دادگاه انقلاب

دادگاه انقلاب براساس ماده ۲۹۴ قانون آیین دادرسی کیفری یکی از چهار دادگاه کیفری در قوانین جمهوری اسلامی ایران است. به موجب ماده ۳۰۳ قانون آیین دادرسی کیفری، دادگاه انقلاب در مرکز هر استان و اگر رئیس قوه قضاییه تشخیص دهد، در حوزه قضایی شهرستان‌ها قابل تشکیل است و صلاحیت رسیدگی به طیف مشخصی از جرائم را دارا است.

طیف اختیارات

مسائلی که در حیطه اختیارات دادگاه انقلاب مورد بررسی و صدور حکم قرار می‌گیرند به شرح زیر هستند:

1. مسائل مرتبط با امنیت داخلی و خارجی
2. موارد محاربه
3. بغی
4. تمامی جرایم مربوط به مواد مخدر، قاچاق اسلحه، مهمات و اقلام
5. توهین به رهبران جمهوری اسلامی
6. سایر مواردی که به موجب قوانین به‌خصوص در شرایطی خاص در صلاحیت این دادگاه قرار می‌گیرند

تاریخچه

صادق خلخالی در مقام حاکم شرع دادگاه‌های انقلاب در دفتر کارش در زندان قصر.

دادگاه‌های انقلاب در تاریخ ۵ اسفند ۱۳۵۷ و به دستور سید روح‌الله خمینی برای رسیدگی به زندانیان و متهمان مرتبط با انقلاب ۵۷ ایران تشکیل شد. این دادگاه، پس از تصویب قانون اساسی، به عنوان یکی از دادگاه‌های بدنهٔ دادگستری جمهوری اسلامی درآمد که دارای صلاحیت ذاتی نسبت به دیگر دادگاه‌های دادگستری است.

در ۵ اسفند ۱۳۵۷، صادق خلخالی مأمور تشکیل دادگاه انقلاب اسلامی شد. متن حکم آن به این شرح است:

جناب حجت‌الاسلام آقای حاج صادق خلخالی دامت افاضاته به جنابعالی مأموریت داده می‌شود تا در دادگاهی که برای محاکمه متهمین و زندانیان تشکیل می‌شود حضور به هم رسانده و پس از تمامیت مقدمات محاکمه با موازین شرعیه حکم شرعی صادر کنید.

روح‌الله الموسوی الخمینی

رئیسان (حاکمان شرع)

اولین حاکم شرع دادگاه‌های انقلاب صادق خلخالی مؤسس دادگاه‌های انقلاب است.

• صادق خلخالی (۱۳۵۷–۱۳۵۸)

تشکیل «دادگاه عالی انقلاب اسلامی» (دادگاه عالی قم)

• محمدمهدی ربانی املشی (رئیس شعبهٔ اول) (۱۳۵۹–؟)
• محمد مؤمن قمی (سرپرست) (؟ –تیر ۱۳۶۲)
• سید محمد موسوی بجنوردی (سرپرست)

در ۲۲ آبان ۱۳۶۸ دادگاه عالی قم منحل شد و دادگاه‌های انقلاب فاقد «دادگاه عالی» شدند.

دادستان‌های کل انقلاب اسلامی

• مهدی هادوی (۹ اسفند ۱۳۵۷–۱۳۵۸)
• علی قدوسی (۱۵ مرداد ۱۳۵۸–۱۴ شهریور ۱۳۶۰)
• سید حسین موسوی تبریزی (۱۳۶۰–۱۳۶۲)

در ۱۳۶۲، سمت «دادستانی کل انقلاب اسلامی» به دلیل مغایرت با قانون اساسی حذف گردید.

رئیس دادگاه عالی انتظامی قضات شرع ایران

• سید جعفر کریمی دیوکلایی (۹ دی ۱۳۶۱–۹ اردیبهشت ۱۳۷۳)

در ۱۳۷۳، این سمت به «ریاست شعبهٔ دوم دادگاه عالی انتظامی قضات» تغییر نام داد.

رئیسان (حاکمان شرع) دادگاه‌های انقلاب استان تهران (مرکز)

• محمد محمدی گیلانی (۱۳۵۷ یا ۱۳۵۸–۱۳۶۲)
• حسینعلی نیری (۱۳۶۲–۱۳۶۸)
• غلامحسین رهبرپور (۱۳۶۸–۱۳۷۸)
• علی مبشری (۱۳۷۸–۱۳۸۸)
• حسین لطفی (سرپرست) (۱۳۸۸–۱۳۹۰)
• محمد موحدی آزاد (سرپرست) (۱۳۹۰–خرداد ۱۳۹۵)
• موسی غضنفرآبادی (خرداد ۱۳۹۵–آبان ۱۳۹۹)
• سید احمد زرگر (۲۱ آبان ۱۳۹۹–۲۱ شهریور ۱۴۰۰)

دادستان‌های انقلاب تهران

• سید رضا زواره‌ای (؟ –۱۳۵۸)
• احمد آذری قمی (تیر ۱۳۵۸–۲۴ شهریور ۱۳۵۸)
• علی قدوسی (همزمان با تصدی دادستانی کل انقلاب) (شهریور ۱۳۵۸–آبان ۱۳۵۸)
• اسدالله لاجوردی (۲۰ آبان ۱۳۵۸–دی ۱۳۶۳)
• علی رازینی (۱۳۶۳–۱۳۶۶)
• مرتضی اشراقی (۱۳۶۶–۱۳۶۸)
• سید ابراهیم رئیسی (۱۳۶۸–۱۳۷۳)

در ۱۳۷۳ دادسراها از نظام قضایی ایران برچیده شدند و در ۱۳۸۲ بازگشوده شدند. در این سال دو سمت برچیده‌شدهٔ «دادستان عمومی تهران» و «دادستان انقلاب تهران» در سمتی با عنوان «دادستان عمومی و انقلاب تهران» ادغام شدند.

دادستان‌های عمومی و انقلاب تهران

• سعید مرتضوی (۱۳۸۲–۱۳۸۸)
• عباس جعفری دولت‌آبادی (۱۳۸۸–۱۳۹۸)
• علی القاصی مهر (۱۳۹۸–۸ آذر ۱۴۰۰)
• علی صالحی (۱۴۰۰ تا کنون)

منابع

• «دادگاه‌های انقلاب تشکیل شد». جام جم آنلاین. ۵ اسفند ۱۳۸۶. دریافت‌شده در ۴ تیر ۱۳۸۸.
• خبرگان ملت: شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری (PDF). ج. دوم. قم: دبیرخانهٔ مجلس خبرگان رهبری. ۱۳۸۰. ص. ۴۷۲.
• «نظارت انتظامی در نظامی قضایی ایران (۲)». حقوقی و امور مجلس. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ اوت ۲۰۱۷.

پیوند به بیرون

• محمدحسینی، شاپور (۵ آبان ۱۳۹۰). «بررسی سیر تحولات دادگاه انقلاب». وبگاه «وکالت آن‌لاین». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ خرداد ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۲۵ خرداد ۱۳۹۶.
• «آیین‌نامهٔ دادگاه‌ها و دادسراهای انقلاب» (مصوب شورای انقلاب در ۲۷ خرداد ۱۳۵۸)
• «لایحهٔ قانونی تشکیل دادگاه فوق‌العادهٔ رسیدگی به جرائم ضدانقلاب» (مصوب شورای انقلاب در ۱۳ تیر ۱۳۵۸)
• «قانون حدود صلاحیت دادسراها و دادگاه‌های انقلاب» (مصوب مجلس شورا در ۱۱ اردیبهشت ۱۳۶۲)
• «قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب» (مصوب مجلس شورای اسلامی در ۱۵ تیر ۱۳۷۳)
• «قانون اصلاح قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب» (مصوب مجلس شورای اسلامی در ۲۸ مهر ۱۳۸۱)