مغز انسان: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
جزبدون خلاصۀ ویرایش برچسب‌ها: ویرایشگر دیداری ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
||
| خط ۴۷: | خط ۴۷: | ||
== تقسیم بندی مغز انسان == |
== تقسیم بندی مغز انسان == |
||
مغز انسان از 3 قسمت تشکیل شده است که شامل : |
مغز انسان از 3 قسمت تشکیل شده است که شامل : |
||
'''1-نیم کره های [[مخ]] 2-[[مخچه]] 3-[[ساقه مغز]]''' |
|||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
1-لوب گیجگاهی 2-لوب پیشانی 3-لوب پس سری 4-لوب آهیانه ای |
|||
| ⚫ | |||
[[مخچه]] هم به 3 قسمت تقسیم میشود که شامل : |
|||
| ⚫ | |||
[[ساقه مغز]] که به 3 قسمت تقسیم می شود : |
|||
| ⚫ | |||
== مخ == |
== مخ == |
||
نسخهٔ ۱۹ ژانویهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۳:۳۹
مغز انسان مرکز دستگاه عصبی است. دستگاه عصبی مرکزی در درون حفاظی استخوانی به نام جمجمه و ستون مهره ها قرار گرفته و شامل مغز و نخاع می‌باشد. سیستم عصبی مرکزی در زبان عام به دو قسمت با نام‌های مادهٔ سفید و مادهٔ خاکستری تقسیم میشود. مغز شامل قسمت‌های متنوعی است که هر کدام در عین ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر دارای کارها و وظائف گوناگونی هستند.دستگاه عصبی انسان شامل دو قسمت مرکزی و محیطی می‌باشد. قسمت مرکزی، مرکز فعالیت‌های ارادی و غیرارادی می‌باشد و قسمت محیطی. شامل عصب‌هایی است که قسمت‌های مختلف بدن را به بخش عصبی متصل می‌کند* مغز انسان از دید ساختار، همانند مغز دیگر پستانداران است ولی قشر مغز آن در مقایسه با دیگر پستانداران دارای گسترش و پیشرفت بسیار بیشتری‌است. جانوران بزرگی مانند نهنگ‌ها و فیلها در اندازه‌گیری مطلق دارای مغزی بزرگتر هستند، اما زمانی که اندازه‌گیری با استفاده از ضریب مغزی و پس از جبران اندازه و جثهٔ بدن انجام گیرد، این مغز انسان است که تقریباً دو برابر مغز دلفین پوزه‌بطری، و سه برابر مغز یک شامپانزه خواهد بود. بخش عمده‌ای از گسترش و پیچیدگی مغز انسان مربوط به بخشی از مغز به نام قشر مغزی یا کورتکس، به ویژه لوب پیشانی، که با توابع اجرایی از جمله خودلگامی یا اتوکنترل، برنامه‌ریزی، استدلال، و تفکر انتزاعی در ارتباط است، می‌باشد. لوب پس سری که ویژه بینایی است نیز تا میزان زیادی در انسان بزرگتر است.[۱]
قشر مغز دارای ۱۵-۳۳ بیلیون یاختهٔ عصبی یا نورون است که هر کدام با سیناپس به چندین هزار یاخته عصبی دیگر متصل است. این یاخته‌ها بوسیلهٔ رشته‌های پروتوپلاسم بلندی که آسه یا آکسون نام دارد با دیگر یاخته‌ها ارتباط برقرار می‌کنند. آکسون‌ها دنباله‌ای از ضربان‌های سیگنالی را که پتانسیل عمل نام دارند تا دورترین نقاط مغز یا یاخته‌های دریافت کنندهٔ ویژهٔ هدف در بدن حمل می‌کنند.[۲] به کمک دستگاه‌های MRI پیشرفته می‌توان آکسون‌ها و چگالی آن‌ها در مغز را با دقت بالایی مشخص کرد.[۳]
ساختار
مغز انسان حدود ۱۵۰۰ گرم وزن دارد[۱] و حجم آن نیز حدود ۱۱۳۰ سانتیمتر مکعب در زنان و ۱۲۶۰ سانتیمتر مکعب در مردان است.[۴] هرچند از نظر ضریب هوشی یا آی‌کیو و سایر اندازه‌گیری‌های عملکردی و شناختی هیچ‌گونه و به هیچ وجه تفاوت نورولوژیک بین دو جنس مذکر و مؤنث تاکنون نشان داده نشده‌است.[۵] بافت مغز بیشتر از جنس چربی است.[۶]
سه پرده با نام مننژ، مغز و نیز نخاع را محافظت می‌کنند. پردهٔ داخلی چسبیده به مغز و نخاع که کار تغذیهٔ بافت عصبی را انجام می‌دهد، پردهٔ میانی یا عنکبوتیه که به پردهٔ خارجی چسبیده و از پردهٔ داخلی کمی فاصله دارد و در پایان پردهٔ خارجی که از بافت پیوندی تشکیل شده و به استخوان‌ها چسبیده‌است. در فاصله بین عنکبوتیه و پردهٔ داخلی مایعی شفاف حاصل از از ترشحات رگ‌های خونی بنام مایع مغزی-نخاعی یا لیکور قرار دارد و کار آن محافظت از بافت عصبی است. مغز انسان مانند تمامی جانداران از یاخته‌های عصبی یا نورون و یاخته گلیال یا نوروگلیا و نیز رگ‌های خونی بسیاری تشکیل شده‌است. سلول‌های گلیال انواع گوناگونی داشته و انجام تعدادی از عملکردهای مهم ازجمله پشتیبانی ساختاری، پشتیبانی متابولیک یا سوخت‌وساز یاخته، عایق و همچنین هدایت را به عهده دارند. نورون‌ها، اما، معمولاً مهمترین یاخته‌های در مغز انگاشته می‌شوند. تعداد نورون‌ها، با توجه به آرایه‌های توموگرافی، روشی به مراتب دقیق‌تر از روش میکروسکوپی پیشین، حدود دویست میلیارد نورون در مغز انسان همراه یکصدوبیست‌وپنج تریلیون سیناپس در کورتکس یا قشر مغزی را نشان داده‌است.[۷] ویژگی یگانه یاختهٔ عصبی در ایجاد و انتقال پیام به دورترین نقاط بدن است.[۸][۹]
مغز در انسان از بخش‌های مختلفی مانند مخ، مخچه، تالاموس، هیپوتالاموس، پل مغزی، بطنهای مغز، ساقه مغز، بادامه مغز، عقده‌های قاعده‌ای تشکیل شده‌است.
نیمکرههای مغز یا مُخ بزرگترین قسمت مغز است و بالای تمام ساختار مغز انسان قرار دارد که با یک لایه یا قشر مغزی (کورتکس) با توپوگرافی پیچ‌درپیچ پوشیده شده‌است.[۱۰] در زیر مخ ساقه مغز قرار دارد و شبیه ساقه‌ای به مخ متصل شده‌است. در عقب مغز، در زیر مخ و در پشت ساقه مغز، مخچه با ساختاری ویژه بخاطر وجود سطحی با شیاربندی افقی قشر آن، که باعث میشود آن را متفاوت از هر منطقهٔ دیگر مغز نمایان کند، وجود دارد. شکل کلی آن، همانند سایر پستانداران می‌باشد، اگرچه به‌طور قابل توجهی در اندازکمی سفید نسبی متفاوت است. به عنوان یک قاعده، هرچه مخ کوچکتر، کورتکس دارای قشر پیچ در پیچ کمتری است. قشر مغزی یک موش تقریباً کاملاً صاف است اما قشرمغزی دلفین یا نهنگ، پیچ در پیچ تر از کورتکس انسان است.
مغز زنده بسیار نرم است، چیزی شبیه به نرمی ژله است و با وجود اینکه سلول‌های خاکستری معروف هستند اما قشر زنده در واقع صورتی رنگ و در بخش‌های داخلی کمی سفید است.
بتازگی محققان دانشگاه نورت وسترن در آمریکا در حین مطالعه اثرات یک داروی ضد افسردگی بر روی موش‌ها به این نتیجه رسیدند که عملکرد مغزهای دو جنس نر و ماده در سطح مولکولی متفاوت است. دراین مطالعه یک تفاوت شیمیایی در میان مغزهای نر و ماده کشف شد و محققان دریافتند که این اختلاف در سطح مولکولی و در تعامل میان مولکول‌های ERalpha and mGluR1 است.[۱۱]
تقسیم بندی مغز انسان
مغز انسان از 3 قسمت تشکیل شده است که شامل :
1-نیم کره های مخ 2-مخچه 3-ساقه مغز
مخ به 5 قسمت که به آنان لوب می گوییم تقسیم میشود
1-لوب گیجگاهی 2-لوب پیشانی 3-لوب پس سری 4-لوب آهیانه ای
مخچه هم به 3 قسمت تقسیم میشود که شامل :
1- نیم کره راست مخچه 2-نیم کره چپ مخچه 3- کرمینه به نیم کره را به هم متصل می کند
ساقه مغز که به 3 قسمت تقسیم می شود :
1-بصل النخاع (گره حیات) 2-میان مغز 3-پل مغزی
مخ
برای روستایی در عمان با این نام، مخ (عمان) را ببینید.
| لوب‌های مخ |
| لوب پیشانی |
|---|
| دید کناری از لوب‌های قشر مخ |
مُخ بزرگترین بخش مغز است که وزن مجموع دو نیمکرهٔ آن در انسان به ۱۵۰۰ گرم می‌رسد. و توانایی ادراک ، یادسپاری ، یادگیری ، و عملکرد هوشمندانه را دارد.
لایه‌ای چین‌خورده با برآمدگی‌ها و شیارهای بسیار در بخش خارجی مخ وجود دارد که قشر مخ نامیده میشود.
معمولا نیمکرهٔ چپ مخ اطلاعات حسی را از سمت راست بدن دریافت و حرکات آن بخش را کنترل می‌کند و برعکس نیمکرهٔ راست، اطلاعات حسی را از سمت چپ بدن دریافت و حرکات آن بخش را کنترل می‌کند.
شیاری عمیق و طولانی در وسط مخ قرار دارد که آن را به دو نیمکرهٔ چپ و راست تقسیم می‌کند. نیمکرههای مخ توسط جسم پینه‌ای که دسته‌ای از تارهای عصبی هستند به یکدیگر مرتبط می‌شوند.
بخش مرکزی مخ شامل غدد مغزی اصلی می‌باشد که در پردازش داده ها، کنترل سیستم هورمونی، به یاد سپاری، احساسات و عواطف و تقویت سیگنال‌های عصبی نقش مهمی ایفا می‌کنند که شامل غدد اپی فیز، لیمبیک، هیپوتالاموس، تالاموس و... می‌باشد. قسمت زیرین مخ محل اتصال بصل النخاع به مخ می‌باشد. همچنین از این قسمت دوازده جفت عصب مغزی خارج میشود که فعالیت‌های حیاتی ارگان‌های مختلف بدن به وسیلهٔ این قسمت توسط مغز کنترل میشود.
مخ بخش سنگینی از مغز را دارد و میتواند تمام کارهارا ذخیره کند اما سوال اینجاست که چگونه تقویت می شود بازی ها: شطرنج تست هوش ریاضی معما جدول سوالات چهار جوابی و... غذا ها: تخم مرغ هویج شیر گردو کشمش مویز و...
لوب‌های مخ
نیمکرهٔ چپ و راست مخ و کورتکس تا حدودی قرینه بوده که تصویری آینه‌ای از یکدیگر می‌سازند. هر نیمکره به چهار لب، لوب پیشانی، لوب آهیانه، لوب پس سری، و لوب گیجگاهی تقسیم شده‌است. این تقسیم‌بندی لوب‌ها از ساختار قشر کورتکس مشتق نشده‌است بلکه لوب‌ها از نام استخوان جمجمه که آن‌ها را همپوشانی می‌کند نام می‌گیرند. استخوان پیشانی، استخوان آهیانه، استخوان گیجگاهی و استخوان پس‌سری. مرزهای بین لوب‌ها در زیر سوتور یا بخیه که استخوان‌های جمجمه را به هم پیوند داده، قرار دارد البته به‌استثنای مرز بین لوب فرونتال و لوب آهیانه که در طول مرز آناتومیک شیار مرکزی، در محل تلاقی قشر سوماتوسنسور اولیه و قشر حرکتی اولیه قرار دارد.
شیارهای عمیق دیگری نیمکرههای مخ را به چهار ناحیه یا لوب تقسیم کرده‌است:
هر کدام از این نواحی پردازش بخشی از اطلاعاتی که از اندام‌های حسی می‌آیند را برعهده دارند. مثلاً اطلاعات بینایی در لوب پس سری (که در عقب جمجمه است) و اطلاعات شنوایی در لوب گیجگاهی پردازش می‌شوند.
مخچه
مخچه (به انگلیسی: Cerebellum) عریض‌ترین قسمت پس‌مغز است که در حفرهٔ جمجمه‌ای عقبی (posterior cranial fossa) قرار دارد.
مخچه از نظر لغوی کلمه‌ای لاتین بوده و به معنی مغز کوچک می‌باشد. مخچه بزرگترین بخش پس‌مغز است و در حفرهٔ مغزی پسین یعنی در عقب بصل النخاع و پل مغزی و در زیر چادرینه مخچه قرار می‌گیرد. مخچه مسئول هماهنگ‌کردن حرکات ارادی بدن می‌باشد. در بخش قدامی، مخچه در مجاورت با بطن چهارم مغزی، پل مغزی و بصل النخاع قرار گرفته و در ناحیهٔ خلفی تحتانی در مجاورت با بخش صدفی استخوان پس سری و در ناحیهٔ فوقانی در مجاورت با چادر مخچه‌ای قرار دارد. مخچه ظاهری شبیه تخم مرغ داشته و دچار مقداری تغییر شکل شده‌است، بدین معنی که از بالا به پایین پهن شده و در خط وسط فشرده شده و از طرفی به طرف دیگر کشیده شده‌است. مخچه وزنی معادل با ۱۵۰ گرم دارد (مردان بزرگسال). در بالغین وزن مخچه یک‌هشتم و در اطفال یک بیستم وزن مغز را تشکیل می‌دهد.
به زبان ساده‌تر مخچه بخشی از دستگاه عصبی است که در پس سر قرار گرفته‌است و شامل دو نیم کره است که با توده‌ای به نام ورمیس (کرمینه) به هم مرتبط می‌شوند. مخچه در حفظ تعادل بدن و هماهنگی حرکات، نقش مهمی دارد. مخچه دارای دو بخش سفید و خاکستری است. بخش خاکستری مخچه در بیرون و بخش سفید آن، در درون مخچه قرار دارد.
اعمال مخچه
هر نیمه از مخچه، همان طرف بدن را کنترل می‌کند، از این نظر عملکرد مخچه مغایر عملکرد سایر بخش‌های مغز است، زیرا در اکثر موارد، هر قسمت از مغز، بخش مخالف (طرف مقابل) خود را در بدن کنترل می‌کند. اعمال عمده‌ای که مخچه انجام می‌دهد عبارتند از:
- هماهنگ‌کردن حرکات بدن، که همین امر سبب توازن، نرمی و دقت در حرکات بدن میشود و این وظیفه برعهدهٔ مخچهٔ جدید می‌باشد. هرگونه اختلالی در عمل مخچه باعث ایجاد آتاکسی (ataxia) و ترمور Tremor میشود که آتاکسی نوعی بی نظمی در حرکات عضلات بدن است و ترمور نیز حرکت غیرارادی در نتیجهٔ انقباضات متناوب عضلات متقابل می‌باشد.
- مخچه همچنین باعث کنترل تونیسیتهٔ عضلات، وضعیت بدن و تعادل آن میشود که این عمل بیشتر به عهدهٔ مخچهٔ قدیم می‌باشد و ضایعات این بخش‌ها سبب ایجاد هیپوتونی(hypotonia) یا کاهش تونیسیته و ضعف عضلانی و تعادل بدن میشود.
ضایعات مخچه‌ای (ترمورها و آتاکسی ارثی) دارای یک سری علایم و نشانه‌ها می‌باشند که در مجموع به نام سندرم مخچه‌ای نامیده می‌شوند، علایم این سندرم عبارتند از: - هیپوتونی (ضعف عضلانی و کاهش تونیسیتهٔ عضلات) - intention Tremors (حرکات غیرارادی در نتیجهٔ انقباضات متناوب عضلات متقابل که توسط آزمایش‌های finger-nose و Hell-knee مشخص میشود) - Adiadochokinesia یا ناتوانی در انجام حرکات هم آهنگ و یکنواخت و سریع و مکرر نظیر سوپیناسیون و پروناسیون - دودوئک Nystagmus یا حرکات آونگی یا چرخی مداوم کرهٔ چشم - scanning speech (گویایی منقطع و با تقطیع سخن گفتن) - ataxic gait یا راه رفتن نامنظم و بی‌ثبات و لرزان - علایم دیگر نظیر زانوی آونگی (pendular knee) و حرکات جهشی و ارتجاعی ضایعات بخش میانی مخچه یا کرمینه باعث بی نظمی در وضعیت تعادلی بدن میشود، نظیر آتاکسی تنه‌ای(truncal ataxia) و ضایعات بخش جانبی مخچه یا نیمکرههای مخچه‌ای باعث ناهماهنگی در حرکات ارادی بدن میشود.
وظیفه و نحوهٔ عملکرد مخچه
مخچه به تنهایی نمی‌تواند باعث کنترل اعمال عضلانی شود. بلکه همیشه با همکاری سایر سیستم‌های کنترل حرکت، عمل می‌کند. مخچه نقش‌های عمده‌ای در زمان‌بندی فعالیت‌های حرکتی و دررفتن سریع و نرم از یک حرکت به حرکت بعدی بازی می‌کند. به‌طورکلی مخچه دارای تقریباً ۳۰ میلیون واحد عملی تقریباً یکسان است. اگر چه اکثر تصمیم‌گیری‌ها به وسیله قشر (کورتکس) مغز صورت می‌گیرد، اما چگونگی تنظیم تعادل، تونسیته عضلات، جهت حرکات و میزان نیروی لازم جهت انجام یک حرکت به وسیله عضلات و نیز تعیین این که کدام عضو این حرکت را انجام دهد به عهده مخچه است.
مخچه از قدیم یک «ناحیه ساکت مغز» خوانده شده‌است و این موضوع به‌طور عمده به این دلیل است که تحریک الکتریکی این ساختار هیچ گونه احساسی تولید نمی‌کند و به ندرت موجب حرکت میشود. با این وجود حذف مخچه واقعاً موجب غیرطبیعی شدن شدید حرکت ما میشود. مخچه به ویژه برای کنترل فعالیت‌های عضلانی بسیار سریع از قبیل دویدن، ماشین نویسی، نواختن پیانو و حتی صحبت کردن اهمیت حیاتی دارد. نبود این ناحیه از مغز موجب ناهماهنگ شدن تقریباً کامل این فعالیت‌ها میشود. با وجودی که نبود مخچه موجب فلج شدن هیچ عضله‌ای نمی‌شود. اما چگونه مخچه میتواند تا این حد مهم باشد در حالی که هیچ گونه توانایی مستقیمی برای ایجاد انقباض عضله ندارد؟ پاسخ این است که مخچه به برنامه‌ریزی متوالی (حرکت پشت سر هم) فعالیت‌های حرکتی کمک کرده و هم چنین فعالیت‌های حرکتی بدن را به‌طور مرتب کنترل می‌کند و آن‌ها را تصحیح می‌کند تا این حرکات با پیام‌هایی که از طرف مغز دیکته میشود، مطابقت پیدا کند.
در واقع مخچه به‌طور مداوم اطلاعات جدید را از نواحی کنترل حرکت (در مغز و نخاع) دریافت می‌کند. هم چنین اطلاعاتی از قسمت‌های مختلف بدن از قبیل ماهیچه، مفصل، پوست، چشم و گوش دریافت می‌کند. سپس مخچه حرکاتی را که واقعاً انجام شده‌اند را با حرکاتی که مورد نظر سیستم حرکتی بوده مقایسه می‌کند. اگر این دو حرکت به‌طور رضایت بخشی با هم نخوانند، آن گاه پیام‌های مناسب برای لحظه‌ای مجدداً به داخل سیستم حرکتی ارسال می‌شوند تا سطوح فعالیت عضلات ویژه را کاهش یا افزایش دهند. همچنین مخچه هنگامی که حرکت کنونی فرد هنوز در حال انجام است، در برنامه‌ریزی حرکت متوالی بعدی (در جزیی از ثانیه جلوتر از آن) به قشر مغز کمک می‌کند. مخچه از حرکات کنونی خود نیز درس می‌گیرد. به این معنی که اگر حرکتی آن طوری‌که دقیقاً مورد نظر بوده انجام نشود، مدار نورونی مخچه یادمی‌گیرد که دفعه بعد حرکت قوی تر یا ضعیف تری انجام دهد و انقباضات بعدی عضله را با حرکات مورد نظر تطبیق دهد. از جمله علایمی که نشانه صدمه خوردن به مخچه است، عبارتند از: اختلال در تکلم، تلوتلو خوردن هنگام راه رفتن و لرزش در جریان انجام کار ارادی. هم چنین صدمه به مخچه باعث میشود که شخص توانایی انجام حرکات دقیق را نداشته باشد. به عنوان مثال نتواند خط راست بکشد یا با چکش روی میخ بکوبد. البته باید توجه داشت که نوع اختلال ایجاد شده بستگی به نوع آسیب وارد شده دارد. به عنوان مثال در صورت وارد آمدن آسیب جزیی به قشر مخچه، فرد میتواند حرکات معمول خود را به آهستگی انجام دهد.
ویژگی‌های مخچه
- مخچه مانند مخ از دو نیمکره چپ و راست تشکیل یافته‌است که توسط بخشی به نام کرمینه از هم جدا شده‌اند.
- مخچه از بخش خاکستری در خارج و ماده سفید در مرکز تشکیل شده‌است.
- سایر نورون‌های حسی ماهیچه‌ها به مخچه می‌رود و نیز از چشم و گوش نیز شاخه‌ای از عصب به مخچه می‌رود.
ساقه مغز
ساقه مغز بخشی از دستگاه عصبی مرکزی و در قسمت پایینی مغز قرار دارد و متشکل از بخش‌هایی‌است که طناب نخاعی را به نیمکرههای مخ و مخچه پیوند می‌دهد.
ساقه مغز دربرگیرنده مغز میانی، پل مغز و پیاز مغز می‌باشد. این ساختارها که اطلاعات را درون دستگاه عصبی مغزی انتقال می‌دهند، نقش مهمی در تنظیم فعالیت‌های بدن برعهده دارند.
ده زوج از دوازده زوج عصب مغزی از ساقه مغز خارج می‌شوند. اجزای آن شامل موارد زیر است:
- مغز میانی
- پل مغزی
- بصل النخاع یا مدولا ابلونگاتا
منابع
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ Parent, A; Carpenter MB (1995). "Ch. 1". Carpenter's Human Neuroanatomy. Williams & Wilkins. ISBN 978-0-683-06752-1.
- ↑ Pelvig, DP; Pakkenberg, H; Stark, AK; Pakkenberg, B (2008). "Neocortical glial cell numbers in human brains". Neurobiology of Aging. 29 (11): 1754–1762. doi:10.1016/j.neurobiolaging.2007.04.013. PMID 17544173.
- ↑ «سیم کشی مغز شما چگونه است؟». مجله فناوری‌های توان‌افزا و پوشیدنی. ۵ مرداد ۱۳۹۶.
- ↑ Cosgrove, KP; Mazure CM; Staley JK (2007). "Evolving knowledge of sex differences in brain structure, function, and chemistry". Biol Psychiat. 62 (8): 847–55. doi:10.1016/j.biopsych.2007.03.001. PMC 2711771. PMID 17544382.
- ↑ Gur RC, Turetsky BI, Matsui M, Yan M, Bilker W, Hughett P, Gur RE (1999). "Sex differences in brain gray and white matter in healthy young adults: correlations with cognitive performance". The Journal of Neuroscience. 19 (10): 4065–72. PMID 10234034.
{{cite journal}}: نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان (link) - ↑ مهمترین رویدادهای علمی و پزشکی سال ۲۰۱۳، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ Micheva, K. D. , Busse, B. , Weiler, N. C. , O'Rourke, N. , Smith, S. J (2010). "Single-Synapse Analysis of a Diverse Synapse Population: Proteomic Imaging Methods and Markers". Neuron. 68 (4): 639–653. doi:10.1016/j.neuron.2010.09.024.
{{cite journal}}: نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان (link) - ↑ Kandel، Eric R.؛ Schwartz، James H. (James Harris)؛ Jessell، Thomas M. (۲۰۰۰). Principles of neural science. New York: McGraw-Hill. OCLC 42073108. شابک ۹۷۸-۰-۸۳۸۵-۷۷۰۱-۱.
- ↑ Principles of neural science. McGraw-Hill. ۲۰۰۰.
- ↑ Kandel, ER; Schwartz JH; Jessel TM (2000). Principles of Neural Science. McGraw-Hill Professional. p. 324. ISBN 978-0-8385-7701-1.
- ↑ کشف تفاوت مولکولی در مغزهای دو جنس نر و ماده . [خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا) http://www.irna.ir]
 | این یک مقالهٔ خرد کالبدشناسی انسان است. می‌توانید با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید. |