زیرساخت

نمایی از بزرگراه نواب تهران

زیرساخت (به انگلیسی: Infrastructure) عبارت است از امکانات، سامانه‌ها و بناهایی که به یک شهر یا کشور خدمت‌رسانی می‌کنند، مانند راه‌ها، مدارس و زیرساخت‌های آموزشی. این واژه در زمینه‌های متفاوت معانی گوناگونی می‌دهد و ممکن است اشاره به زیرساخت نرم یا سخت باشد. اما واژه زیرساخت بیشتر جهت اشاره به زیرساخت شهری مانند جاده‌ها، پل‌ها، شبکه آب و فاضلاب دارد. این سازه‌های گوناگون معمولا زیرساخت عمومی نامیده می‌شوند، اگرچه ممکن است به عنوان بخش خصوصی یا تشکیلات اقتصادی دولتی گسترش یافته و اداره شوند. ممکن است در دیگر موارد کاربردی، زیرساخت جهت اشاره به فناوری اطلاعات، کانال‌های غیررسمی و رسمی ارتباطات، ابزارهای گسترش نرم‌افزاری، شبکه‌های سیاسی و اجتماعی، یا اعتقادات مشترکی که اعضای گروه‌های خاص حفظ کرده‌اند؛ به کار رود.

با این وجود به‌طور کلی می‌توان گفت که زیرساخت تشکیلات ساختاری را فراهم آورده و سامانه یا سازمان خادم را حمایت می‌کند، خواه این سامانه یک شهر، یک ملت، یا یک اجتماع باشد. زیرساخت‌های عمومی از دیرباز وجود داشته‌اند اما گسترش سریع و همه‌جانبه آن‌ها پس از جنگ‌های جهانی و مسائل مدیریتی به وجود آمده باعث شد اهمیت بیشتری پیدا کنند.

مبدأ

سدها از نمونه‌های مهم زیرساخت‌های عمومی هستند.

به نظر می‌رسد واژه Infrastructure در فرانسه قرن نوزدهم ریشه داشته باشد، و سراسر نیمه اول قرن بیستم اصولاً جهت اشاره به تأسیسات نظامی استفاده شده‌است. در سال ۱۹۸۰ در ایالات متحده واژه برتری در پی انتشار «امریکن این روئینز» (چوایت و والتر، سال ۱۹۸۱) آمد، که یک مباحثه سیاسی – عمومی از «بحران سازه» ملت‌ها را آغاز کرد، حاکی از آن بود که سرمایه‌گذاری ناکافی و تأسیسات ضعیف عملکردهای عمومی دلیل به وجود آمدن آن باشد.

این مباحثه سیاسی – عمومی به واسطه فقدان معنی دقیق برای زیرسازه مختل شد.آ.یو. اس کمیته انجمن پژوهش ملی (ان آر سی) سناتور استفورد را مشخص کرد، او کسی بود که نظراتش را پیش از ایجاد کمیته‌های فرعی منابع آبی، ترابری، و زیر ساخت، کمیته‌ای ناظر بر کارهای محیطی و عمومی، عنوان نموده بود؛ که «احتمالاً واژه زیر ساخت جهت مردم متفاوت معنائی متفاوت دربردارد.» هیئت ان آر سی سپس در پی اصلاح وضعیت به وسیله اتخاذ واژه «اعمال زیربنائی عمومی»، در اشاره به "... هردو حالت‌های ویژه کارکردی-- بزرگراه‌ها، خیابان‌ها، جاده‌ها، و پل‌ها؛ ترابری عمومی؛ فرودگاه‌ها و خطوط هوایی؛ فراورده آبی و منابع آبی؛ مدیریت فاضلاب؛ مدیریت مواد زائد|چگونگی کار بر روی مواد زائد جامد و مصرف؛ تولید جریان برق و مخابرات؛ ارتباطات؛ و مدیریت مواد زائد خطرناک (--و سامانه‌ای مختلط که این عوامل کیفیتی را شامل می‌شود، از آن استفاده نمود. تعریفی جامع از محدوده زیر ساخت نه تنها این تسهیلات) عمرانی عمومی می‌باشد، بلکه روش‌های عملیاتی، مدیریت شیوه‌ها، و سیاست‌های گسترده‌ای که همراه با تقاضای اجتماعی و دنیای فیزیکی بر روی یکدیگر اثر متقابل دارند و تسهیل ترابری مردم و کالاها، تدارک آب جهت نوشیدن و دیگر استفادهای گوناگون، دفع ایمن محصولات زائد جامعه، تدارک برق هر جا که احتیاج شود، و انتقال اطلاعات درون و میان جوامع را نیز در بر می‌گیرد.

این واژه در سال‌های اخیر محبوبیت یافته‌است و با افزایش عمومیت پیشنهاد قالب داخلی قابل تشخیص در هر گونه سامانه فناوری یا سازمان‌های بازرگانی استعمال شده‌است. واژه «زیر ساخت بنیادین» به گونه‌ای گسترده جهت متمایز نمودن آن دسته عوامل زیرسازه پذیرفته شده‌است که، چنانچه به‌طور عمده خسارت دیده یا ویران شد، سبب شکست جدی سامانه یا سازمان وابسته شود. خسارت طوفان یا زلزله به از دست دادن منابع ترابری خاص در یک شهر (به عنوان مثال، پلهای گذری از یک رودخانه) منجر گشته، قادر بود امر تخلیه مردم در مواقع اضطراری و ارائه سرویس‌های اورژانسی را غیرممکن سازد؛ این راه‌ها را به عنوان زیرسازه‌های بنیادین می‌نامند. به همین صورت، امکان دارد یک سامانه رزرو نمودن آن لاین بلیط هواپیما را نیز به عنوان زیر ساخت بنیادین تلقی نمود. امروزه برای کنترل و اجرای پروژه‌های زیرساخت از ابزارهای نوین همچون مدل‌سازی اطلاعات ساختمان BIM استفاده می‌کنند که علاوه بر مزایایی همچون بهبود بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها به موفقیت پروژه نیز منجر می‌شود.

دسته‌بندی

زیربنای اقتصادی

به مجموعه راه‌ها، راه‌آهن‌ها، کانال‌ها، سدها، شبکهٔ مخابرات (پست، تلفن و تلگراف)، برق و نظایر آن اطلاق می‌گردد. زیربنای اقتصادی به معنای وسیع و گستردهٔ آن حتی شامل افراد تحصیل کرده، تکنیسین‌ها، کارگران فنی، پرستارها، نیروهای پیراپزشکی از قبیل بهورز، بهیار و غیره می‌گردد. سرمایه‌گذاری در زیربنای اقتصادی، نخستین شرط توسعه و رشد اقتصادی است و امکانات سرمایه‌گذاری‌های پسین بخش خصوصی را فراهم می‌کند.

انواع زیرساخت

مهندسی و ساخت

مهندسان اغلب واژه زیرساخت را برای توصیف دارایی‌های فیزیکی به کار می‌برند که در قالب یک شبکه بزرگ هستند. به عبارت دیگر، زیرساخت‌های سخت مانند راه‌ها، پلها، شبکه آب و شبکه فاضلاب را در نظر دارند.

نظامی

زیرساخت‌های نظامی عبارتند از ساختمان‌ها و تأسیسات دائمی لازم برای پشتیبانی نیروهای نظامی، چه در پایگاه‌ها مستقر باشند یا چه درگیر عملیات باشند. برای نمونه، پادگان‌ها، فرودگاه‌ها، تأسیسات ارتباطی، فروشگاه تجهیزات نظامی و تأسیسات بندری از نمونه‌های این زیرساخت‌ها هستند.

ارتباطات

این گروه از زیرساخت‌ها شامل سازه‌ها و زیرساخت‌هایی هستند که بستر ارتباطات رسمی و غیررسمی را فراهم می‌کنند. خطوط تلفن، شبکه‌های اجتماعی و زیرساخت‌های فناوری اطلاعات از این گروه هستند.

مدیریت زیرساخت

مقالهٔ اصلی: مدیریت دارایی زیرساخت

در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته بیشتر زیرساخت‌ها پس از جنگ‌های جهانی ساخته شده‌اند؛ بنابراین، از دهه ۱۹۹۰ و با سرعت گرفتن روند زوال زیرساخت‌ها مدیریت زیرساخت از اهمیت خاصی برخوردار شد. در برخی کشورها، مانند کانادا و استرالیا، برنامه‌های مدیریت زیرساخت شهری برای شهرداری‌ها اجباری شد. امروزه روش‌های گوناگون از جمله تحلیل‌های آماری و روش‌های یادگیری ماشین در مدیریت زیرساخت‌ها کاربرد دارند.

سرمایه‌گذاری

منابع گوناگونی ممکن است برای فاینانس زیرساخت‌ها به کار گرفته شوند. این منابع بنا به گونه زیرساخت و شرایط اقتصادی-سیاسی ممکن است متفاوت باشد و از منابع خصوصی یا دولتی باشد. در خصوص منابع مالی بهسازی زیرساخت‌ها معمولاً از روش‌هایی چون مالیات و آبونمان استفاده می‌شود.

همچنین ملاحظه شود

• سازه‌های عمومی
• سطح خدمت
• مدیریت دارایی زیرساخت
• پوشش ارزش
• روبنا
• حفاظت از زیرساخت‌های حیاتی
• مدل‌سازی زوال

پیوند به بیرون

• زیر ساخت بانک جهانی برای توسعه
• بانک اطلاعات پروژه‌های زیربنایی
• برنامه تحقیقات بین‌المللی در خصوص نسل پس زیر ساخت‌ها