شهید

برای دیگر کاربردها، شهید (ابهام‌زدایی) را ببینید.

شهید یا جان‌باخته (عربی است از ریشهٔ «ش-ه-د»؛ مصدرش «شهادَه» به‌معنای: شاهد و حاضر بودن و گواهی دادن) کسی است که برای طرفداری، نپذیرفتن، زهد آزار/شکنجه می‌بیند یا می‌میرد تا از باوری پشتیبانی کند یا خواستهٔ گروهی بیرونی را برآورد.

اسلام

شهید لفظی عربی و صیغه مبالغه از ریشهٔ «شَهَدَ» و اسم مصدر «شهادَه» به‌معنای شاهد و حاضر بودن و گواهی دادن است. صیغهٔ مبالغه بر این دلالت دارد که عملِ گواه بودن از آن فرد زیاد صادر می‌شود.

حدیثی از پیامبر اسلام، محمد بیان می‌دارد که شهیدان پنج دسته‌اند:

شهیدان پنج دسته‌اند: طاعون‌زده، مبطون، غرق‌شده، قربانی آوار و شهید در راهِ خدا. صحیح مسلم

در دستهٔ پنجم، نخستین شهید در اسلام، سمیه شمرده می‌شود. سپس حمزه و حسین بن علی به سَیَّد الشُهداء لقب گرفته‌اند.

قرآن در آیات ۱۷۵ تا ۱۶۹ سوره آل‌عمران به مقام شهیدان می‌پردازد:

«البته نپندارید که شهیدان راه خدا مرده‌اند بلکه زنده به حیات ابدی شدند و در نزد خدا متنعم خواهند بود. (۱۶۹) آنان به فضل و رحمتی که از خداوند نصیبشان گردیده شادمان‌اند و به آن مؤمنان که هنوز به آنها نپیوسته‌اند و بعداً در پی آنها به راه آخرت خواهند شتافت مژده دهند که از مردن هیچ نترسند و از فوت متاع دنیا هیچ غم مخورند. (۱۷۰)

و آنها را بشارت به نعمت و فضل خدا دهند و اینکه خداوند اجر اهل ایمان را هرگز ضایع نگرداند. (۱۷۱)»^∗

تعریف شهادت در اسلام

تعریف شهادت در متون اسلامی گوناگون است:به‌معنای کشته شدن در راه خدا است. در اسلام شهید به کسی گفته می‌شود که جان خود را در راه خدای مسلمانان فدا کند. طبق احکام اسلام کسی که به شهادت رسیده نیاز به غسل و کفن ندارد و حتی در بعضی احادیث و روایات از پیامبر اسلام و امامان شیعه بدون هیچ سؤال و جوابی وارد بهشت می‌شوند. هرچند همچنان باید پاسخ‌گوی حق‌الناس باشند.

برپایه تفسیر ناصر مکارم شیرازی شهید روز قیامت به همراه پیامبر اسلام گواه بر اعمال امت یا امّت‌های دیگر است و به طور عملی -نه فقط کلامی- گواهی به حق می‌دهد. شیعیان دوازده‌امامی مهدی‌باور، کسی که در میدان جهاد و قبل از انقضای جنگ و در جنگ در رکاب پیامبر یا امام معصوم یا نایب خاصّ او کشته شده است، شهید می‌دانند. همچنین هر کس در زمان غیبت به هنگام وجوب جهاد بر مسلمانان، در راه حفظ دین و دفاع از اسلام - نه جهات دیگر- در معرکهٔ قتال (خطّ مقدّم جبهه) کشته شود، حکم شهید بر او جاری است؛ و در غیر این صورت حکم شهید را ندارد، هر چند ثواب شهید داشته باشد.
چنین کسانی غسل و کفن و حنوط نمی‌شوند، بلکه باید آنها را با همان لباسهایشان بعد از خواندن نماز میت دفن کنند. این حکم در بارهٔ کسانی است که در میدان جنگ کشته شده باشند، اما اگر به صورت مجروح او را از میدان جنگ خارج سازند و در بیمارستان یا غیر آن از دنیا برود، گرچه ثواب شهیدان را دارد ولی حکم فوق شامل حال آنها نمی‌شود.

شهادت در قانون ایران

در ایران واژه شهید بعد از انقلاب ۱۳۵۷ نمود بیشتری پیدا کرد و به کسانی که در طول انقلاب کشته شدند تا کشته‌شدگان عملیات درگیری با اشرار و قاچاقچیان در شرق کشور عنوان شهید داده می‌شود. مطابق قانون بنیاد شهید در ایران تمام افرادی که در جنگ به دست دشمنان جمهوری اسلامی، چه مستقیم چه غیر مستقیم (مثل مین) حتی اگر قصد درگیری نداشته باشند، کشته می‌شوند یا فوت می‌کنند شهید هستند. همین‌طور کارکنان عضو نیروهای مسلح و وزارت اطلاعات در یک رده بوده و چه در حال مأموریت چه غیر آن، چه در حال آموزش به هر نحوی که کشته شوند شهید هستند، افراد این دو گروه اگر در هنگام اسارت هم چنان به آرمانهای انقلاب اسلامی پایبند باشند و کشته شوند شهید هستند. طبق این قوانین محافظان شخصیتها و اماکن و اعضای گارد امنیت پرواز که در حال مأموریت توسط ضدانقلاب کشته می‌شوند هم شهید محسوب می‌شوند؛ و همین‌طور موارد زیر:

1. کارکنان نیروی مقاومت بسیج و نیروی انتظامی که براساس قانون حمایت قضایی از بسیج هنگام برخورد با جرایم مشهود در حین انجام وظیفه کشته می‌شوند.
2. افرادی که به تشخیص دادگاه صلاحیتدار در حال انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر توسط مرتکبان جرایم مشهود کشته می‌شوند.
3. افرادی که به سبب مأموریت در حال خنثی سازی مواد منفجره، شیمیایی و سایر سلاحهای جنگی و پاکسازی میدان مین کشته می‌شوند.
4. مجروحان و جانبازانی که براساس نظریه کمیسیون پزشکی ذی‌ربط فوت آنها به سبب جراحات و صدمات ناشی از مجروحیت تشخیص داده شود
5. کلیه افرادی که مقام رهبری آنها را در فرمان خاص مصداق شهید تلقی نمایند.

مصادیق عملی در حکم شهید عبارتند از:

1. رزمندگانی که در زمان جنگ داخل مناطق عملیاتی بر اثر سوانح طبیعی یا غیرطبیعی بدون سهل انگاری و تقصیر یا عدول از مقررات فوت می‌کنند.
2. کارکنان نیروهای مسلح و وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح که در حال مأموریت آزمایش یا تولید سلاح، مهمات و وسایل جنگی کشته می‌شوند.
3. مهاجران جنگی و کسانی که در مناطق جنگی به علت برخورد با مواد منفجره از قبیل نارنجک، مین، گلوله توپ و نظایر آن کشته می‌شوند.
4. افرادی که در دفاع از نظام جمهوری اسلامی ایران یا اموال عمومی یا منابع طبیعی در مقابله با دشمنان نظام، اشرار یا متجاوزان کشته می‌شوند.
5. افرادی که به سبب ماموریتهای محوله در پاسداری و حفاظت از مراکزی که نیروهای مسلح بر اساس مقررات یا مصوبات خاص شورای عالی امنیت ملی، شورای امنیت کشور یا شورای تأمین استان موظف به حراست از آن مراکز هستند، مورد هجوم دشمن یا اشرار واقع و در اثر مقاومت و درگیری با آنها کشته می‌شوند.

پانویس

1. ^  آیات ۱۶۹ تا ۱۷۱ سوره آل عمران:

«وَ لا تحْسبنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فی سبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتَا بَلْ أَحْیَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ(۱۶۹) فَرِحِینَ بِمَا ءَاتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضلِهِ وَ یَستَبْشرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ(۱۷۰) یَستَبْشرُونَ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ وَ فَضلٍ وَ أَنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ(۱۷۱)»

جستارهای وابسته

• کشته در نبرد
• شهید گمنام
• سید الشهداء
• ثار الله

پیوند به بیرون

• امام حسین از نگاه دکتر شریعتی
• پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگ ایثار و شهادت
• دست نوشته‌های دکترچمران درمورد شهادت