هراس

برای دیگر کاربردها، هراس (ابهام‌زدایی) را ببینید.

ترس شدید یا بیمارگونه که در روانشناسی به هراس یا فوبیا (به انگلیسی: phobia) شهرت دارد عبارت است از نوعی بیمارگونه و پایدار از ترس در فرد که باعث اختلال در زندگی روزمره وی می‌شود. بر خلاف ترس معمولی که واکنشی زودگذر و طبیعی به یک عامل خطرناک خارجی است، هراس بیشتر ترس از قرار گرفتن در یک موقعیت خطرناک است مانند ترس از پرواز یا ماشین‌سواری. در برخی موارد، فرد هرگز در تماس با چیزی که از آن می‌ترسد نبوده‌است.

هراس‌زدگی (فوبیا)، ترس نامعقول و شدید از یک موضوع، یک موقعیت یا یک شیئ است. در واقع با اینکه فرد می‌داند ترسش نامعقول است ولی توانایی کنترل آن را ندارد و اگر در معرض آنچه که از آن «هراس» دارد، قرار بگیرد موجی از اضطراب، ترس شدید و حتی وحشت‌زدگی بر او چیره می‌شود و این تجربه چنان برایش ناخوشایند است که سعی می‌کند همیشه از آن مورد «هراس آور» دوری کند. در میان اختلال اضطراب، «فوبیاها» از همه شایع ترند. سالانه ۷٫۸ ٪ از بزرگ‌سالان آمریکایی از یکی از انواع هراس‌زدگی رنج می‌برند و هراس‌های بیمارگونه، شایع‌ترین اختلال روانشناختی در میان زنان و دومین اختلال شایع در میان مردان سنین بالای ۱۵ سال است.

ترس یک واکنش طبیعی بشر هنگام مواجهه با خطر است که هدف محافظتی دارد. هنگام مواجهه با خطر، دستگاه عصبی سمپاتیک با ترشح آدرنالین آمادگی «مبارزه یا فرار» را ایجاد می‌سازد. آدرنالین موجب افزایش ضربان قلب و جریان خون در عضلات بدن می‌شود و در نتیجه فرد می‌تواند در شرایط اضطراری بهتر عکس‌العمل نشان دهد. همچنین میزان قند خون نیز بالا می‌رود. در چنین شرایطی، جسم و روح آماده عمل است. پس در موقعیت‌های خطرناک، ترس، طبیعی و حتی مفید است. اما فوبیا، ترس بیمارگونه یی است که به شدت مبالغه‌آمیز و حتی توهمی است.

طبقه‌بندی

نوشتار اصلی: فهرست هراس‌ها

بیش از هشتاد نوع هراس وجود دارد که برخی بسیار نادرند مانند ترس از سرخس! یا ترس از عدد ۸. ولی به‌طور کلی هراس‌زدگی‌ها را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد.

۱)هراس‌های ویژه (مانند ترس از حیوانات، ترس از زخم، هراس موقعیتی مانند ترس از مکان‌های بسته و ارتفاع، ترس از بلاهای طبیعی مانند زمین‌لرزه)

1. جمع‌هراسی
2. بازارهراسی
3. علم هراسی

بعضی از هراس‌ها در جنس خاصی یا در سن خاصی شایع‌تر اند، مثلاً فوبی حیوانات در زنان شایعتر است و فوبی بیماری در سنین میانسالی. هراس از پکیج (آبگرمکن دیواری) که پکیجوفوبیا نامگذاری می‌شود.

علت

علت واقعی این اختلال ناشناخته‌است. علت احتمالی آن عبارتست از یک واکنش یادگرفته شده (ساخته شده در ذهن) مثلاً ناشی از تماس با فرد دیگری دارای ترس مشابه، یا داشتن تجربه یک ترس اولیه که همراه با یک شیئی یا موقعیت خاص بوده‌است. یکی از عللی که می‌تواند عامل ترس موهومی باشد تجربه‌ای در دوران کودکی است. ترسی که در ضمیر ناهشیار شخص پنهان است.

درمان

درمان با داروهای ضداضطراب مانند بنزودیازپین‌ها، بتا بلاکرها، SSRIs و مهارکننده‌های مونو آمینو اکسیداز (MAOIs)، سایر داروها مانند بوسپیرون، روان‌درمانی، هاایتچبچقپزنده‌درمانی است. روان درمانی به یکی از چهار شیوه حساسیت‌زدایی منظم، غرقه‌سازی، سرمشق‌گیری و تنش کاربردی انجام می‌گیرد. همچنین می‌توان از نوروفیدبک و بیوفیدبک نیز در درمان غیر دارویی هراس به عنوان روش مکمل دارو درمانی یا در موارد مقاوم به درمان دارویی استفاده کرد.

از قدیم درمان موفقیت آمیز فوبیا معمولاً بر نوعی “مواجهه سازی” با محرک یا موقعیت فوبیازا متکی بوده‌است. در گذشته، تکنیک‌های رفتار درمانی مورد استفاده برای اختلال هراس (فوبی) خاص عبارت بوده‌است از: حساسیت زدایی سیستماتیک، غرقه سازی، و شرطی سازی متقابل. مساله مهم در درمان فوبی‌های خاص، رسیدگی به باورهای فوبیک است که افراد دربارهٔ رویداد یا وضعیت فوبیازای خود دارند. این باورها معمولاً غلط هستند زیرا با واقعیت تهدید (یا عدم وجود آن) که محرک‌های فوبی زا ایجاد می‌کنند، همخوانی ندارند، و در ضمن باعث تداوم ترس و اجتناب می‌شوند.

خصوصیت مهم مواجهه درمانی (اکسپوژر تراپی) فراهم آوردن چنین فرصتی است که افراد فوبیک را در وضعیت‌هایی قرار می‌دهد، که بتوانند عملاً مشاهده کنند که باورهایشان اشتباه است. اخیرا بعضی انواع رفتار درمانی با تکنیک‌هایی از شناخت درمانی ترکیب شده‌اند تا درمان‌های ترکیبی کوتاه مدت ایجاد کنند، درمان‌هایی که موارد زیر را شامل می‌شوند: بازسازی شناختی، مواجههٔ شدید با رویداد یا محرک فوبی زا، و یادگیری مشاهده ای (مدلینگ) که در مدتی کوتاه حتی در یک جلسهٔ سه ساعته، نیز مؤثر واقع می‌شوند.

۱- مواجهه درمانی: عبارت است از مواجه کردن تدریجی فرد با شی یا موقعیتی که از آن می‌ترسد تا زمان از بین رفتن ترس .

درمانجو به دفعات با موقعیت ترسناک مواجه می‌شود و هر بار، این مواجهه شدیدتر و موقعیت ترسناک دشوارتر می‌شود. برای مثال، در آگورافوبیا، که افراد مبتلا به آن از ترک کردن خانه می‌ترسند، درمانگر ابتدا از بیمار می‌خواهد که این موقعیت اضطراب زا را صرفا تجسم کند. بعد از مدتی، ممکن است از او خواسته شود به همراه تراپیست از خانه خارج شود تا این که ترسش کاملاً از بین برود. مواجهه درمانی برای درمان فوبیای اجتماعی (با نام جدید اختلال اضطراب اجتماعی)، اضطراب سخنرانی، ترس از عنکبوت، کلاستروفوبیا، ترس از هواپیما و سایر وسایل نقلیه هوایی، و ترس از ارتفاع بسیار مفید واقع می‌شود.

یکی از نسخه‌های مواجهه درمانی مخصوصاً برای درمان فوبیای خون و تزریق طراحی شده‌است (فشار خون افراد مبتلا به این فوبیا ناگهان پایین می‌آید و سرعت ضربان قلبشان کاهش می‌یابد). این روش به نام applied tension (که در مثال زیر توضیح داده شده‌است)، در ترکیب با مواجهه درمانی، بخوبی می‌تواند این اختلال را از بین ببرد.

مثال. درمانجویی به نام آقای الف، به محض مواجه شدن با خون، آمپول (مثلاً، به هنگام خون گرفتن یا تزریق واکسن)، زخم، یا جراحی، احساس می‌کرد نزدیک است از حال برود. حتی شنیدن حرف‌های استاد کلاس فیزیولوژی دربارهٔ قلب باعث می‌شد عرق سردی بر پیشانی او بنشیند و از حال برود. به آقای الف یاد داده شد که چگونه اولین علایم کاهش فشار خود را تشخیص دهد و بعد، با سفت کردنِ عضلات بازو، سینه، و پاها با این واکنش در دستگاه عصبی خود مختار خود مبارزه کند و این کار را آنقدر ادامه دهد تا احساس کند صورتش گرم شده‌است. بعد به او یاد داده شد تا عضلات خود را شل کند و آن‌ها را به مدت ۱۵ تا ۲۰ ثانیه شل نگه دارد، و بعد، دوباره آن‌ها را سفت کند، و این کار را حدود ۵ بار ادامه دهد (افزایش فشار خون که به دنبال این فرایند روی می‌دهد، اجازه نمی‌دهد فرد از حال برود، و ترس مورد نظر نیز از بین می‌رود). آقای الف، بعد از یاد گرفتن این فرایند، توانست به فیلمی از جراحی گلو نگاه کند، خون گرفتن از بیماران را تماشا کند، به حرف‌های یک سخنران دربارهٔ بیماری‌های قلبی – عروقی گوش کند، و یک کتاب آناتومی بخواند. همه اینها محرک‌هایی بودند که قبلا باعث از حال رفتن او می‌شدند.

۲- حساسیت زدایی سیستماتیک: از ریلکس کردن ماهیچه‌ها برای کاهش اضطراب مرتبط با فوبیاهای خاص (اختلال هراس خاص) و اختلال اضطراب اجتماعی استفاده می‌شود.

وُلپی، اولین کسی که این درمان را معرفی کرد، ابتدا به درمانجویان یاد می‌داد چگونه ماهیچه‌های خود را شل (ریلکس) کنند. در مرحله دوم، از آن‌ها می‌خواست تا در همین حالت ریلکسیشن، محرک‌های ترسناک را تجسم کنند (از کمترین تا ترسناک ترین). این کار آنقدر ادامه می‌یافت که درمانجویان اطلاع می‌دادند که محرک‌های مورد نظر دیگر ترسناک نیستند یا از میزان ترسناکی آن‌ها به شدت کاسته شده‌است. از این نوع درمان برای معالجه آقای ب استفاده شد، درمانجویی که از ادرار کردن در توالت‌های عمومی، به هنگام حضور دیگران، می‌ترسید. ابتدا به او ریلکس کردن ماهیچه‌ها آموزش داده شد و بعد، یاد گرفت تا در همان حالت ریلکس، در شرایط زیر ادرار کند: بدون حضور هیچکس در توالت، با حضور تراپیست در توالت، تراپیست در حال شستن دست خود، تراپیست در حالی که پشت سر او منتظر ایستاده است. این شرایط بر اساس دشواری چیده شده بودند. ابتدا شرایط آسان تمرین شدند تا زمانی که اضطراب آقای ب به اندازه کافی کاهش یافت. در عرض هفده هفته، اضطراب او کاملاً از بین رفت. توجه داشته باشید که حساسیت زدایی سیستماتیک شبیه به مواجهه درمانی است اما در آن یک رفتار اضافی (مثلاً، ریلکسیشن) وجود دارد تا به مبارزه با اضطراب کمک کند.

۳- بازسازی شناختی : افکار غیر منطقی تغییر می یابند زیرا این نوع باورها ظاهراً مسوول ایجاد فوبیاها هستند.

برای مثال، افراد مبتلا به فوبیای اجتماعی (اختلال اضطراب اجتماعی) معمولاً به شدت نگران کارها و رفتارهای خودشان در جلوی جمع هستند و می‌ترسند که دیگران آن‌ها را مضطرب، بی دست و پا، یا ضعیف بدانند. خود – انتقادی (عیب گرفتن از خود) مبنای فوبیای آن‌ها می‌شود. استراتژی‌های شناختی می‌توانند در نرمال شدن اضطراب اجتماعی نقش داشته باشند زیرا درمانجو را تشویق می‌کنند تنش هیجانی و فیزیکی خود را نوعی اضطراب نرمال بداند و همچنین، به آن‌ها کمک می‌کنند تا در حضور جمع و در موقعیت‌های اجتماعی، کانون توجه را از خود بردارند و به دیگران معطوف سازند. از بازسازی شناختی برای درمان افراد مبتلا به کلاستروفوبیا نیز استفاده می‌شود. ابتدا از آن‌ها خواسته می‌شود باورهای خاص خود دربارهٔ خطر را بشناسند، و بعد از قرار گرفتن در یک اتاق درب بسته، چک کنند و ببینند آیا باورهایشان به واقعیت می‌پیوندند یا نه.

۴- مدلینگ (یادگیری مشاهده ای) : فرد فوبیک به رفتار یک مدل نگاه می‌کند. این مدل ممکن است شخصا حضور داشته باشد یا رفتار او در یک فیلم نشان داده شود. مدل در حالی نشان داده می‌شود که مشغول تعامل با یک شی ترسناک یا انجام دادن رفتار مناسب در یک موقعیت ترسناک است. یک ورژن خاص از مدلینگ تراپی، مدلینگ تراپی همراه با مشارکت یا پارتیسیپنت مدلینگ است که در طی آن، فرد فوبیک علاوه بر مشاهده فردی دیگر که رفتاری بدون ترس را نشان می‌دهد (رفتارِ فردِ “مدل”)، خودش نیز به تعامل با “مدل” و شی یا موقعیتِ ترسناک می‌پردازد.

جستارهای وابسته

• ترس‌های خاص

فهرست هراس‌ها

ترس از اجتماع

اضطراب

روان‌درمانی

منابع

• ویکی‌پدیای انگلیسی en:Phobia