطی بین این سه قاره است و بخشی از یک سیستم ارتباطی شامل اقیانوس اطلس، دریای مدیترانه، دریای سرخ و اقیانوس هند می باشد. به همین دلیل از دیرباز مورد توجه قدرت های جهانی و همچنین بازرگانان و تجار دنیا بوده است. همچنین این منطقه منبع مهم انرژی جهان می باشد. در مجموع خلیج فارس از نظر جغرافیای سیاسی، استراتژیک، انرژی و تاریخ و تمدن یک پهنه آبی مهم و حساس در دنیا محسوب می شود.

اهمیت اقتصادی خلیج فارس

افق خلیج فارس در منطقه پارس جنوبی

بزرگترین عامل اهمیت خلیج فارس وجود معادن سرشار نفت و گاز در کف بستر و سواحل آن است به طوری که این منطقه را «مخزن نفت جهان» نام نهاده اند. خلیج فارس مسیر انتقال نفت کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان و امارات متحده عربی است، و به همین سبب، منطقه‌ای مهم و راهبردی به شمار می‌آید. در حدود ۳۰ درصد نفت جهان از منطقه خلیج فارس تامین می شود که این مقدار گاهی افزایش و گاهی کاهش می یابد. نفت تولید شده در حوزه خلیج فارس باید از طریق این پهنه آبی و از راه تنگه هرمز به سایر نقاط جهان حمل شود. خلیج فارس از نظر ذخایر نفتی در مقایسه با سایر نقاط جهان دارای مزایای زیادی مانند سهولت استخراج، هزینه پایین تولید، مازاد ظرفیت تولید، کیفیت بالای نفت خام منطقه، سهولت حمل و نقل، توان بالای تولید چاه ها و امکان کشف ذخایر جدید نفتی وسیع در منطقه می باشد. طبق آخرین برآوردهای انجام شده حوزه خلیج فارس در حدود ۷۳۰ میلیارد بشکه ذخیره نفت اثبات شده و بیش از ۷۰ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی را در خود جای داده است.

همچنین بندرهای مهمی در حاشیه خلیج فارس وجود دارد که از آنها می‌توان بندرعباس، بوشهر، بندرلنگه، کیش، خرمشهر و بندر ماهشهر در ایران، و شارجه، دوبی و ابوظبی را در امارات متحده عربی و بندر بصره و فاو در عراق را نام برد.

اهمیت نظامی-راهبردی خلیج فارس

از منظر نظامی، وجود پایگاه های نظامی متعدد اعم از دریایی، هوایی و زمینی در منطقه خلیج فارس که عمدتا متعلق به کشورهای آمریکا و انگلستان هستند و همچنین حضور ناو های جنگی کشورهای غربی بخصوص آمریکا در آب های خلیج فارس، اهمیت نظامی و راهبردی خلیج فارس را نمایان می سازد. جنگ نفت‌کش‌ها که در جریان جنگ ایران و عراق رخ داد یکی از عوامل حضور نظامی کشورهای غربی به ویژه آمریکا در خلیج فارس شد. اهمیت نظامی-راهبردی خلیج فارس به طور ویژه در جریان جنگ ایران و عراق، جنگ خلیج فارس و جنگ عراق آشکار شد.

پیشینه دریانوردی در خلیج فارس

پیشینه دریانوردی در خلیج فارس به گذشته های بسیار دور، دست کم دو هزار سال پیش از میلاد، باز می گردد. مردمان تمدن هایی مانند سومر، آکاد، ایلام مسیر خود بین میان‌رودان و موهنجودارو در دره سند را از طریق این پهنه آبی می پیمودند. بررسی های اخیر نشان می دهد که فنیقی‌ها، نخست در جزیره ها و سرزمین های پیرامون خلیج فارس زندگی و دریانوردی می کردند. در دوره هخامنشیان، داریوش اول از دریانوردان برجسته ایرانی، فینیقی و ساتراپ های یونانی نشین امپراتوری پارس خواست تا برای کشف یرزمین های جدید به دریانوردی بپردازند که در نتیجه شناخت ایرانیان نسبت به خلیج فارس بیشتر شد. در یکی از کهن ترین اسناد پیرامون دریانوردی در خلیج فارس که به سده چهارم پیش از میلاد مربوط می شود، دریانوردی به نام نیارخوس (نئارخوس) در یازدهمین سال فرمان روایی اسکندر مقدونی و به دستور او سفر دریایی خود را آغاز کرد و در این سفر از دهانه رود سند به دهانه تنگه هرمز رفته و پس از عبور از خلیج فارس در ساحل رود کارون لنگر انداخت. او که در این سفر چند دریانورد ایرانی ازجمله بگیوس پسر فرناکه، هیدارس بلوچ و مازان قشمی نیز او را همراهی می کردند، سفرنامه ای از سفر ۱۴۶ روزه خود نوشت که چکیده ای از آن باقی مانده است. او در سفرنامه خود به فانوس های دریایی بزرگ و شگفت انگیز در خلیج فارس اشاره می کند.

در دوره هخامنشیان، ناوگان داریوش (متوفی ۴۸۵ یا ۴۸۶ق م )، به دریاسالاری اسکولاکس یونانی، از سند گذشت و سواحل مکران و عربستان (عمان ) را بازدید کرد و وارد دریای اریتره، دریای احمر، بحرعمان و خلیج فارس شد. در یورش اسکندر مقدونی (۳۵۶ - ۳۲۳ ق م ) به ایران، به دستور وی نارک (نِئارک )، دریاسالار وی، پس از پیاده شدن در کرانه دریای فارس در مصب رود آنامسیس (احتمالاً میناب ) به اردوگاه اسکندر به داخل ایران رفت . او پس از بازگشت در دریاهای پارس به اکتشافات پرداخت. در ۲۰۵ ق م، آنتیوخوس سوم، شاه سلوکی (۲۲۳ ـ ۱۸۷ ق م ) از طریق دریا عملیات خود را بر ضد شهر گرهه که در آنجا قومی تاجرپیشه و توانگر به سر می بردند آغاز کرد. آنتیوخوس با دریافت پانصد تالان نقره، هزار تالان بخور و دویست تالان روغن مَرِّ صافی از ویران کردن شهر منصرف شد. این شهر در ناحیه بحرین شهرت داشت . در دورة سلوکیان (۳۱۲ - ۶۴ ق م )، احتمالاً اهالی آن با شهرهای سلوکی، در کنار دجله، از طریق دریا تجارت داشتند. به نوشتة استرابون در قرن نخست پیش از میلاد، آندرستن یکی از همراهان نارک، در جزیرة ایکار ( احتمالاً خارک ) معبد آپولو و هاتفی از آرتمیس توروپل را یافت. در دورة ساسانیان نیز در دریای پارس دریانوردی صورت می گرفت . بنابر کشفیات باستان شناسان، در جزیره خارک مقبره ای از تدمریان (پالمیریان ) به دست آمده است که نشان می دهد احتمالاً جمعی از تدمریان در این جزیره زندگی می کرده اند و کاروانهای آنان به بابل و سلوکیه و خاراکس در خوزستان و از آنجا به شوش رفت و آمد داشته اند. به نوشتة طبری، در دورة ساسانیان، شاپور اول پس از شکست اعراب با یاران خود از دریا گذشت و به خط ( مرکز ناحیه قدیم بحرین ) رفت و به حجر رسید. در تهاجم اعراب نیز آنان از سوی دریا به ایران حمله کردند. به نوشتة بلاذری، عثمان بن ابی العاص از دریا گذشت، به فارس رسید و به تَوَّج (توز) فرود آمد. در زمان خلیفة دوم نیز عامل وی در بحرین هرثَمة بارِقی از قوم اَزْد را از طریق دریا به فارس فرستاد. او در جزیره ای نزدیک فارس ( احتمالاً جزیرة خارک ) فرود آمد. ظاهراً اعراب ـ پس از تسخیر حجر (خط ) ـ به ناوگان آنان دست یافته و با آن کشتیها به سواحل ایران فرود آمده بودند. در تمدن اسلامی، دریای فارس به یکی از مراکز بازرگانی جهانی تبدیل شد و مبادلات بازرگانی با هندوچین و ماچین گسترش یافت و سیراف و بصره و تیز (= طیس ) به مراکز بزرگ بازرگانی آن روز تبدیل شدند..

منابع غذایی خلیج فارس

بیش از ۱۵۰ نوع ماهی متفاوت در خلیج فارس یافت می شود. بیشتر آبزیان خلیج فارس بجز چند مورد که وارد آبهای کارون، بهمن شیر و اروند می شوند مابقی در آب های شور زندگی کرده و در همان جا تخم ریزی و تولید مثل می کنند. از مهمترین انواع ماهی های تجاری خلیج فارس می توان به زبیده، حلوا سفید، قباد، شیر ماهی، شانک، سنگسر، پیش ماهی، هامور، سیکین، کارفه، طوطی، حلوا سیاه، شوریده، خبور، کفشک، سرخو، خابور و سبور اشاره کرد. از دیگر محصولات غذایی باارزش خلیج فارس می توان به میگو اشاره کرد. انواع صدف های خوراکی نیز در برخی سواحل مانند ساحل بندرعباس و ساحل گشه(ساحل صدف) در بندر لنگه و همچنین در اطراف بعضی جزایر مانند هرمز، قشم و لارک یافت می شوند که بازار عمده آن کشورهای اروپایی است.

محیط زیست خلیج فارس

پستاندار دریایی به نام داگونگ به همراه فرزندش در ساحل کم عمق خلیج فارس

خلیج فارس یکی از بزرگ ترین پناهگاه های موجودات دریایی مانند مرجان ها، ماهی های تزئینی کوچک، ماهی های خوراکی و غیر خوراکی، صدف ها، حلزون ها، نرم تنان، شقایق های دریایی، اسفنج های دریایی، عروس های دریایی، لاک پشت ها، دلفین ها، کوسه ماهی ها و بسیاری از موجودات دریایی دیگر می باشد. متخصصان محیط زیست به دلیل نبود کارشناس و متخصص ویژه، هزینه‌های پژوهشی بالا و فقدان دانش کافی، گونه‌های مختلف جانوری پستاندار در خلیج فارس را در معرض خطر و آسیب می‌بینند. خشکسالی و عدم ورود مواد مغذی به آب، موجب کوچک ماندن و عدم رشد کافی برخی از آبزیان خلیج فارس شده است.

لاک پشت های خلیج فارس

۵ گونه از ۸ گونه لاک پشت های موجود در جهان در آب های خلیج فارس و دریای عمان زندگی می کنند که ۲ گونه لاک پشت عقابی و لاک پشت سبز در سواحل و جزایر ایران تخم گذاری می کنند. این دو لاک پشت در سواحل جزایری چون هرمز، لارک، قشم، فارور و بنی فارور و مکان های کم عمق ساحلی سکونت دارند و عمده مکان های تخم ریزی آن ها در جزایر هرمز، هنگام، فرور، شیدور، لاوان، کیش، نخیلو و ام الگرم گزارش شده است. وارد شدن نفت به آب های خلیج فارس می تواند باعث ایجاد مسمویت در این لاک پشت ها شود. همچنین فعالیت های صیادی، وجود زباله، فاضلاب ها، تردد شناورها، انفجارات جهت اکتشاف معادن و آلودگی حرارتی تهدیداتی برای زندگی آن ها محسوب می شوند.

دلفین ها و نهنگ های خلیج فارس

دلفین‌ها و نهنگ ها از جمله پستانداران آبی هستند که در خلیج فارس و دریای عمان زندگی می‌کنند. دلفین‌هایی با نام پورپویز و همچنین دلفین‌های بینی بطری در جنوب جزیره قشم و در جوار جزیره‌های هنگام، سالارک و هرمز زندگی می‌کنند که در معرض مخاطرات گوناگون هستند. نبود تحقیقات کافی و نبود متخصص زبده باعث کاهش تعداد دلفین‌های گوژپشت و نهنگ‌های خاکستری شده‌است. برخورد دلفین‌ها و نهنگ‌ها با شناورها و پروانه موتور قایق‌ها و همین طور آلودگی برخی از نقاط آب‌های خلیج فارس به آلاینده‌های نفتی و شیمیایی زندگی این پستانداران را تهدید می‌کند. طبق برخی گزارش ها نهنگ خلیج فارس در معرض خطر انقراض قرار دارد.

کوسه های خلیج فارس

۷ گونه از کوسه ها در آب های خلیج فارس زندگی می کنند که از میان آن ها می توان به کوسه ماهی درنده، کوسه گربه ماهی، نهنگ کوسه یا کوسه کر، کوسه سرچکشی، کوسه ماهی شکاری و کوسه ماهی گورخری اشاره کرد. به دلیل گرانی قیمت کوسه در مقایسه با دیگر ماهیان خلیج فارس، صید بی رویه این آبزی در سال های اخیر افزایش چشمگیری یافته است و نسل آن ها را در معرض انقراض قرار داده است. از آنجایی که اغلب گونه های کوسه ساکن خلیج فارس زنده زا هستند، نمی توان برنامه های مناسبی برای احیای نسل ان ها به روش پرورشی انجام داد. همچنین این کوسه ها در زمان زاد و ولد به سوی اب های با عمق کمتر (که کمینه دما را برای بچه های انان فراهم می کند) می آیند، افزایش تخریب مناطق ساحلی خطری دیگر برای تداوم نسل آن ها به حساب می آید.

آلودگی محیط زیست خلیج فارس

در دهه های گذشته آلودگی زیست محیطی یکی از چالش های مهم در این پهنه آبی بوده است. از آن جایی که ۶۰ درصد از ذخایر نفت جهان در خلیج فارس است، احداث سکو های نفتی و مجتمع ها و پالایشگاه ها در اطراف خلیج فارس و ورود نفت، مواد شیمیایی و پساب ها به داخل آب از عوامل مهم این آلودگی می باشند. یکی از مهمترین آلودگی های خلیج فارس در زمان جنگ ایران و عراق رخ داد بطوری که در حدود ۵,۸ میلیون بشکه نفت در آب رها شد و همچنین آتش سوزی چاه های نفت که باعث ورود حجم عظیمی از نفت خام به دریا شد. همچنین عبور سالانه بیش از ۱۰،۰۰۰ شناور از خلیج فارس و دریای عمان که ۷۵ درصد آن ها به حمل و نقل نفت خام و محصولات نفتی مربوط است و در پی آن تخلیه مواد زائد مختلف مانند آب شستشوی موتور، فاضلاب، آب توازن کشتی و بسیاری موارد دیگر سبب بروز مداوم انواع آلودگی ها در منطقه می شود که اثرات قابل توجهی بر محیط زیست دارد. طبق مطالعات انجام شده سالانه در حدود ۱,۵ میلیون تن نفت به خلیج فارس نشت می کند و به همین علت سازمان بین المللی دریانوردی(IMO) این منطقه را در سال ۲۰۰۷.م به عنوان منطقه ویژه دریایی اعلام کرد. طبق آمارها میزان آلودگی این منطقه بیشتر از حد متوسط بین المللی است.

نگارخانه خلیج فارس

پرونده:Unesco persiangulf l.jpg

Persian/persique

• 
  نقشه ای که توسط کارتوگرافر آلمانی آبراهام ارتلیوس ترسیم شده که در نخستین اطلس نوین در میان سال‌های ۱۵۷۰ تا ۱۶۲۴ چاپ شده‌است. نام خلیج فارس در نقشه مشهود است
  
• 
  نقشه‌ای که توسط اصطخری جغرافیدان ایرانی در قرن ۹ میلادی در کتاب الاقالیم رسم شده‌است، و در آن نام «دریای فارس» (بحر فارس) برای خلیج فارس به‌کار رفته است.
  
• 
  نقشه بریتانیایی چاپ ۱۸۰۸ میلادی که نام خلیج فارس را نشان می‌دهد.
  
• 
  نقشه‌ای اروپایی از سال ۱۷۱۹ میلادی که نام خلیج فارس را نشان می‌دهد.
  
• 
  نقشه تاریخی به زبان ‌فرانسه از خلیج فارس
  
• 
  نقشه‌ای اروپایی از قرن ۱۶ میلادی؛ نام خلیج فارس به لاتین Sinus Persicus در سمت راست پایین نقشه دیده می‌شود
  
• 
  نقشه‌ای که سباستین مونستر در سال ۱۵۸۸ میلادی رسم کرده، و نام «خلیج فارس» را نشان می‌دهد.
  
• 
  نقشه‌ای که توسط اصطخری در دوران طلایی اسلام ترسیم شده است.
  
• 
  نقشه‌ای اروپایی از سال ۱۵۳۱ میلادی که نام لاتین خلیج فارس را نشان می‌دهد.
  
• 
  نقشه‌ای فرانسوی از سال ۱۵۴۰ میلادی که نام خلیج فارس را نشان می‌دهد.
  
• 
  تپه های مرجانی در خلیج فارس
  
• 
  نقشهٔ امپراطوری ایران، ۱۱۲۶ خورشیدی، نقشهٔ چاپ شده در لندن. ۱۷۴۷ م. نام خلیج فارس «Persian Gulf» و نام دریای عمان «Persian Sea» نوشته شده‌است.
  
• 
  نقشه عربستان سعودی از خلیج فارس، مربوط به سال ۱۹۵۲ میلادی که نام خلیج فارس را نشان می‌دهد.
  
• 
  نقشهٔ هلندی که شامل نام خلیج فارس می‌شود.
  
• 

جستارهای وابسته

• تحریف نام خلیج فارس
• روز ملی خلیج فارس
• جزیره‌های خلیج فارس
• فهرست جزایر خلیج فارس
• نخستین ناو جنگی ایران در خلیج فارس
• جنگ ایران و عراق
• جنگ خلیج فارس
• اصطلاحات دریانوردی در خلیج فارس
• کشورهای پیرامون خلیج فارس

منابع

• کتاب خلیج فارس نامی کهن تر از تاریخ و میراث فرهنگی محمد عجم - انتشارات پارت - تهران ۱۳۸۳
• اسناد نام خلیج فارس میراثی کهن و جاودان، محمد عجم، انتشارات اوین،ISBN 978-600-90231-4-1
• http://www.hamshahrionline.ir/News/?id=107791
• خلیج فارس، پیروز مجتهدزاده
• سایت بارتاب: بحران هویت و امیرنشین‌های بدون عرب
• Pliny Natural History ۶٫۹۶-۱۱۱
• جغرافیای تاریخی خلیج فارس _ محمود طلوعی
• ^ کتاب خلیج فارس نامی کهن تر از تاریخ محمد عجم - انتشارات پارت - تهران ۱۳۸۳

• کتاب حاکمیت تاریخی ایران بر جزایر تنب و بوموسی، سید علی حق‌شناس، انتشارات سنا - تهران ۱۳۸۹.

پیوند به بیرون

• پاسداری از خلیج فارس
• وب‌گاه خلیج‌فارس
• خلیج‌فارس
• خلیج فارس در جزیره دانش
• خلیج فارس
• جانوران افسانه‌ای خلیج فارس
• قشم آنلاین - پایگاه اطلاع رسانی جزیره قشم و خلیج فارس
• ۲۲ نقشه از خلیج فارس به زبان عربی
• ۱۶ نقشه ماهواره ای از خلیج فارس و تنگه هرمز
• نقشه توپوگرافی و مورفولوژی
• نقشه های نفت و گاز خلیج فارس
• نقشه مناطق حساس و نظامی
• نقشه آب و هوایی خلیج فارس
• نقشه قومی٬ دینی٬ زبانی
• iranica encyclopedia : PERSIAN GULF i. IN ANTIQUITY
• MIDDLE EAST map in united nation