عبدالحمید دوم

عبدالحمید دوم
سلطان امپراتوری عثمانی خادم الحرمین الشریفین خلیفهٔ مسلمین امیرالمؤمنین شهید
تصویری از عبدالحمید دوم
سی و چهارمین سلطان عثمانی
سلطنت	۳۱ اوت ۱۸۷۶ – ۲۷ آوریل ۱۹۰۹
تاج‌گذاری	۷ سپتامبر ۱۸۷۶
پیشین	مراد پنجم
پسین	محمد پنجم
زاده	۲۱ سپتامبر ۱۸۴۲ کاخ توپقاپی، استانبول، امپراتوری عثمانی
درگذشته	۱۰ فوریهٔ ۱۹۱۸ (۷۵ سال) کاخ بیگلربیگی، استانبول، امپراتوری عثمانی
آرامگاه	۱۹۱۸ فاتح، استانبول
همسران	نازک إدا قادن أفندی بیدار قادین مشفقة قادن أفندی بهیجة خانم أفندی
فرزند(ان)	علویه سلطان؛ محمد سلیم افندی؛ زکیه سلطان؛ شاهزاده احمد نوری؛ نعیمه سلطان؛ محمد عبد القادر افندی؛ نائله سلطان شاهزاده محمد برهان الدین؛ شادیه سلطان؛ عایشه سلطان؛ رفیعه سلطان؛ عبدالرحیم خیری افندی؛ خدیجه سلطان؛ محمد بدرالدین افندی؛ محمد عابد افندی؛
نام و تاریخ‌های دوره دوران اوج شگوفایی و افول حکومت عثمانی: ۱۸۲۸ – ۱۹۰۸
خاندان	خاندان عثمانی
پدر	عبدالمجید یکم
مادر	تیرمژگان قادین (مادر اصلی) رحیمه پرستو والده سلطان (مادرخوانده)
طغرا

ورودی اصلی آرامگاه سلطان عبدالحمید

عبدالحمید دوم (به ترکی عثمانی: عبد الحمید ثانی) سی و چهارمین سلطان و خلیفه امپراتوری عثمانی بود که در ۳۱ اوت ۱۸۷۶ تا ۲۷ آوریل ۱۹۰۹ در قلمرو امپراطوری عثمانی حکومت کرد. صدراعظم او در تلاش برای اصلاح دولت به طراحی مشروطیت و ایجاد مجلس قانون‌گذاری اقدام کرد. قانون اساسی جدید، آزادی فردی را تضمین می‌کرد در حالی که هنوز اختیارات اساسی با سلطان بود. فشار از جانب اروپا سلطان عبدالحمید را وادار ساخت تا با قانون اساسی موافقت نماید، اما او در سال ۱۸۷۸ مجلس را منحل کرد و بار دیگر حکومت مطلقه را برقرار کرد. سلطان عبدالحمید با ساخت مدارس، مساجد، خطوط راه‌آهن و تلگراف در جهت پیشرفت عثمانی گام برداشت.

زندگی‌نامه

عبدالحمید متولد سال ۱۸۴۲ میلادی و فرزند سلطان عبدالمجید است در سن هفت سالگی مادرش را از دست داد و همسر دوم عبدالمجید که عقیم بود عبدالحمید را خیلی دلسوزانه بزرگ کرد.

عبدالحمید فردی هوشیار، سیاسی، ادیب، شاعر و مسلط بر زبان‌های عربی، فارسی و ترکی بود و بسیاری از کتب ادبی و تصوف را مطالعه کرده بود. عبدالحمید بعد از عزل برادرش مراد در اوت سال ۱۸۷۶ در حالی که ۳۴ سال سن داشت قدرت امپراتوری عثمانی را به‌عهده گرفت؛ و با توجه به عنایت وی به دین اسلام او را بنام خلیفه خطاب می‌کردند و شخصیت‌های مذهبی، سیاسی و اجتماعی و رؤسای دینی مناطق مختلف مسئولیت و خلافتش را تهنیت گفته و به‌محض دست گرفتن قدرت شادی‌کنان توپ‌هایی شلیک کردند و در استانبول سه روز جشن و سرور برگزار گردید و با حضور شیخ‌الاسلام و بزرگان دین در مسجد جامع ابوایوب انصاری مراسم نهائی بیعت برگزار شد.

زمانی که عبدالحمید ثانی زمام امور را به‌دست گرفت، دولت عثمانی غرق در بدهی‌های خارجی بود و وی در جهت بهبودی وضعیت اقتصادی و پرداخت بدهی‌های خارجی اقداماتی را انجام داد.

عبدالحمید در جهت اصلاحات داخلی اقدام نمود و به مسیحیان و غیر مسلمانان تا حد زیادی آزادی اعطا کرد، تا شاید از فشار اروپا بکاهد.

عبدالحمید حاضر به پیروی از تمدن غرب نبود و معتقد بود شرق و اسلام خود دارای تمدن قوی و مثال زدنی هستند و نیازی به تمدن و فرهنگ غرب ندارند. وی به قدرت والیان خود در مناطق مختلف افزود و تغییراتی کمی و کیفی در ولایت والیان خود داد. در نظام قضائی و نظامی اصلاحات ملموسی معمول گردید و دانشکده‌های مختلف را دایر کرد و جوانان ترک را به علوم روز مسلح نمود. خطوط راه‌آهن را توسعه داد و راه‌آهن بین دمشق و مدینه را احداث کرد همچنین خانهٔ سالمندان، دارالفنون، دارالنفوس عمومی و مدارس عالی تأسیس کرد.

در دوران عبدالحمید رشد فرهنگ چشمگیر و نشر و چاپ کتب و ورود کتاب‌ها و مجلات کاملاً آزاد بود، به همین دلیل روزگار وی به عنوان دوره رشد فرهنگ و از بهترین دوران خلافت عثمانی‌ها نام گرفت و زبان زد شد.

در دوران عبدالحمید انقلاب‌ها و شورش‌هایی در مناطق مختلف از جمله در منطقه هرزگوین شعله‌ور گردید که خواست اولیهٔ آن‌ها اصلاحات بود لیکن بعداً مشخص شد اصلاحات فقط یک بهانه بوده‌است.

روسیه به عثمانی حمله کرد و در نهایت در شهر سان استفانوس در کنار دریای مرمره با امضاء قرار دادی جنگ به آتش‌بس مبدل گشت که از مفاد صلح‌نامه مشخص است نتیجه به نفع روسیه تمام شده‌است.

از سال ۱۲۹۹ قمری فرانسه، تونس را اشغال و انگلیس در سال ۱۳۰۰ قبرس را اشغال کرد. دایره امپراتوری عثمانی هر لحظه محدودتر گردید. عبدالحمید به این نتیجه رسید که دولت وی توان مقاومت با غرب را ندارد مگر با یک تاکتیک و برنامهٔ جدید؛ لذا با استفاده از مقام خلافت خود طرح جامعه اسلامی را مطرح کرد و مسلمانانی که معتقد بودند ضعف دولت عثمانی در نتیجه دوری از اسلام و شریعت اسلام است از طرح جامعه اسلامی استقبال کردند و بزرگانی چون سید جمال الدین اسدابادی و مصطفی کامل از مصر و ابوالهدی از سوریه و عبدالرشید از سیبری و حرکت سنوسیه در لیبی از تشکیل جامعه اسلامی پشتیبانی کردند.

نیروهای عثمانی در حال محاصرهٔ پلیوینا

عبد الحمید دوم

طرح جامعه اسلامی به سلطان عبدالحمید و دولت ترکیه قدرت و قوت و شخصیت داد و در تمامی مساجد جهان اسلام به صورت خیلی آگاهانه فرهنگ محبت و وحدت احیاء شد و علماء اسلام در گوشه و کنار دنیای اسلامی شروع به تبلیغ وحدت کردند و با این طرح مسلمانان موفق شدند و غرب در برخورد وبرنامه خود تجدید نظر کرد.

در دوران عبدالحمید ترکان جوان آشفته و شیفتهٔ غرب شدند و با روی کار آمدن مدحت پاشا به عنوان نخست‌وزیر حرکات ضد مسلمانان و جامعه اسلامی رشد کرد زیرا مدحت پاشا خود شیفته غرب و ماسونی و اهل خمر و ضد برنامه‌های اسلامی بود.

سپس به دسیسه غرب جمعیت اتحاد و ترقی در سال ۱۳۱۶ قمری در پاریس تشکیل شد و در سال ۱۳۲۳ قمری جمعیت آزادی نیز تشکیل گردید و سپس در هم ادغام شدند این دو حزب سکولار در داخل و خارج شروع به مخالفت با دولت عبدالحمید نمودند.

عبدالحمید و دستگاه دولت خیلی به‌سرعت و آگاهانه با این تشکیلات سکولار مبارزه کردند ولی با توجه به وضع داخل عثمانی و پشتیبانی دولت‌های اروپائی از این تشکیلات دولت عبدالحمید به نتیجه‌ای نرسید.

عبدالحمید از نظر فکر و جهان بینی خیلی آگاهانه فکر می‌کرد و بارها می‌گفت جنگ عثمانی با ایران و اختلاف عثمانی با ایران نتیجه و ثمره آن برای انگلیس بوده‌است وی معتقد بود اسلام و مسیحیت دو دیدگاه مختلف‌اند و وحدت و جمع آن‌ها در یک تمدن غیرممکن است.

عبدالحمید به مسلمانان شرق آسیا از جمله مسلمانان چین توجه خاصی داشت. در سال ۱۸۸۳ میلادی روزنامه‌های استانبول خبرهایی را در خصوص مسلمانان چین منتشر کردند از جمله نوشته بودند در پکن پایتخت چین ۳۸ مسجد وجود دارد؛ و یک مسجد جامع مجهز بنام مسجد جامع حمیدیه که با هزینه سلطان عبدالحمید احداث شده بود وجود دارد که روزهای جمعه در آن نماز جمعه برگزار و خطبه بنام سلطان عبدالحمید خوانده می‌شود.

عبدالحمید از بی‌حجابی و آزادی زنان به سبک غرب به‌شدت جلوگیری کرد با آزادی مشروبات الکلی و مشروب خواران و فروشندگان مشروبات مبارزه جدی نمود.

عبدالحمید در سال ۱۲۹۴قمری دستور انتخابات را در اقالیم تحت نفوذ خود صادر کرد در نتیجه طی یک انتخابات آزاد ۷۱ مسلمان و ۴۴ مسیحی و ۴ یهودی انتخاب و کار مجلس در همان سال شروع شد و بعد از ۱۱ ماه به دستور سلطان عبدالحمید تعطیل گردید. انگلیس و یهودی‌ها در جهت سقوط قدرت عثمانی‌ها برنامه‌ریزی کردند، شریف حسین را در حجاز به عنوان خلیفه مسلمین مطرح و حزب اتحاد و ترقی را در داخل و خارج ترکیه تقویت نمودند و اکثر افراد در اداره استخبارات و امنیت عثمانی را با پول خریداری نمودند. جمعیت اتحاد و ترقی در بین دانشجویان ترک در اروپا و استانبول شروع به تحریک ناسیونالیست ترکی نمودند و جبهه قومی‌ترکی و جمعیت اتحاد و ترقی مشترکاً علیه جامعه اسلامی ایستادند و کلمه ترکی را در جای کلمه عثمانی قرار دادند و در فاصله کوتاهی احزاب و تشکیلات غیره دینی و ضد دینی تشکیل شده همگی با هم متحد شدند و با شعار و هیاهو، بالاتفاق درخواست عزل سلطان عبدالحمید را کردند.

اواخر سده نوزدهم میلادی، سلطان عبدالحمید دوم جهت کسب مشروعیت و نزدیکتر کردن پیوند حکومت خود با پیشینیان برجسته و بلندآوازه، دست به احداث یک قبرستان برای نخستین قهرمانان امپراتوری عثمانی در سوگوت به عنوان خاستگاه این خاندان زد. او مقبره ارطغرل را بازسازی و قبری نیز برای همسر ارطغرل و ۲۵ تن دیگر اضافه نمود. با وجود این که عثمان یکم توسط فرزندش اورخان یکم در بورسا به خاک سپرده شده بود، یک قبر هم برای او در این قبرستان تعبیه گشت.

عبدالحمید در جهت جلوگیری از سقوط دولت و مبارزه با احزاب لائیک و وابسته به غرب اقدام به تشکیل دولت مشروطه و مجلس عمومی تازه‌ای با ۲۸۰ نماینده از اقوام مختلف و مجلس اعیان کرد مع‌هذا غربی‌ها با تحریکات و هیاهو و تبلیغات شبانه‌روزی و وعده‌های توخالی کاری کردند که مجلس عثمانی را وادار به اتخاذ تصمیمی ناعادلانه کردند و عبدالحمید که به ظاهر منادی وحدت و مورد تأیید بزرگانی چون جمال‌الدین اسدآبادی بود در سال ۱۳۲۶ هجری قمری مصادف با سال ۱۹۰۹ میلادی با فتوای شیخ الاسلام ضیاءالدین افندی عزل و به جای وی محمدشاه را به عنوان سلطان عثمانی تعیین کردند.

عمارت آلاتینی، جایی که عبدالحمید پس از عزل در سال ۱۹۰۹ به آنجا فرستاده شد.

جواب سلطان عبدالحمید به درخواست یهودیان برای تشکیل حکومت یهودی در فلسطین:

به دکتر هرتزل بگویید که در اینباره نقشه‌های جدیدی را طرح‌ریزی نکند، چرا که من نمی‌توانم حتی از یک وجب خاک فلسطین گذشت کنم. این سرزمین ملک من نیست بلکه ملک امت اسلامی است و این امت در حفظ این سرزمین تلاش بسیاری کرده‌است و آن را با خونش آبیاری کرده‌است. پس یهود پول‌های میلیونی خود را نگه دارد و اگر روزی دولت خلافت پاره‌پاره گشت می‌توانند فلسطین را بدون هیچ بهایی به‌دست بیاورند. اما تا زمانی که من زنده هستم اگر بدنم تکه‌تکه شود برای من آسان‌تر از آن است که ببینم فلسطین از دولت عثمانی جدا گشته‌است و این امریست که هرگز متحقق نخواهد شد. من هرگز نمی‌توانم راضی شوم که بدن ما در حالی که زنده هستیم تکه‌تکه شود.

رابطه سلطان عبدالحمید دوم با شیعیان

سلطان عبدالحمید دوم زمینه ى مساعدى که انجمن اتحاد اسلام به رهبرى سید جمال الدین اسدآبادی در ایران و عراق براى تکاپوهاى اتحاد اسلامى پدید آورده بود، تداوم بخشیده و پیوندهاى خود را با کانون هاى شیعى، تقویت نمود. پاره اى از علماى بزرگ شیعه کمابیش با جنبش اتحاد اسلام در پیوند بودند و با خلیفه عثمانى ارتباط داشتند. آزادى عمل علماى شیعه براى تعامل با جنبش اتحاد اسلام، ناشى از اقتدار بى سابقه اى بود، مرهون استقلال معنوى از دولت شیعى قاجار و رعایت حریم معنوى از سوى دولت سنى عثمانى؛ « اماکن مقدسه عراق رهبرى متمرکزى را به تشیع ایران داده بود که از حوزه ى سلطه طبیعى و سیاسى قاجاریه بیرون بود».

سلطان عبدالحمید دوم دریافته بود میان اهل تسنن و پیروان مذاهب اربعه نسبت به اهل تسنن و تشیع کمتر تضاد و اختلاف عملی وجود دارد. لذا وی به طرق مختلف می بایست مشکل خویش را با شیعیان تابع امپراتوری و نیز ایران حل کند و یا تخفیف دهد. به همین دلیل رفتارسیاسی- اجتماعی او با دیگر پادشاهان عثمانی تا حدی متفاوت بود. وی برای رسیدن به یک همبستگی کلی خط مشی مثبت و مؤثری در پیش گرفت. او کوشش کرد نسبت به شیعیان مقیم سرزمین عثمانی ملایمت و علاقه ویژه ای بخرج دهد. حتی به منظور کسب رضایت خاطر آنها یکسری تدابیر معینی اتخاذ کرد به عنوان مثال، دستور داد: یکسری از مطالبی که موجب ناراحتی شیعیان بود از کتب درسی حذف کنند. تعدادی از مکانهایی که در عالم تشیع مقدس به شمار می آمدند، تعمیر شد و مورد دقت بیشتری قرار گرفت و مهمتر از همه سوادآموزی در میان شیعیان رواج داده شد.

میرزا ابوطالب مجتهد زنجانى (متوفى 1329 هـ.ق) که از دیرگاه با سید جمال الدین و اندیشه هاى او آشنا بود و با او ارتباط داشت، به دعوت سید جمال الدین همراه با برخى دیگر از علما از بیعت به اتحاد اسلام و خلیفه ى عثمانى دریغ نورزیدند. او با سلطان مکاتبه داشت و وى را خلیفه ى مسلمین مى خواند.سلطان عبدالحمید دوم با مراجع و علماى متنفذى چون ملا محمد فاضل شربیانى (متوفى 1322 هـ.ق) که پس از درگذشت میرزاى شیرازى، در شمار مراجع بزرگ تقلید محسوب مى شد و با آقا نجفى در ارتباط بود.« سلطان عثمانى دستور داده بود که شیخ فاضل شربیانى مى تواند هر روز چهل کلمه به رایگان به استانبول تلگراف بفرستد»، و « آقا نجفى، رسماً تلگرافى از شخص سلطان عبدالحمید دریافت کرد مبنى بر اینکه هر وقت به کمک نیاز داشته باشى، سلطان از تو دریغ نخواهد داشت».

سید عبدالحسین مجتهد لارى، عالم متنفذ اصلاح طلب و استعمارستیز، در "رساله قانون مشروطه مشروعه " که در سال 1325 هـ.ق در شیراز طبع شده است، شیوه حکومت عبدالحمید دوم را مى ستاید، و از سلطان چنین یاد مى کند: «... برادر رشید سلطان عبدالحمید به واسطه ى رأى سدید و تلافى شدید اکید در حمایت اسلام و علماء اعلام با کمال اقتدار و فتوحات بسیار تدارک و انحناء و کسر و انکسار نموده».

او در این رساله، بر لزوم اتحاد بین دو دولت اسلام، یعنى ایران و عثمانى تأکید می ورزد، و اشارات جالبى به ملزومات این اتحاد مى نماید: « قانون ملى و مصالح کلى عملى اولى و حسب التکلیف شرعى ملى اسلامى وجوب عهد و میثاق اتحاد و اتفاق بین هر دو دولت اسلام است در حمایت و تقویت و عقد اخوت و مشورت و مصلحت و دولت و سلطنت از هر جهت، کنفس واحده متحد و اخوان توأمان کالفرقدان لایفترقان در شعار و دثار و مابه الافتخار و اقتدار و انتصار در حرب و محاربه اغیار کفار. چنانچه حق تعالى فرموده: "و اعتصموا بحبل الله جمیعاً و لاتفرقوا" و معاقده عهود وثیقه و معاهده عقود اکیده شدیده بر این مودت و اتحاد و نفى بینونیّت و انفراد از اهم مهمات و الزام ملزمات و اعظم فواید کلیه و اتم مصالح عزت و اقتدار سلطنت اسلام است از هر جهت. ولى لازمه این اتحاد کلى و وداد نوعى رفع مایه الانفراد جزئى است از اسباب مفسده خلف و نفاق و انفراد و شقاق که منافى با کمال اتحاد و اتفاق است. منها رفع تفتیش و تفحص در گمرکات و بندرات از کتب علمیه و مذاهب مختلفه نیف و سبعین فرقه و رفع ضبط و تحجیر و اتلاف و حرق و غرق کتب علمیه. چرا که تکلیف دولت چنانچه حق تعالى فرموده: "واصلحوا ذات بینکم"اصلاح بین مسلمین است...».

مرگ

سلطان عبدالحمید دوم در ۱۰ فوریه ۱۹۱۸ در سن ۷۵ سالگی بر اثر نارسایی قلبی درگذشت.

شعر

سلطان عبدالحمید به پیروی از بسیاری از سلاطین عثمانی شعر می‌سرود. یکی از شعرهای او چنین ترجمه شده‌است My Lord I know you are the Dear One (Al-Aziz)

... And no one but you are the Dear One

You are the One, and nothing else

My God take my hand in these hard times

My God be my helper in this critical hour

به فارسی:

پروردگارا می‌دانم که تو عزیزی (العزیز)

و هیچ‌کس جز تو عزیز نیست…

تو یکی هستی و هیچ چیز دیگر

خدایا در این روزهای سخت دستم را بگیر

خدایا در این ساعت حساس یاور من باش

جوایز و افتخارات

از عثمانی

• استاد بزرگ؛ فرمان هلال
• استاد بزرگ نشان افتخار
• استاد اعظم درجه یا نشان مجیدی
• 

از دولت‌های خارجی

• شوالیه صلیب بزرگ از سفارش سنت استفان، از الماس، ۱۸۸۱ (اتریش-مجارستان)
• شوالیه افتخار فیل، ۱۳ دسامبر ۱۸۸۴ (پادشاهی دانمارک)
• نشان شوالیه سلطنتی سرافیم، ۲۴ ژوئیه ۱۸۷۹ (پادشاهی سوئد)
• صلیب بزرگ شوالیه Order of Kamehameha I، ژوئیه ۱۸۸۱ (پادشاهی هاوایی)
• نایت صلیب بزرگ از دستور سنت اولاو، ۱۱ فوریه ۱۸۸۵ (پادشاهی نروژ)
• شوالیه صلیب بزرگ سفارش برج و شمشیر (پادشاهی پرتغال)
• شوالیه نشان پشم طلایی، ۱۹ دسامبر ۱۸۸۰ (پادشاهی اسپانیا)
• شوالیه صلیب بزرگ فرمان شاهین سفید، ۱۸۹۱ (دوک نشین بزرگ ساکس-ویمار-آیزناخ)
• شوالیه صلیب بزرگ با یقه از نشان سنت الکساندر، ۱۸۹۷ (شاهزاده بلغارستان)
• نایت صلیب بزرگ با یقه نشان کارول اول، ۱۹۰۷ (پادشاهی رومانی)
• شوالیه حکم بشارت، ۲۹ نوامبر ۱۸۸۱ (پادشاهی ایتالیا)
• نشان شوالیه عقاب سیاه، در الماس، ۳ فوریه ۱۸۸۲ (امپراتوری آلمان)
• شوالیه نشان خاندان سلطنتی چاکری، ۱۸ دسامبر ۱۸۹۲ (پادشاهی سیام)
• شوالیه گراند کوردون از؛ 26 Order of the Chrysanthemum، ژوئن ۱۸۸۸ (امپراتوری ژاپن)
• نشان شوالیه سنت هوبرت، ۱۹۰۸ (پادشاهی باواریا)

منابع

• Finkel, Caroline (2006). Osman’s Dream: The Story of the Ottoman Empire 1300–1923. Basic Books. ISBN 0-465-02396-7.

• شاو استانفورد (۱۳۷۰)، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمهٔ محمود رمضان‌زاده، مشهد: آستان قدس رضوی