زبان اچمی

اَچُمی
زا'بون اَچُمی یا خودمونی
زبان بومی در	ایران،امارات متحده عربی،بحرین،قطر
منطقه	کویت ایران عمان امارات متحده عربی قطر بحرین گراش، شرفويه، لارستان، بندرلنگه، بستک، خنج، اوز، میناب، اسیر ، هرج، قشم پارسیان عسلویه کیش،ابوموسی،هرمز وکمزار همچنین: کشورهای حوزهٔ خلیج فارس
تعداد گویشوران	۳۰۰۰۰۰۰  (۲۰۱۹)
تبار	زبان‌های هندواروپایی هندوایرانی زبان ایرانی زبان‌های ایرانی غربی زبان‌های ایرانی جنوب غربی اَچُمی
سامانه نوشتاری	الفبای عربی، الفبای فارسی
کدهای زبان
ایزو ۶۳۹-۳	lrl
گلاتولوگ	lari1253

اَچُمی یا لاری یا خودمونی زبان مردم جنوب استان فارس و نیمه‌ی غربی استان هرمزگان و شرق بوشهر است و در میان مهاجران ایرانی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس نیز رواج دارد.زبان اچمی یکی از گویش‌های پهلوی باستان از زبان‌های فارسی‌تبارِ شاخه جنوب غربی است. این زبان با نام‌ «لارستانی» نیز شناخته می‌شود، اما محدوده جغرافیایی گویش‌وران آن فراتر از لارستان است. این زبان به جامانده پارسی پهلوی است و قواعد خاص خود را دارد.

امروزه زبان اچمی به خاطر تفاوت‌های زیادش با زبان پارسی معیار به عنوان یک زبانِ مستقل از شاخهٔ زبان‌های ایرانی‌تبار جنوب غربی قلمداد می‌شود. گویش‌های زبان اچمی همانند زبان لری نواده پارسی میانه محسوب می‌شوند. این زبان به خاطر نگه داشتن واژگان بسیاری از پارسی میانه، زبانی خالصتر از زبان پارسی مدرن است و حتی هنوز ارتباط نزدیکی با پارسی باستان دارد.

قرابت اچمی با زبان پارتی

بخشی از یک متن مانوی که به زبان پارتی نگاشته شده‌است:

پارتی	فارسی	اچمی
Āγad hēm Parwān-Šāh, u-m wāxt ku: Drōd abar tō až yazdān. Šāh wāxt ku: Až ku ay? – Man wāxt ku: Bizišk hēm až Bābel zamīg. [...] ud pad hamāg tanbār hō kanīžag društ būd. Pad wuzurg šādīft ō man wāxt ku: Až ku ay tū, man baγ ud anǰīwag?	به سوی پروان‌شاه رفتم و گفتم: «درود بر تو از [سوی] ایزدان». شاه گفت: «اهل کجایی؟» من گفتم: «پزشک هستم از سرزمین بابل». (این بخش از متن در دسترس نیست، اما به نظر می‌رسد که مانی در آن به توضیح شفا یافتن معجزه‌آسای کنیز شاه می‌پردازد) ... و همهِ تن کنیز [دوباره] سالم و سرحال بود. [شاه] با شادی بزرگی به من گفت: «تو از کجا آمده‌ای، ای ناجی و پروردگار من؟»	Ondåm had e Parwan_Shah um go(f)t ke:Dorud bar tå az yazdan. Shah ush go(f)t ke:az ku ayesh?må um go(f)t:Pezeshk håm az Babel! Zemi.[...] .va kanizak hama tani dorust ush baråd! Xod bozorg shadeni sha må go(f)t: az ku ayesh tå? ay bagh(=khoda) o najen e må!

گویشها و لهجه های اچمی

زبان اچمی دو گویش عمده دارد:

1. فراسویی
2. زیرسویی

گویش فراسویی چندین زیرگویش را در بر می گیرد:

بیدشهری، لاری، اوزی بستکی، جمسی خنجی

گویش زیرسویی نیز چندین زیرگویش را شامل می شود:

بندری،جزیره ای،جمی،بشکردی کمزاری

ریشه نام

ریشه واژه اچُمی که در اصل فعل اَچُم در این زبان است که در لهجه و گویش برخی مناطق جنوب به‌طور مثال در شرفویه، گراش و حتی بستک آن را اچُم تلفظ می‌کنند.

واژه چم که در فارسی با فتحه یا کسره تلفظ می شود به معنی زیر است:

ساخته و آراسته و بامعنی و منظم. (انجمن آرا) (آنندراج). ساخته وآراسته. (ناظم الاطباء). به سامان. روبراه. سرراست.

اما زبان اَچُمی از گویش‌های به جا مانده از زبان پارسی زبان پارسی میانه یا پارسی پهلوی، مربوط به دوره ساسانیان و پیش از آن می‌باشد و یکی از هفت ریشه اصلی زبان فارسی کنونی است. بیشتر ساکنان جنوبی استان فارس و غرب هرمزگان شامل شهرستان‌های لار، گراش، بستک، اوز، خنج و اشکنان و روستاهای شرفویه، دهتل، دهفیش، بیدشهر، بستقلات، کوره، لاغران و کاریان، احمدمحمودی، بلغان، چاه طوس، و قسمتهایی از دهکویه، بندرلنگه، گاوبندی (پارسیان)، بندر خمیر، رویدر ،بردستان، پدل لمزان، نهند، کوهیج، گلار و… به این گویش صحبت می‌نمایند. گویش لارستانی از گویشهای پارسی‌تبار یعنی متعلق به شاخه جنوب غربی گویشهای ایرانی است.

و از آنجا که تمام این گویش‌ها مربوط به ایالت ایراهستان قدیم بوده‌است. این گویش در جای جای منطقه جنوب به شکلهای متنوعی خود را نشان داده و نمود کرده‌است که بیشتر این تفاوت‌ها در تلفظ واژگان است.زبان اچمی لهجه‌های بسیار فراوانی را در بر می‌گیرد. در بسیاری از مناطقی که به این گویش صحبت می‌کنند، کلمات و واژگانی خاص نسبت به بقیه مناطق اطراف خود به کار می‌برند که در بعضی موارد تأثیر گرفته از زبانهای هندی، انگلیسی، پرتغالی و عربی است که به علت مراودات بسیار زیاد مردم این مناطق با کشورهای مختلف می‌باشد. گویش لاری به علت حضور تاریخی یهودیان دارای پیچ و خمهای زبان عبری هم هست.

نحوه صرف فعل ها

از مصدر آمدن(اُندَه)

گذشته اخباری:

من آمدم	ما' اُندا'م	ما آمدیم	اَما' اُندِم
تو آمدی	تا' اُندِش	شما آمدید	شما اُندئ
او آمد	هئ اُمَه(بی قاعده)	ایشان آمدند	هِیشو اُندِت

گذشته نقلی:

من آمده ام	ما' اُندِستا'م	ما آمده ایم	اَما' اُندِستِم
تو آمده ای	تا' اُندِستِش	شما آمده اید	شما اُندِستئ
او آمده است	هئ اُندِه	ایشان آمده اند	هِیشو اُندِستِت

گذشته بعید:

من آمده بودم	ما' اُندِستا'دا'م	ما آمده بودیم	اَما' اُندِستا'دِم
تو آمده بودی	تا' اُندِستا'دِش	شما آمده بودید	شما اُندِستا'دئ
او آمده بود	هئ اُندِستا'د	ایشان آمده بودند	هِیشو اُندِستا'دِت

حال اخباری:

من می آیم	ما' اَ(دِ)یا'م	ما می آییم	اَما' اَ(دِ)یِم
تو می آیی	تا' اَ(دِ)یِش	شما می آیید	شما اَ(دِ)یِئ
او می آید	هئ اَدا'(بی قاعده)	ایشان می آیند	هِیشو اَ(دِ)یِت

مضارع استمراری:

من دارم می آیم	ما' اُندا'ها'م	ما داریم می آییم	اَما' اُندِهِم
تو داری می آیی	تا' اُندِهِش	شما دارید می آیید	شما اُندِهِئ
او دارد می آید	هئ اُندِهِی	ایشان دارند می آیند	هِیشو اُندِهِت

کلمات اچمی

عمده کلماتی که در گویش اچمی به کار برده می‌شود، بر اساس مناطق مختلف دارای تلفظ‌های متفاوت می‌باشد. مثلاً در برخی روستاها و شهرها به اول افعال حرکت اَ و برخی با حرکت اُ و دیگر مکانها با صدای اِ تلفظ می‌گردد. حال ممکن است این اصوات در پایان یا میانه‌های یک کلمه نیز وجود داشته باشد. برای مثال همین کلمه اچم را می‌توان به صورتهای زیر مشاهده نمود: اَچَم، اَچُم، اُچَم، اُچُم، اَچِم یا در برخی موارد ممکن است تلفظ برخی از حروف نیز تغییر یابد مانند: اَشِم یا اَشَم که همان معنی برویم را می‌دهد.

یکی از خواص گویش اچمی دارا بودن یک صدا در برخی لهجه‌های این گویش است. این تلفظ میانه گ و ن می‌باشد که به صورت غنه (تلفظی در ادای کلمات عربی) ادا می‌گردد. در گویش بیدشهری حرف-ُ-در کلمه اَچُم به صورت اَچام تلفظ می‌شود که حرف ا بینُ و آ بیان می‌گردد.

پژوهش‌ها

احمد اقتداری و لطفعلی خنجی بر دستور این زبان پژوهش‌های مبسوطی انجام داده‌اند. همچنین ما لچانوا، زبان‌شناس معاصر روس، عقیده دارد که کومزاری نیز یکی از لهجه‌های اچمی است.

منابع

• فرهنگ فولکلور مناطق جنوبی ایران، فرید ج. محقق فرهنگهای بومی
• بالود، محمد. (فرهنگ عامه در منطقه بستک) ناشر همسایه، چاپ زیتون، انتشار سال ۱۳۸۴ خورشیدی
• حبیبی، احمد. (ادبیات فولکلور جنوب) نشر قلم، قم، انتشار ۱۳۷۸ خورشیدی