دریای عرب

Ajamian Sea بحر فارس.بحر العجم
گونه	Sea
بخشی از	Indian Ocean
کشورهای حوضه	هندوستان, ایران, مالدیو, عمان, پاکستان, سومالی, امارات متحده عربی, یمن
بیشترین پهنا	۲٬۴۰۰ کیلومتر (۱٬۵۰۰ مایل)
مساحتِ رو	۳٬۸۶۲٬۰۰۰ کیلومتر مربع (۱٬۴۹۱٬۰۰۰ مایل مربع)
بیشترین ژرفا	۴٬۶۵۲ متر (۱۵٬۲۶۲ فوت)
جزیره‌ها	Astola island, Basavaraja Durga Island, Lakshadweep Islands, Piram Island, Pirotan, Socotra

نقشه جغرافیایی دریای عرب

دریای عرب (دریای عجم، بحر محیط عجم، دریای سند، دریای پارس، دریای هند)، پهنه‌ای آبی است در شمال اقیانوس هند، میان شبه‌جزیره عربستان و هندوستان، در شمال متصل به دریای عمان که به خلیج فارس می‌پیوندد و بخشی از اقیانوس هند به‌شمار می‌آید. حداکثر پهنای دریای عرب را ۲٬۴۰۰ کیلومتر و حداکثر ژرفای آن را ۵٬۰۰۰ متر برآورد کرده‌اند. بزرگ‌ترین رودخانه‌ای که به این دریا فرومی‌ریزد رود سند است. ۳٬۸۶۲٬۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد و از نظر مساحت سومین دریای بزرگ دنیا است.

در بسیاری از منابع و نوشته‌های غربی‌ها در قرن‌های ۱۴ تا ۱۸ نیز اقیانوس هند و دریای عرب، دریای عجم یا دریای پارس یا دریای اریتره نامیده شده‌است. ملوانان و مسافران عرب پیش‌تر این دریا را با نام‌های مختلفی از جمله دریای سبز، بحر محیط (اقیانوس)، دریا در حوالی خلیج فارس، دریای هندوها، دریای مکران و دریای پارس می‌نامیدند و از جمله آن‌ها ابن حوقل، موجودات شگفت‌انگیز (زکریای قزوینی) و جزایر مسحور (علی بن حسین مسعودی) (حافظ ابرو) است. عبدالله بن لطف بن عبدالرشید، تاریخ‌دان جغرافیایی و جهانگردان ذکر شده در کتاب تاریخ اسلام و ایران، دریای سبز را تبیین می‌کند و می‌گوید که آن را نیز دریای هند می‌نامند و مربوط به دریای پارس است. همچنین در نقشه‌های رسمی دورهٔ عثمانی، دریای ایرانیان (بحر العجم) نوشته شده‌است. نام دریای عرب و دریای عمان از قرن ۱۸ به بعد توسط انگلیس به جای دریای عجم و دریای مکران جعل شد.

حد و مرز

دریای عرب

حدود دریای عرب

امروزه دریای عرب بر اساس تعریف سازمان آب‌نگاری بین‌المللی و سازمان بین‌المللی کشتی نوردی پهنه آبی است که از خلیج عمان تا تمام سواحل هند و پاکستان و بخشی از ساحل شرق ایران و تا سواحل جیبوتی در شاخ آفریقا را در بر می‌گیرد. در قرن‌های ۱۸ و ۱۹ دریای عرب به سواحل یمن و جنوب عمان گفته می‌شد. اما امروزه طول و عرض جغرافیایی و محدودهٔ مرزی آن بر اساس اعلام سازمان آبنگاری بین‌المللی چنین بیان شده‌است:

در غرب از مرز غربی خلیج عدن و جنوب شبه‌جزیرهٔ عربستان تا شرق سواحل ایران و تمام سواحل پاکستان تا سواحل شبه‌قارهٔ هند و پایین‌ترین نقطهٔ جنوب آخرین جزیرهٔ کشور مالدیو Cape Guardafui (Ras Asir, 51°16'E)].

On the North. خط Ràs al Hadd, نقطهٔ شرقی شبه‌جزیرهٔ عربستان (۲۲°32'N) و Ràs Jiyùni (61°43'E) پاکستان.

Addu Atoll (مالدیو), جهت شرقی رأس هافون Ràs Hafun (Africa, 10°26'N).

On the East. حد غربی دریای لاکادیو خط مستقیمSadashivgad Lt. on West Coast of هند (۱۴°۴۸′ شمالی ۷۴°۰۷′ شرقی) to Corah Divh (۱۳°۴۲′ شمالی ۷۲°۱۰′ شرقی) Laccadive and Maldive Addu Atoll ادو اتل در مادیو].

نام‌های دیگر

A 1747 map of Africa with the Indian Ocean referred to as the Eastern Ocean

A 1658 naval map by Janssonius depicting the Indian Ocean, India and Arabia.

هیچ‌یک از جغرافی‌نویسان و سفرنامه‌نویسان، مسالک و ممالک‌نویسان و اقلیم‌شناسان، چه عرب و عجم به «دریای عرب» اشاره نکرده‌اند. بلکه همواره این منطقه یا پهنهٔ آبی را با نام‌های بحر اخضر، بحر مکران، بحر فارس، بحر محیط‌العجم نام برده‌اند. همهٔ جغرافی‌دانان عرب مانند کتاب: خریدة العجائب وفریدة الغرائب، ابن الوردی یا کتاب معجم البلدان و کتاب‌های مسالک و ممالک دریاهای جهان را نام برده‌اند، اما نامی از بحر عرب نیامده است. بسیاری از عرب‌ها نوشته‌اند بحر فارس از بحر هند و بحر اخضر و تیز مکران می‌گذرد و تا عبادان ادامه دارد ممکن است که عبادان عربی شده آپلوگوس باشد. همچنین اوبله عربی شده از آپلوگوس است. اوپلوگوس یا اوپلو در سفرنامهٔ پریپلوس شرح داده شده که در انتهای دریای پارس است و شهری است که سعادتمندترین شهر روی زمین است تجار با کشتی از هند و از روم (از کرانهٔ فرات) به آنجا می‌آیند و دادوستد می‌کنند. این شهر در انتهای رود (شط‌العرب یا اروندرود) است. این شهر پادشاهی عادل دارد در آنجا قانون و دمکراسی حاکم است. مردمان پارس در آنجا صنعت و تجارت دارند (۵۰ تا ۱۰۰ میلادی). دریای عرب را برای نخستین بار استعمارگران اروپایی در نقشه‌های خود رایج کردند. بعد ترک‌ها و فارس‌ها هم تقلید کردند و خود عرب‌ها دیرتر از همه این عبارت جغرافیایی را در نوشته‌های خود وارد کردند یعنی عرب‌ها تا حدود یکصد سال پیش بحر عرب بکار نبرده‌اند البته برخی هم که به کار برده‌اند منظورشان سواحل یمن است. به‌طور مثال در کتاب جغرافیای حافظ ابرو: شهاب الدین عبدالله بن لطف‌الله بن عبدالرشید خوافی (مشهور به حافظ ابرو).

در بسیاری از منابع و نوشته‌های غربی‌ها در قرن‌های ۱۴ تا ۱۸ نیز اقیانوس هند و دریای عرب، دریای عجم یا دریای پارس یا دریای اریتره نامیده شده‌است. نام دریای عرب و دریای عمان از قرن ۱۸ به بعد توسط انگلیس به جای دریای عجم و دریای مکران جعل شد. نقشه‌ای پیش از قرن ۱۸ که نشان دهنده نام دریای عرب باشد وجود ندارد. ملوانان و مسافران عرب پیش‌تر این دریا را با نام‌های مختلفی از جمله دریای سبز، دریای مکران و دریای پارس فرا می‌خواندند.

رود سند و دریای سند

۱. بحر فارس، دریای پارس، Mare Persia ,Persian Sea

۲. بحر عجم، دریای عجم، Ajam Sea

۳. بحر المحیط العجم، بحر محیط عجم، دریای محیط عجم

۴. بحر اخضر، دریای سبز، Akhzar Sea

۵. بحر مکران، دریای مکران

۶. دریای اریتره، Erythraean Sea

۷. دریای لکشادو

۸. بحر هندوس (ایندوس، سندوس)

۹. بحر الهند، بحر هند، دریای هند

۱۰. دریای سند (برگرفته از رود سند)، Sindh Sea

۱۱. بحر دریا، Sea of Daria

۱۲. میره اندیکوم

۱۳. بحر گجرات، Sinus Guzerat (Gujerat)

۱۴. دریای رومروم، Mare Rumrum

۱۵. سند سگر، Sindhu Sagar

۱۶. عربی سامودرا، Arabbi Samudra

۱۷. بحر کرمان، دریای کرمان

اختلاف بر سر نام

راه دریای ارتیره به دریای عرب

دریای عرب امروزی در اسناد و مکتوبات عربی و غیر عربی قرن‌های گذشته با نام‌های بحر فارس، بحر عجم، بحر المحیط العجم، بحراخضر، بحردمکران، دریای اریتره، دریای لکشادو، بحر هندوس، دریای سند، بحر دریا، Sea of Daria)-میره اندیکوم- بحر گجرات - دریای رومروم Sindhu Sagarسند سگر، دریای اریتره، and Sindh Sea. ,Mare Rumrum, Sinus Guzerat(Gujerat) در بعضی نقشه‌های اروپایی Persian Sea یا mare persia بکار رفته‌است [۳] Sindhu Sagar, Arabbi Samudra, Erythraean Sea, Sindh Sea, and Akhzar Sea.

A horizontal Malabar Coast miniature, a reprint by Petrus Bertius, 1630

The western part of the Indian Ocean, by Vincenzo Maria Coronelli, 1693, from his system of global gores the south

The western part of the Indian Ocean, by Vincenzo Maria Coronelli, 1693 from his system of global gores the Makran coast

نامیده شده‌است. به همین دلیل عده‌ای از نویسندگان در هند و پاکستان آن را بحر مکران می‌نامند و در ایران عده‌ای آن را دریای پارس می‌گویند. در میان جغرافی‌نویسان اسلامی نام دریای عرب برای نخستین‌بار در دو قرن اخیر ظاهر شده‌است. این نام را ابتدا استعمارگران اروپایی در نقشه‌ها رایج نمودند. در منابع عربی و اسلامی کلاسیک اعم از سفر و رحله‌نویسان و مسالک و ممالک‌نویسان و تاریخ‌نویسان نامی از بحر عرب نیامده بلکه آن‌ها کل این دریا را بحر فارس نامیده‌اند. «تا سال ۱۹۵۸ هیج نوشته، سند و مکتوبی به زبان عربی وجود ندارد که عبارت خلیج عربی را برای خلیج فارس بکار برده باشد اما عکس موضوع صادق است یعنی در مکتوبات عربی بسیار زیادی دریای عرب امروزی با نام بحر فارس و بحر محیط‌العجم یا بحر مکران یا کرمان نام برده شده‌است».[ مجله دریای پارس http://parssea.org/?p=298] از جمله در آثار شخصیت‌های برجسته زیر دریای عرب امروزی به‌نام‌های بحر فارس یا نام‌هایی غیر از دریای عرب بکار رفته‌است:

• ابن خردادبه، قدامة بن جعفر، یعقوبی، ابن فقیه همدانی، ابن رسته، سهراب، علی بن حسین مسعودی، اصطخری، بزرگ بن شهریار، مطهر بن طاهر مقدسی، ابوریحان بیرونی، ابن حوقل، مقدسی، ابن بلخی، شریف ادریسی، محمد بن نجیب بکران، زکریای قزوینی، ابوالفدا، شمس‌الدین انصاری دمشقی، شهاب‌الدین نویری، ابن وردی، ابن بطوطه، مصطفی کاتب چلبی قسطنطنی، ابن خلدون، طبری، الماوردی،

استخری، مسعودی، بیرونی، حمدالله مستوفی، یاقوت حموی، حمزه اصفهانی، ناصرخسرو قبادیانی، ابوریحان بیرونی، حافظ ابرو و …[۴] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف بن عبدالرشید مورخ و جغرافیدان مشهور عصر تیموری (متوفای ۸۳۳ ه‍.ق) صاحب آثاری در تاریخ اسلام و ایران، خاصهٔ دورهٔ تیمور و شاهرخ است. او در کتاب جغرافیای که به ویژه در فصول مربوط به ایران و ماوراءالنهر پر از اطلاعات مهم تاریخی است و از مهم‌ترین آثار او به‌شمار می رودکه خود او شاهد وقایع بوده‌است. ذکر دریاها و خلیج هارا در چند فصل شرح داده‌است.

فصل اول:

۱. خلیج چین

۲. گفتار دوم: «بحر الاخضر و هو بحرالهند». از نظر او بحر اخضر و بحر هند و بحر فارس یک دریا حساب می‌شوند. (او این دریا را شرح داده‌است همان محلی که امروزه دریای عرب نام دارد)

۱. بحر فارس و کرمان

۲. بحر قلزم (دریای سرخ)

۳. بحر بربر (مدیترانه)

۴. بحر اوقیانوس (اقیانوس اطلس یا بحر ظلمات)

ایران بزرگ

یاقوت حموی در معجم البلدان: دریای محیط از طرف شرق به طرف غرب اول دریای چین است و بعد دریای هند که دو دریای بزرگ از آن منشعب می‌شود مانند دریای فارس که شرق آن تیز و مکران و غرب آن عمان است. کتاب تاریخ المستبصر، کتابی در جغرافیای جنوب و غرب عربستان، منسوب به ابن مجاور دمشقی (م. ۶۰۱–۶۹۰ ه‍.ق هنگام بیان مرزهای مناطق عربی، از بحر فارس یاد کرده و آن را مرز شرقی سرزمین‌های عرب دانسته‌است. ((ص۵۲–۵۳، ۳۳۱) این کتاب، از منابع جغرافیایی جنوب و غرب شبه‌جزیرهٔ عربستان در سدهٔ هفتم ه‍.ق است. همچنین در کتاب البدایة والنهایةـ أبو الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر القرشی الدمشقی (المتوفی: ۷۷۴هـ) – دریای اخضر یُقَالُ لَهَا الْبَحْرُ الْأَخْضَرُ فَشَرْقِیُّهُ بَحْرُ الصِّینِ وَغَرْبِیُّهُ بَحْرُ الْیَمَنِ وَشَمَالُهُ بَحْرُ الْهِنْدِ وَجَنُوبِیُّهُ غَیْرُ مَعْلُومٍ * الدمشقی در حالیکه در گفتار مفصل به بحر فارس پرداخته‌است اما نامی از بحر عرب نیاورده است ولی در عوض گفته‌است بحر اخضر شرق آن بحر چین و شمال آن بحر هند است جنوب آن شناخته شده نیست. این دقیقاً همان جایی است که امروزه دریای عرب می‌گویند.

در کتاب: الزیج المؤلف: البتانی صفحه ۱۴ (موقع الوراق) چنین آمده‌است؛ و می‌بینید که او تمام مناطق خلیج فارس – دریاهای اطراف هند و چین و آفریقا را شرح داده ولی هیچ نامی از بحر عرب نیاورده و آنجا را بحر اخضر نامیده‌است؛ و خلیج آخر یخرج نحو أرض أیلة وهو بحر القلزم (دریای سرخ) طوله ألف وأربعمائة میل و عرض طریقه الذی یسمی البحر الأخضر مائتا میل وعرضه فی الأصل سبعمائة میل؛ و خلیج آخر یخرج نحو أرض فارس یسمی الخلیج الفارسی وهو بحر (من) البصرة طوله ألف وأربعمائة میل وعرضه فی الأصل خمسمائة میل و عرض طریقه مائة وخمسون میلاً. ویکون بین هذین الخلیجین أعنی خلیج أیلة و خلیج فارس أرض الحجاز والیمن ویکون ما بین هذین الخلیجین ألفاً وخمسمائة میل. ویخرج منه أیضاً خلیج آخر إلی أقصی ارض الهند عند تمامه یسمی الخلیج الأخضر طوله ألف وخمسمائة میل.[۵]

نقشهٔ سال ۱۷۱۸ میلادی اثر کورنلی لو برون. در این نقشه نام دریای عمان به شکل «خلیج هرمز» ثبت شده‌است. به علاوه نام «دریای عرب» به دریایی در ساحل یمن اطلاق شده و آنچه که امروزه دریای عرب نامیده می‌شود، به شکل کلی «دریای هند» آمده‌است.

نقشهٔ ایران در قرن شانزدهم میلادی از آبراهام اورتلیوس که نام دریای فارس و دریای هند در آن دیده می‌شود

کشورهای کناره

کشورهایی که با این دریا کرانه دارند عبارتند از: عمان، ایران، یمن، پاکستان، هندوستان، مالدیو و امارات متحده عربی. شهرهای کرانه‌ای آن عبارتند از بمبئی در (هندوستان) و کراچی در (پاکستان). ۳٬۸۶۲٬۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد. جزیرهٔ مرجان شرقی‌ترین نقطهٔ ایران در مجاورت این دریا است.

بیش از ۷۰ درصد یعنی حدود ۳٬۵۰۰ کیلومتر از خط ساحلی این دریا مربوط به کشورهای غیرعربی است؛ به همین جهت هند و پاکستان می‌خواهند نام دریای پیرامون خود را عوض کنند. یک میلیارد جمعیت اطراف این دریا غیر عرب هستد ولی به نام دریای عرب معرفی شده‌است. در میان جغرافی‌نویسان اسلامی نام دریای عرب برای نخستین‌بار در دو قرن اخیر ظاهر شده‌است، که این نام را ابتدا استعمارگران اروپایی در نقشه‌ها رایج نمودند. در منابع عربی و اسلامی نام بحر عرب نیامده است و آن‌ها کل این دریا را به علاوهٔ دریای عمان و خلیج فارس را روی هم بحر فارس نامیده‌اند.

کشورهای غیرعربی

۱. ایران ۵۰ کیلومتر خط ساحلی

۲. پاکستان ۱٬۰۵۰ کیلومتر خط ساحلی

۳. هند ۲٬۵۰۰ کیلومتر خط ساحلی

۴. مالدیو ۱٬۰۰۰ کیلومتر خط ساحلی

کشورهای عربی

۱. یمن ۵۰۰ کیلومتر خط ساحلی

۲. عمان ۱٬۰۰۰ کیلومتر خط ساحلی

۳. سومالی ۱۰۰ کیلومتر خط ساحلی

شهرهای کناره

• بمبئی - هندوستان
• کراچی - پاکستان

شناگاه‌ها

• کرانه‌های گوآ
• ساحل جوهو در بمبئی

جستارهای وابسته

• دریای عمان
• خلیج فارس
• اقیانوس هند
• اسناد نام خلیج فارس، میراثی کهن و جاودان

Gallery

• 
  Dugong mother and her offspring in shallow water
• 
  Map of Mecran]]
• 
  Heinrich. MARE ERYTHRAEUM 1903]] -
• 
  Soulier, E.; Andriveau-Goujon, MER ERYTHREE 1838]]
• 
  Persian(IRAN) Empire 1747]]
• 
  Critically endangered Arabian humpback whales (being the most isolated, and the only resident population in the world) off Dhofar, Oman
• 
  Palm and sunset in Minoo Island