تاریخ گزیده
 نگاره‌ای با موضوع گلستان‌شدن آتش بر ابراهیم، از یک نسخهٔ تاریخ گزیده، گنجانده‌شده در منتخبات اسکندر سلطان به‌سال ۸۱۳ ه.ق که امروزه در موزهٔ کالوست گلبنکیان محفوظ است. | |
| نویسنده(ها) | حمدالله مستوفی |
|---|---|
| کشور | ایران |
| زبان | فارسی |
| موضوع(ها) | تاریخ اسلام و ایران، تذکره |
تاریخ نشر | ۷۳۰ ه.ق |
تاریخ گزیده از جمله کتاب‌های دورهٔ ایلخانی در زمینهٔ تاریخ‌نگاری و شرح حال مشاهیر است که سال ۷۳۰ ه.ق به‌دست حمدالله مستوفی، از نویسندگان برجستهٔ آن روزگار به‌نگارش درآمده است. اثر نامبرده، توسط نویسنده به غیاث‌الدین محمد وزیر سلطان ابوسعید بهادرخان پیشکش‌شده است. بیشتر مطالب تاریخ گزیده، شامل شرحی فشرده از سرگذشت پیامبر اسلام، تاریخ خلفا، دوازده امام شیعه، و همچنین تاریخ شاهان ایران از کیومرث پیشدادی تا ابوسعید ایلخانی است.[۱]
نخستین تاریخ عمومی به زبان فارسی در دورهٔ زمامداری ایلخانان را ناصرالدین عبدالله بیضاوی در سال ۶۷۴ ه.ق به‌نگارش درآورد. تاریخ وی گرچه حاوی مطالب تازه‌ای نیست، ولی برروی جریان تاریخ‌نگاری پس از خودش از لحاظ نوع دسته‌بندی مطالب، تأثیرگذار بوده است. تاریخ گزیدهٔ مستوفی به‌مانند نظام‌التواریخ بیضاوی مشتمل بر چهار باب است، به‌ترتیب در زمینه‌های زندگانی پیامبران پیشااسلام، تاریخ ایران باستان، تاریخ پیامبر اسلام و جانشینان وی بنابر عقاید سنی و شیعی تا زمان نابودی خلافت عباسیان در بغداد و در آخر، تاریخ امرا و سلاطین حاکم بر تمام یا بخشی از ایران در دوران پس از اسلام از صفاریان تا ایلخانان. بااین‌حال، مستوفی دو باب دیگر هم برکار خود افزوده، که به‌ترتیب در زمینه‌های شرح حال بزرگان مذهبی و ادبی، و تاریخ شهر قزوین هستند و مهم‌ترین بخش‌های تاریخ گزیده، به‌لحاظ داشتن اطلاعات دست اول و منحصربه‌فرد محسوب می‌شوند.[۲][۳]
تاریخ گزیده به‌نثری ساده و روان نوشته‌شده و برخلاف برخی از آثار هم‌دوره‌اش، چون تاریخ جهانگشای و تاریخ وصاف، در آن تکلف ادبی چندانی وجود ندارد. وجود ۹۵ نسخهٔ خطی شناخته‌شده از این کتاب به‌خوبی، محبوبیت قابل‌ملاحظهٔ تاریخ گزیده و رواج نسخه‌برداری از آن را نشان می‌دهد. تاریخ گزیده، از منابع آثاری چون روضةالصفا اثر میرخواند، حبیب‌السیر از غیاث‌الدین خواندمیر و مجالس‌المؤمنین از قاضی نورالله شوشتری بوده است.[۱][۲] پیرامون اهمیت این کتاب از لحاظ تاریخی، ادوارد براون، خاورشناس انگلیسی نوشته است:[۳]
نظر به‌وسعت مندرجات تاریخ گزیده و نظر به‌حجم متوسط آن (که ۱۷۰ هزار کلمه بیشتر نیست) معلوم می‌شود که این کتاب صورت یک خلاصه و یادداشت تاریخی دارد و هیچگونه شرح و بسط وقایع را از آن نباید انتظار داشت، معذالک کتاب مزبور نسخه‌ای بی‌نهایت مفید است و شامل بسیاری مطالب خاص می‌باشد که در جای دیگر نتوان یافت.
منابع تاریخ گزیده
[ویرایش]بخشی از مطالب این کتاب که بیشتر در دو باب پایانی نمود یافته، از آگاهی‌های شخصی نویسنده است؛ اما جز این، مستوفی خود تصریح کرده که از ۲۳ کتاب به‌عنوان منبع بهره‌برده است. از جمله کتاب‌هایی که مستوفی به‌عنوان منبع از آن‌ها یادکرده، تاریخ الرسل و الملوک اثر محمد بن جریر طبری، المعارف اثر ابن قتیبه دینوری، تجارب‌الامم اثر ابوعلی مسکویه، الکامل فی التاریخ اثر عزالدین بن اثیر، شاهنامه اثر ابوالقاسم فردوسی، تذکرةالاولیاء اثر عطار نیشابوری، سیرالملوک اثر نظام‌الملک، جامع‌التواریخ اثر رشیدالدین فضل‌الله، رسالهٔ قشیریه اثر ابوالقاسم قشیری و سلجوق‌نامه اثر ظهیری نیشابوری هستند.[۱][۳]
تصحیح کتاب
[ویرایش]نخستین‌بار، عبدالحسین نوایی با بهره‌گیری از ۶ دست‌نوشته از تاریخ گزیده، به‌تصحیح این اثر اهتمام ورزید. تصحیح انجام‌شده توسط او در سال ۱۳۳۹ به‌وسیلهٔ مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر به‌چاپ رسید.[۱] از این اثر تصحیح دیگری به‌دست محمد روشن، مبتنی بر ۴ دست‌نویس نیز انجام شد که آن را بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، در دو جلد سال ۱۳۹۴ به‌چاپ رساند. تصحیح روشن شامل ذیلی (دنباله‌ای) است که پسر مستوفی، با نام زین‌الدین به‌کار پدرش افزوده و به‌ذکر وقایع مهم سال‌های ۷۳۶ تا ۷۹۵ ه.ق پرداخته است و اطلاعات مهمی دربارهٔ تاریخ حکومت‌های مغولی چوپانیان و جلایریان در خود دارد.[۴]
تاریخ گزیده دنبالهٔ دیگری نیز دارد از فردی با نام محمود کتبی که در اصل گزیده‌ای از کتاب مواهب‌الالهیه اثر معین‌الدین یزدی و در تاریخ آل مظفر است، که با انقراض این دودمان به‌دست تیمور گورکانی، در سال ۷۹۵ ه.ق پایان می‌پذیرد. این ذیل را نوایی به‌صورت مستقل در سال ۱۳۳۴ و با عنوان «تاریخ آل مظفر» به‌تصحیح و انتشار رساند.[۱]
منابع
[ویرایش]- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ تاریخ گزیده، تألیف حمدالله مستوفی، به‌اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، پیشگفتار مصحح و دیباچهٔ نویسنده.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ احمد اشرف، هویت ایرانی؛ از دوران باستان تا پایان پهلوی، به‌همراه دو مقاله از: گراردو نیولی و شاپور شهبازی، گردآوری و ترجمه از حمید احمدی، تهران: نشر نی، ص. ۱۳۸ تا ۱۴۱.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ براون، ادوارد. از سعدی تا جامی؛ تاریخ ادبی ایران از نیمهٔ قرن هفتم تا آخر قرن نهم هجری، عصر استیلای مغول و تاتار. ترجمهٔ علی‌اصغر حکمت. تهران: کتابخانهٔ ابن سینا. ص. ۱۲۷ تا ۱۳۷.
- ↑ تاریخ گزیده، تألیف حمدالله مستوفی قزوینی، به‌تصحیح محمد روشن، تهران: انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.