ابهر

ابهر اَبَر
کشور	ایران
استان	زنجان
شهرستان	ابهر
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	اوهر (در زبان پهلوی)
نام(های) پیشین	خمسه
سال شهرشدن	۱۳۰۷
مردم
جمعیت	۹۹٬۲۸۵ نفر (۱۳۹۵)
جغرافیای طبیعی
مساحت	۲۷۷هزار هکتار
ارتفاع	۱۵۴۰ متر
آب‌وهوا
روزهای یخبندان سالانه	۲۰۰
اطلاعات شهری
شهردار	محمدرضا ذوالقدریها
ره‌آورد	انگور - گندم-سیب-گردو و بادام-سیب زمینی-زردآلو-محصولات باغی
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۲۴
وبگاه	شهرداری ابهر
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ۹۷ ب ، ق
کد آماری	۱۵۲۸
ابهر روی نقشه ایران ۳۶٫۰۸°شمالی ۴۹٫۱۳°شرقی / 36.08; 49.13

اَبهَر یکی از شهرهای استان زنجان و مرکز شهرستان ابهر است. این شهر با۹۹٬۲۸۵نفر جمعیت در سال ۱۳۹۵، به عنوان دومین شهر پرجمعیت استان زنجان پس از شهر زنجان محسوب می‌شود و به دروازه آذربایجان شهرت دارد.

ارتفاع شهر ابهر از سطح دریا ۱۵۴۰ متر است. این شهر در ۱۰۰ کیلومتری جنوب شرق زنجان واقع شده‌است. از مهم‌ترین آثار تاریخی این شهر می‌توان به بقعهٔ امام‌زاده اسماعیل در شناط، بقعهٔ امام‌زاده زیدالکبیر در شرق این شهر و بقعهٔ پیر زهرنوش در جنوب‌غربی شهر اشاره کرد. شهرداری ابهر به چهار ناحیهٔ «مرکزی»، «شناط» (در قسمت شمالی شهر)، «شریف‌آباد» (در قسمت شرقی شهر) و «حسین‌آباد» (در قسمت غربی شهر) تقسیم شده‌است.

فاصله این شهر تا زنجان ۱۰۰ کیلومتر، تبریز ۳۸۶ کیلومتر، اردبیل ۳۵۵ کیلومتر، خرم‌آباد ۴۵۶ کیلومتر، ارومیه ۵۲۹ کیلومتر، رشت ۱۸۱ کیلومتر، همدان ۲۱۴ کیلومتر و تهران ۲۴۴ کیلومتر است. ارتفاع این شهر از سطح دریا ۱۵۴۰ متر است. بیشینه گرمای آن ۴۵ درجه و کمینه سرمای آن ۳۰ درجه زیر صفر گزارش شده‌است.

جغرافیای تاریخی شهر ابهر

ابهر در قدیم اوهر نامیده می‌شده‌است. مردم محلی به آن اَبَر می‌گویند. نام ابهر از آب+هر تشکیل شده و در زبان تاتی به معنی آب آسیاب است. ریزابه‌های ابهررود از قدیم آسیاب‌های زیادی را به چرخش درآورده که امروزه نیز چنین است.

در دوره ساسانیان هنگامی که خسرو اول انوشیروان ایران را به چهار قسمت تقسیم کرد ابهر در منطقه دوم یعنی استان جبال قرار داشت در این دوره منطقه ابهررود تحت تسلط خاندان مهران یکی از هفت خاندان مهم حکومت گر ایران قرار داشت این خاندان علاوه بر ابهر به مناطق وسیعی که از ناحیه خوار تا آوج و دشتبی امتداد داشت مالکیت داشتند و معروفترین افرادی که از این خاندان شناخته شده‌اند شروین دشتبی، بهرام چوبینه، پیران گشسب، گریگوریوس و سیاوش رازی هستند.

تا پیش از خلافت هارون الرشید، ابهر منطقه نسبتاً وسیعی را شامل بود. وی قسمتی از قاقازان و نیز ناحیه ابهر رود را از ابهر جدا کرد و به قزوین ملحق ساخت. در اوایل سده ۸ قمری ولایت ابهر ۲۵ پاره دیه داشت و حقوق دیوانی آن به یک تومان و چهار هزار دینار می‌رسید.

از ابهر به عنوان بلوک معتبر از ولایت خمسه با باغات فراوان و آب‌های جاری نام برده شده‌است. شاردن می‌نویسد ابهر در دوره شاه عباس دوم صفوی دارای ۲۵۰۰ خانه و باغچه بوده‌است. چنانچه سواره نیم ساعت وقت لازم داشته تا از آن عبور کند. ابهر در این زمان دارای اماکن عمومی و سه مسجد بزرگ بوده و در وسط شهر بقایای گلین قلعه مخروبه‌ای مشاهده می‌شود.

در سال ۱۱۰۰ هجری تاورنیه از ارامنه شهر ابهر خبر داده و ژوبر در زمان فتحعلیشاه قاجار باغ‌های ابهر و خانه‌های تمیز و راحت آن را ستوده‌است. در سال ۱۲۴۷ هجری ابهر ۷۰۰ خانه و باغ‌های دانشین داشته و قبر شیخ قطب الدین از مشایخ سلسله شیخ صفی الدین اردبیلی در ابهر واقع شده بر طبق نوشته دوسرسی در سال‌های ۱۲۵۰ هجری دوره محمد شاه قاجار ابهر دارای ۲۰۰ خانه و ۹۰۰ نفر جمعیت بوده و دو گنبد نیمه ویران از دو مسجد در آن دیده می‌شده‌است. در دوره ناصر الدین شاه قاجار ابهر تیول توپخانه بوده‌است چنانچه خرمدره در تیول فراشخانه بوده در همین دوره قلعه خرابه‌ای به نام دارا در ربع فرسخی شهر دیده می‌شده‌است و خانه‌های آن کمتر از ۱۱۰۰ نبوده. در سده ۱۰ قمری از مرقد پیر حسن بن اخی آوران نیز در ابهر یاد شده و سیدی علی کاتبی دریاسالار عثمانی در ۹۶۴ ه‍.ق آن را زیارت کرده‌است.

اوضاع ابهر پس از استیلای اعراب

یاقوت حموی درباره فتح ابهر بدست اعراب گوید:فتح ابهر در سال ۲۴ پس از هجرت و به ایام عثمان ابن عفان بود که در این وقت مغیره بن شعبه والی کوفه بود و جریرابن عبدالله بجلی حکومت همدان را داشت و براءبن عازب نیز ولایت ری را داشت عثمان لشکری بمدد براء فرستاد و او بغزاء ابهر شد و حنظله بن زیدالخلیل با او بود و او در پشت حصار منیع ابهر لشکرگاه کرد و گویند این حصن(قلعه) را شاپور ذوالاکتاف کرده است چون براء به آنجا فرود آمد مردم حصار با وی بجنگ برخاستند و جنگ چندین روز بکشید سپس امان نامه خواستند و براء آنان را به آن شرط که حذیفه بن الیمان باهل نهاوند امان داده بود زنهار داد.

در سده چهارم ابهر در دست یوسف ابن ابوالساج بود سپس به قلمرو دیلیمان درآمد و در ۳۸۶ هـ.ق بدست وهسودان بن سالار محمد بن مسافر از دودمان آل مسافر افتاد و در ۴۲۰ هـ.ق لشکریان محمود غزنوی به ری و قزوین درآمدند و ولایت را از چنگ و غارت رهانید. در جنگ هایی که بین دیلیمان و قشون اسلام جریان داشت از برخی از شعرای اعراب که در قشون اسلام بودند. در برخی از شعر ها و قصاید خود یادی از سرگذشت خود با دیلیمان کرده اند.

زبان

زبان مادری مردم ابهر ترکی آذربایجانی و لهجه ابهری هست که عموماً دو زبانه بوده و از ترکی و فارسی استفاده

می‌کنند.

شهر ابهر در دوره سلجوقیان از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار بوده و برخی از بزرگان خاندان سلجوقی در این شهر اقامت گزیده بودند و زبان ترکی نیز از این دوره در شهر جاری و ساری شده و از این زمان شعرا به ترکی شعر گفتند و قبل آن فارسی و عربی بود.

با اینکه زبان امروز مردم ابهر ترکی آذربایجانی است ؛ولی ژان شاردن که‌ در مجموع یازده‌ سال‌ در دوره صفویان (۷۰ ـ ۱۶۶۴ و ۷۷ ـ ۱۶۷۱ میلادی) در ایران‌ بوده و از ابهر دیدن کرده درباره زبان مردمش می‌نویسد:

از اين شهرك (ابهر) سخن گفتن مردمان به زبان‌ پارسى آغاز مى‌شود.چه ساكنان آباديها و شهرهاى پيش از آن به تركى سخن‌ مى‌گويند؛اما تركى گفتن آنان با زبان تركان عثمانى اندكى تفاوت دارد.تكرار مى‌كنم از ابهر تا هندوستان همهء مردمان به زبان پارسى سخن مى‌گويند.

بازارها و کاروان سراها

بازار بزرگ سنتی ابهر

بازار بزرگ سنتی ابهر در زمینی به مساحت حدوداً ۴۵۰۰ متر مربع به طول ۲۸۰ متر در سال ۱۳۶۴ شروع و در سال ۱۳۶۷ آن بنا شد.در سال ۱۳۹۱ شهرداری با جذب سرمایه گذار تکمیل بازار را با سرمایه گذاری بخش خصوصی اقدام به تکمیل و راه اندازی ۱۲۰ مغازه در آن راسته شد که نهایتاً در سال ۱۳۹۶ به پایان رسید. معماری این بازار تلفیق معماری اصیل ایرانی با نیازهای عصر جدید است که به دست معماران هنرمند منطقه بنا شده.[۱][۲][۳]

بازار بزرگ سنتی ابهر

راه‌ها و دروازه‌های ابهر

ابهر دارای حصار عظیم در زمان ساسانیان بوده و دو دروازه شرقی و غربی داشته که دروازه شرقی آن جنب قلعه تپه به نام دَرْبُ اَلْمَذوقْ نامیده می‌شده و دروازه غربی آن به نام فلاج آباد یا خلج آباد مشهور بوده سید محمد نوربخش در مشجره سلسله الاولیاء خود در صفحات ۳۴ و ۳۸ از این دو دروازه ابهر نام برده‌است.

کاروانیان عازم شهرهای قزوین، همدان و ری از دروازه شرقی ابهر عبور می‌کردند در ابهر محلاتی بنامهای دروازه ایشیگی و دَرْمَذَقانْ معروف است.

از راه‌های قدیم که از جنوب ابهر عبور می‌کرده، جاده ابریشی بود که از کشور چین آغاز و پس از طی سمرقند و بخارا – مرو – گرگان – ری قزوین – وارد ابهر می‌شده و به سمت زنجان – تبریز – ایروان ادامه داشته. راهی نیز از تبریز آغاز و به ابهر می‌رسید و ابهر را از طریق ساوه و قم به اصفهان و بغداد مربوط می‌ساخت و در این منطقه به جاده اصفهان معروف بود. راه ابهر به ری نیز وجود داشت.

موقعیت

شهر ابهر دومین شهر بزرگ استان بعد از زنجان می‌باشد. ابهر با وسعتی برابر ۲۷۷ هزار هکتار در ۸۵ کیلومتری مرکز استان واقع شده‌است. این شهرستان به علت قرار داشتن در کناره جاده بین‌المللی تهران – بازرگان از نظر شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در بهترین و مطلوبترین موقعیت استان قرار دارد.

باغات ابهر

وجود کارخانه‌های بزرگ و متعدد در حوزه شهرستان، کشاورزی پر رونق، باغ‌های سرسبز و پر محصول، طبیعت زیبا و بکر، وجود منابع، شن و ماسه و همچنین آثار تاریخی که جزء میراث ثبت شده در یونسکو می‌باشد، از دیگر عوامل رونق، شهرت و اعتبار این شهرستان می‌باشد. شهرستان ابهر با داشتن آب و هوای مناسب و قرار گرفتن در مسیر جاده ترانزیت و نزدیکی به مرکز استان و همجواری با استان سرسبز گیلان و استان قزوین و شهرهای خرمدره و خدابنده و تاکستان ودارا بودن امکانات حمل و نقل چون آزاد راه و وجود ایستگاه راه‌آهن خرمدره با فاصلهٔ بسیار کم دارای موقعیت مناسبی است و با داشتن جاذبه‌های تاریخی و طبیعی فراوان در جای جای این شهرستان می‌تواند به‌عنوان یک قطب گردشگری استان مطرح شود و با جذب گردشگران داخلی وخارجی کسب در آمدهای توریستی و اشتغال بیشتر را نصیب این استان نماید که جا دارد بخش دولتی تعامل لازم را با بخش خصوصی جهت سرمایه‌گذاری مؤثر برای رسیدن به اهداف یادشده معمول نماید.

کشاورزی

انگور ابهر

در کتاب البلاد و اخبار العباد آماده است: شهر ابهر هوای سازگار دارد و آبش بسیار و گوارا، باغ و باغات و میوه شهر ابهر شهرت جهانی دارد. از فراورده‌های میوه و سر درختی، انگور، گلابی، گردو ممتاز و در انتخاب میوه جات دارای اکثریتند. نوعی امرود در ابهر هست به اندازه نارنج و همچون نارنج گرد است، آن را عباسی گویند. عباسی در خوشمزگی ضرب‌المثلی شده‌است که [متداول است] می‌گویند، از هر جای مملکت میوه فروشان به شهر ابهر می‌آیند که گلابی عباسی را خرید کنند. باغستانی پیرامون شهر هست بهاء الدین آباد گویند و استفاده از آن برای همه حتی مسافران مجانی است آثار دژی در ابهر هست که گویند پناهگاه یاغیان از دولت بود. در ابهر آبی موجود است که از چشمه‌ای می‌جوشد هر تیغ پولادینی را اعم از شمشیر و غیره وسیله آن، آب دهند. فوق‌العاده تیز و بادوام می‌شود. در پیرامون ابهر به هر طرف نگاه کنی، آسیاها را می‌بینی که وسیله آب می‌چرخند. در جایی دیگر می‌گوید ابهریان در زیبایی گوی سبقت را از اهل هر شهر دیگری ربوده‌اند و همه باهم یکدل و متحدند. در مشترک یاقوت حموی آمده‌است که ابهر شهر بزرگ مشهوری است میان قزوین و زنجان از ناحیه‌های جبل که گروه بسیاری از فقیهان مالکی و شافعی و محدثان از آن برخاسته‌اند.

گردشگری

بقعهٔ امامزاده اسماعیل شناط

بقعۀ پیراحمد زهرنوش(موزۀ باستان شناسی ابهر)

بقعهٔ شاه‌زاده زیدالکبیر

جاذبه‌های تاریخی:

• روستای درسجین
• سد کینه ورس
• مسجد جامع قروه
• آرامگاه پیر احمد زهرنوش
• چشمه علی بلاغی

جاذبه‌های مذهبی:

بقعه امامزاده محمد(در مسجد نور)

بقعه امامزاده اسماعیل شناط

بقعه امامزاده زیدالکبیر

بقعه امامزاده ابراهیم

نمایی از دریاچهٔ کینه‌ورس

و جاذبه‌های طبیعی شامل کوه‌ها و قلعه‌ها و شیب‌های مهم و چشمه‌های آب معدنی، رودخانه‌های مهم را می‌توان نام برد.

سوغات ابهر

Matrakçı Nasuh Map (20)

نقل است که در گذشته تولید کفش در ابهر رونق داشته و از ابهر به هیدج راه یافته است ، در این دوران سوغات ابهر کفش آن بوده (هم اکنون این صنعت در هیدج رونق دارد) لکن در حال حاضر سوغات شناخته شده ابهر نان سنتی آن است که مردم محلی به آن اَردَک می گویند ، از سوغاتی های دیگر شهر می توان به انگور و کشمش آن اشاره کرد که از مرغوب ترین های این محصولات در سطح کشور هستند.

بزرگان ابهر

آیت الله کاظم صدیقی امام جمعه موقت تهران.

احمد مهدوی ابهری نماینده دوره پنجم، هفتم و هشتم مجلس شورای اسلامی.

داریوش کاردان کارگردان، بازیگر، مجری، گوینده، دوبلور و طنزپرداز در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.

غلامعلی خاکسار ابهری شاعر و نویسنده معاصر.

اثیرالدین ابهری از دانشمندان و فیلسوفان نامدار سدۀ ششم و هفتم.

محله‌های ابهر

ابهر از قدیم‌الایام به دو قسمت بزرگ به نام محله بالا و محله پایین تقسیم شده که در حال حاضر نیز این تقسیم‌بندی به قوت خود باقی است. ساکنین دو محله بزرگ ابهر آداب و رسوم مشترکی دارند از نظر گویش و لهجه اختلاف بسیار اندکی درمیان ایشان مشاهده می‌شود. مسجد کبیر ابهر که امروزه به نام مسجد نورالنبی نامیده می‌شود در اوایل صفویه دارای گنبد و گلدسته بوده و یکی از سه مسجد بزرگ شهر محسوب می‌گردیده در محله بالا قرار دارد مسجد جامع ابهر که از سابقه بیشتری برخوردار است در محله پایین قرار گرفته به‌طوری‌که در تواریخ ذکر شده قدیمی‌ترین محل سکونت درابهر محله پایین و اطراف قلعه تپه بوده و شهر یکپارچه ابهر را تشکیل می‌داده و دارای بارو و حصار و دو دروازه بوده‌است. محله بالا نیز خان‌نشین بوده وبا داشتن چند امامزاده و دروازه از قدمت بالایی برخوردار است. امروزه این محلات در ابهر مشهوراند:

• محله مَلِک قصاب:که زمانی این محله دارای در اختصاصی بوده و مانند قلعه‌ای حفاظت می‌شده از قدیمی‌ترین محلات ابهر محسوب می‌شد ساکنان مَلِک قصاب غالباً مردان متدین و ریش سفیدان زراعت پیشه بودند.
• محله اکبر آباد: نوبنیاد است و بنیان‌گذارش حاج علی اکبر فخیمی است که برای اولین بار در این محل که آنجا را قبلاً توپخانه مبارکه می‌نامیدند ساختمان احداث کرد و به نام اکبر آباد نامیده شد، اداره مخابرات ابهر در این محله قرار دارد.
• محله دِهَکْ:محله ایست به قدمت تاریخ ابهر زیرا که این محله از اصطلاحات رایج قبل از زمان ساسانی زرتشتی است.
• محله درویشان،
• محله حاجی محمد خان: که از ملاکین ابهر بوده،
• محله خلج آباد:که عموماً به محله بالا اطلاق می‌شده و مسجد نور النبی در این محله قرار دارد،
• محله شیخ آباد:نشیمنگاه شیوخ معتبر ابهر،
• محله در المذوق: که در گویش رایج محلی دَرْ مَذَقانْ نامیده می‌شود،
• محله آقا صدرا: که درابهر مسجدی هم به نام او هست آقا صدرا مردی فاضل و معممّ و از ائمه جماعت بوده،
• محله قانلو میدان:در محله بالا یکی از قدیمیترین محلات ابهر که به علت کشته شدن چند تن از بزرگان نامگذاری شده‌است و مسجدی نیز به همین نام درآنجا وجود دارد
• محله جانقارداش: که محله مسکونی همان جهانگیر تاش بانی کاروانسرای جنب مسجد جامع ابهر بوده‌است.
• محله قلعه تپه:قدیمی‌ترین محل استقرار انسانی در ابهر بود، ادارات پست، کار و تامین اجتماعی در این محل قرار دارد.
• محله نعلبندان: که بعدها به آن دروازه اشیگی به زبان محلی یعنی دروازه بیرونی گفته می‌شده‌است.
• محله شهرک:جدیدترین و پر رشدترین محله شهر ابهر می‌باشد که می‌توان گفت پرجمعیت‌ترین منطقه ابهر با جمعیتی معادل ۲۲۰۰۰ نفر که ۱/۴ جمعیت ۹۰۰۰۰ نفری ابهر را در خود جای داده‌است، بیمارستان امید، مرکز فنی حرفه ای ابهر، مجموعه ورزشی عسلک، استخر عسلک، سپاه ناحیه ابهر، اداره ثبت احوال، اداره آب و فاضلاب، اداره امور منابع آب، اداره منابع طبیعی، راهنمایی رانندگی، کلانتری ۱۲، درمانگاه امام رضای ناجا، اداره جهاد وکشاورزی، اداره برق، دامپزشکی، هنرستان شهید بهشتی و مجموعه مدارس سما و ده‌ها مدرسه دولتی و غیرانتفاعی در شهرک قراردارند.
• محله یخچال: از قدیمی ترین محله‌های ابهر که محل نگهداری یخ برای فصول گرم بوده‌است.در حال حاضر جمعیت این محله از اقشار کشاورز و کارگران ساختمانی می باشند.
• محله شناط یا چینات:یکی از قدیمی‌ترین محلات ابهر بوده که در شمال شهر ابهر واقع شده است.بیمارستان امدادی ، شهرداری،اداره بهزیستی، بنیاد مسکن و آموزش و پرورش در این محل واقع شده اند.
• محله شریف‌آباد:در شرق ابهر تا 10 سال پیش یکی از روستاهای ابهر بوده است ولی در حال حاضر جزوی از شهر ابهر محسوب شده است.
• محله حسین‌آباد:در حال حاضر جمعیت زیادی دارد و دارای دو مسجد بزرگ نیز می‌باشد. استخوان بندی این محله را خیابان شریعتی تشکیل داده است.

مراکز دانشگاهی

• دانشکده پرستاری و فوریتهای پزشکی ابهر
• دانشگاه آزاد اسلامی ابهر
• دانشگاه پیام نور ابهر
• دانشکده فنی و حرفه ای ابهر(دانشگاه جامع علمی کاربردی سابق)
• موسسه آموزش غیر انتفاعی صائب ابهر
• دانشکده سما

منابع

سایت رسمی اداره ثبت احوال ابهر