استان ایلام

استان ایلام
مختصات:
جمعیت	۵۵۷۵۹۹ نفر

استان ایلام (به كردي: ئیلام)یکی از استان‌های کشور ایران است که در باختر این کشور و در ناحیه‌ای کوهستانی و نیمه گرم قرار گرفته‌است. مرکز این استان شهر ایلام است. استان ایلام از غرب با کشور عراق، از جنوب با استان خوزستان، از شرق با استان لرستان و از شمال با استان کرمانشاه همسایه‌است.

این استان از استان‌های کمابیش جنگلی ایران است. پیش از دوره رضاشاه به این ناحیه پشتکوه می‌گفتند، اما در شهریور ۱۳۱۴ ه. ش. در زمان پادشاهی رضاشاه به موجب تصویب‌نامهٔ هیأت وزیران و به منظور یادآوری عظمت و شکوه تمدن عیلام باستان، نام روستای حسین‌آباد، به ایلام تغییر یافت و این روستا به عنوان شهر و مرکز استانی به نام ایلام انتخاب شد. منطقه تمدن باستانی عیلام در استان‌های فارس و خوزستان امروزی تمرکز داشت اما ظاهرا تصمیم دوران رضاشاه برای نام‌گذاری استان ایلام به این موضوع برمی‌گردد که منطقه پشتکوه نیز در دوره‌هایی بخشی از ناحیه عیلام باستان بوده‌است.

ایلام دومین استان ایران به لحاظ امنیت است.

دلیل نام‌گذاری

در شهریور ۱۳۱۴ ه. ش. در زمان سلطنت رضا شاه به موجب تصویب نامهٔ هیات وزیران و به منظور یادآوری عظمت و شکوه تمدن عیلام باستان، نام قصبه حسین‌آباد، به ایلام تغییر یافت.

ایلام شکلی نادرست از واژه سامی عیلام به معنای جای بلند و منطقهٔ کوهستانی است. که پرهیز از حرف «ع» عربی در این تغییر املا تاثیر داشته‌است.

پیشینه

پیش از اسلام

این سرزمین، بنا به اسناد تاریخی فراوان، بخشی از کشور عیلام باستان بوده که در ۶۴۰ سال پیش از میلاد به دست آشور بانی پال به تصرف شد. در کتیبه‌های بابلی، عیلام را " آلامتو" یا "آلام"خوانده‌اند. که به قولی به معنای کوهستان یا "کشور طلوع خورشید" است. بر طبق جدیدترین نظریه از دکتر والتر هینتس ، استان ایلام کنونی یکی از مهم ترین بخش های امپراتوری ایلام بوده است. این منطقه به لحاظ موقعیت جغرافیایی و کوهستانی بودن بر سرزمین بین النهرین مسلط بوده است و فاتحان و مهاجمان سومری ، اکدی و بابلی گاه از طریق مسیرهای پر پیچ و خم آن، وارد سرزمین ایلام باستان می شدند و از منطقه استان ایلام کنونی که در آن زمان به عنوان یکی از ایالت های ایلام به نام ( ورهشی ) یا ( مرهشه ) خوانده می شده است، با پیمودن دره ها و کوهستان های آن به سوی شمال جلگه های خوزستان و شوش پیشروی می کردند و شهرها و مناطق پر جمعیت ایلام را مورد هجوم و قتل وغارت قرار داده اند.ورهشی به احتمال قوی منطقه ی کوهستانی پشتکوه - ایلام امروزی - و سرزمین اطراف کرخه ی علیا - سیمره امروزی - در قسمت شمال غرب سوزیانا بوده است. بیشتر مورخان نیز بر این باورند که ورهشی یک ایالت و حکومت کاملا مستقل از ایلام باستان بوده است که گاهی متحد حکومت های بین النهرین و گاه متحد ایلام می شده است و زمانی که حکام ایلامی قوی بوده اند، ورهشی را ضمیمه خاک خود می کرده اند. . مدتی پس از سقوط عیلام، حوزه فرمانروایی آنان به دو منطقه تحت نفوذ پارسها و مادها در غرب تقسیم شد. در دوره هخامنشی جزئی از امپراطوری هخامنشی بوده‌است. بعد از تسخیر ایران به وسیله اعراب مسلمان، احتمال دارد که این ناحیه جزئی از ایالت کوفه بوده باشد. از اوایل قرن چهارم تا اوایل قرن ششم خاندان حسنویه کرد بر لرستان و ایلام حکومت می‌کردند و از سال۵۷۰ تا ۱۰۰۶ اتابکان لر بر لرستان و پشتکوه حکومت کرده‌اند. تا آن که با کشته شدن شاهوردی خان واپسین حکمران اتابکان لر به دست شاه عباس یکم در آن سال حکومت بر این ناحیه و از سوی شاه عباس به حسین خان، نخستین والی از والیان پشتکوه داده شد. غلامرضا خان ابوقاره، آخرین والی این دودمان نیز در سال ۱۳۰۷ واز سوی رضا شاه به صورت تقریبا مسالمت آمیزی از حکومت برکنار شد. از سال ۱۳۰۹ شمسی در تقسیمات کشوری، ایلام بخشی از استان پنجم یعنی کرمانشاه گردید..

پس از اسلام

پس از تسلط اعراب مسلمان بر ایران، ایلام و لرستان و شهرهای دیگری را به نام ایالت «جبال» نامیدند و چون حاکم این منطقه یعنی ماسبذان و مهرجانقذق، به حاکم کوفه مالیات و خراج می‌دادند؛ از این‌رو این منطقه را ماه کوفه می‌نامیدند.

بعد از پنج قرن از حکومت اعراب بر ایران، برای سهولت اداره آن ناحیه، منطقه مزبور به دو منطقه بختیاری و لرستان تقسیم گشت، که برای بازشناختن آن‌ها از یکدیگر، قسمت بختیاری امروز را لر بزرگ و لرستان امروزی را که منطقهٔ ایلام (ماسبذان و مهرجان قذق) نیز جزو آن محسوب می‌شد، لر کوچک می‌گفتند. در حدود سه قرن حکومت محلی منطقه در دست اتابکان بود. پس از سقوط اتابکان حکومت محلی منطقه به دست والیان افتاد، که بر تمام منطقه لرستان، از جمله ایلام، حکومت می‌کردند. در ابتدا مقر حکومت والیان در قلعهٔ «فلک الافلاک» خرم‌آباد امروزی بود، اما در دوره قاجاریه به جهت تضعیف قدرت والیان و با توجه به اختلاف‌هایی که در امور مرزی، ایران و عثمانی بوجود آمده بود، حکومت ایلام از لرستان جدا و مقر والی، از قلعهٔ «فلک الافلاک» خرم‌آباد به «پشتکوه» که به ایلام اطلاق می‌شد، انتقال یافت و چون ایلام (پشتکوه) به خط مرزی ایران و عثمانی نزدیک تر بود، از تجاوز دولت عثمانی و تحریکات آنان جلوگیری به عمل می‌آوردند.

در دورهٔ قاجاریه، به واسطه اهمیت لرستان این ولایت به دو منطقهٔ پشتکوه (استان ایلام امروزی) و پیشکوه (لرستان کنونی) با مرکزیت خرم‌آباد تقسیم گردید و چون ایلام در دامنه‌های غربی رشته کوه زاگرس و پشت لرستان امروزی (خرم‌آباد) قرار گرفته‌است و قسمتی از خاک ایلام در کوه‌های کبیر کوه واقع شده‌است، لذا آن را پشتکوه نامیدند و پشتکوه همان ماسبذان (و مهر جانقذق) است. از این زمان حکومت از لرستان جدا اداره می‌شد و والیان ایلام مستقیما از حکومت مرکزی ایران اطاعت می‌کردند. پس از انتقال مرکز حکومت والی به ایلام، به واسطهٔ پراکندگی مردم در دو ناحیهٔ «ده بالا» و «ده پایین» با همین عنوان از آن نام می‌بردند. پس از مرگ «حسن خان» والی، و به قدرت رسیدن «حسین قلی خان» مدت‌ها، شهر ایلام امروزی به این علت که مقر تابستانی والی بود به «حسین‌آباد» پشتکوه معروف شد و از آن، به نام «حسین‌آباد» یاد شده‌است و تا مدت‌ها ایلام یکی از شهرستان‌های استان پنجم کشور (کرمانشاهان) بود.ا

ایلام در دوران جنگ ایران و عراق آسیب فراوانی دید؛به طوریکه ۳۴٬۷۷۲ واحد مسکونی در سطح استان به کلی ویران شد.

مردم

جمعیت

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت استان ایلام در سال ۱۳۸۵ برابر با ۵۴۵۷۸۷ نفر بوده‌است که از این میان ۲۷۸۵۶۶ نفر مرد و بقیه زن بوده‌اند. این استان ۱۱۱۵۵۹ خانوار دارد. جمعیت شهرنشین این استان ۳۳۱۲۳۱ نفر است.

گروههای قومی

مقاله‌های اصلی: مردم کرد، مردم لر، و مردم لک

طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه گیری شد در استان ایلام به قرار زیر بود: ۸۶ کرد (۸۸٫۳% مرد، ۸۴٫۲% زن)، ۱۰٫۷ لر (۱۰% مرد، ۱۲٫۳% زن)، ۱٫۷ سایر و ۱٫۷ بدون‌جواب بودند.

ایل ملکشاهی

ايل ريزه وند(ریزوند) عمدتاً، واقع در شهرستان چرداول

ایل خزل

ایل بدره

ایل عالی بیگی

ایل ایوان

ایل بالاوند زردلان

ایل بولی

ایل کلهر

ایل چعب (عرب)

ایل ده بالایی

میشخاصی

ایل شوهان

ایل سگوند

ارکوازی

وایلات لک و لر در سراسر استان به صورت پراکنده ساکن هستند

• طوایف مستقل استان ایلام:

دهستان هندمینی، چشمه داوی، رشنو، لک، زرگوش، بابای پیرمحمد، دیناروند، جایروند، پنج ستون، ، سیمینوند، ناصرعالی، جودکی، کاییدخورده، قیاسوند، جایروند، پادروند، پیرانی، کولیوند.

طوایف لُر استان ایلام :

• ایل کاحیرده در شهرستان دهلران و بخش مورموری شهرستان آبدانان
• ایل شوهان یا شوهو در مهران،ایلام
• ایل میر در دره شهر

• سیلیورزی در آبدانان و ایلام
• ایل دیناروند در دینارکوه و دال پری
• ایل حسنوند وبیرانوند که از استان لرستان شهرستان الشتر به دره شهر مهاجرت کرده اند
• ایل سگوند در دشت عباس و آبدانان و دهلران
• حیدروند در آبدانان
• بازگیر در گیچه
• سه سه در دره شهر

• پیرحیاتی در ایلام
• رشنوادی در ایلام

• تیلاوی در ایلام و پلنگ آباد
• حیدری در ایلام
• کولیوند در وزیر آباد و قلا تسمه
• قیاسوند در دره شهر
• چگنی در شیروان

• ایل جودکی در آبدانان - مستقر شهر آبدانان، دهلران، مورمورموری، وچکبود، پشت قلعه

زبان

مقاله‌های اصلی: زبان کردی، زبان لری، و زبان لکی

زبان رایج ساکنین استان ایلام کردی است که طوایف و ایلات مختلف در تمامی شهرستانهای استان با اندک تفاوتی در ادای الفاظ و کلمات بدان تکلم می‌کنند. لهجهٔ کردی رایج در استان ایلام کردی ایلامی میباشد و دومین لهجهٔ رایج استان را لری و لکی تشکیل می‌دهند و در سراسر استان به صورت پراکنده ساکنند. عربها نیز در شهرستانهای جنوبی و شرقی استان و به صورت متمرکز ساکنند.

زبانهای کردی ، لری و عربی در استان ایلام رایج است . کسانی که به زبان کردی سخن می گویند در شهرهای ایوان (کردی کلهری)، شیروان و چرداول، ایلام، مهران و تعدادی در آبدانان و دهلران زندگی می کنند. کسانی که در استان ایلام با زبان لری صحبت می کنند در شهرهای دهلران، آبدانان سکونت دارند. در شهرهای دهلران و بخصوص در موسیان، عده ای به زبان عربی صحبت می کنند که گروه اقلیت زبانی استان را تشکیل می دهند.

کردی ایلامی که گاه آن را کردی فیلی نیز نامیده‌اند، در بیشتر مناطق استان ایلام رایج است. واژه فیلی در بین مردم ایلام معروفیت بسیار ندارد. این را کردهای ساکن عراق به مناسبت سلطه والیان لرستان موسوم به فیلی بر ایلام، رواج داده‌اند و آن از مقوله مجاز خاص و عام است (سارایی) علیرضا اسدی در کتاب خود چنین می‌آورد: «از مقایسهٔ واژگان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی) با واژگان کردی ایلامی به این نتیجه می‌توان رسید که بسیاری از واژگان پهلوی اشکانی و ساسانی با این واژگان کردی هم ریشه‌اند. این هم آوایی در بسیاری از افعال، مفاهیم سیاسی، دینی، اجتماعی، مشاغل، اسامی خاص، اسامی عام و حتی اصطلاحات عامیانه دیده می‌شود». گویش کردی ایلامی دارای لهجه‌های گوناگونی است که مهمترین آنها عبارتند از:

ملکشاهی:در شهرستان‌های ملکشاهی،ایلام و مهران

ایوان: کلهر

خزلی:در بخشهای از شهرستانها سیروان وچرداول --خزروند:محل سکونت از چها راه ایلام کارزان به پایین تا اخرین روستا یعنی سفید خانی....--مرشدوند:3 روستای (سراب کارزان-قنات اباد -چشمه پهن)

ريزوندی: واقع در دهستان ريزوند از موشکان تا زیرتنگ بیجنوند....

آبدانانی:در شهرستان‌های آبدانان، دهلران و دره شهر

ایلامی:در شهرستانهای ایلام، مهران، شیروان چرداول

بدره‌ای:در شهرستان بدره

مشاهیر

• پهلوان موسی خمیس گرزدین‌وند
• غلامرضا خان فیلی
• حاج فرامرز اسدی
• سید محسن اعرجی
• شاه محمد یاری
• خان منصور و شاکه
• عبدالرحمن حیدری ایلامی
• رضا قلی محجوبی -بنای قلعه والی
• حسینقلی خان ابوقداره
• توشمال صیدرضا احمدی
• غلامرضا ارکوازی
• میرنوروز دهلران
• جلیل فیلی

آثار تاریخی

کاخ فلاحتی

• قلعه والی ایلام
• آتشکده سیاهگل
• طاق شیرین و فرهاد
• کاخ فلاحتی
• مسجد حاج فرامرز اسدی در شهر ارکواز ملکشاهی
• شهر تاریخی ماداکتو
• آتشکده و تنگه بهرام چوبین
• دژ جولیان
• قلعه کلم
• تنگه شمشه
• مسجد والی در شهر ایلام

شهر تاریخی سیروان

تقسیمات کشوری

ایوان

ایلام

چرداول

سیروان

ملکشاهی

مهران

دره‌شهر

بدره

آبدانان

دهلران

استان ایلام دارای ده شهرستان به این شرح است: آبدانان، ایلام، ایوان، بدره، دره شهر، دهلران، چرداول، ملکشاهی و مهران و سیروان از سال ۱۳۰۹ شمسی در تقسیمات کشوری، ایلام بخشی از استان پنجم یعنی کرمانشاه گردید.

درسال۱۳۴۳محدوده کنونی استان ایلام به عنوان فرمانداری کل شامل شهرستانهای ایلام، بدره، دهلران ومهران بخشی از استان کرمانشاه به تصویب هیات وزیران رسید. طی این مصوبه، بخش‌هایی از لرستان و خوزستان به ایلام ملحق شدند. این ملحقات شامل دره‌شهر دهلران آبدانان از لرستان و موسیان از خوزستان می‌شد. در سال ۱۳۴۹ مرکز فرمانداری بدره به دره شهر انتقال یافت. درسال ۱۳۵۳ پس از تصویب هیات وزیران فرمانداری کل ایلام شامل فرمانداری‌های ایلام، بدره، مهران و دهلران به استان ایلام استان تبدیل شد. در سالهای بعد به ترتیب فرمانداری‌های شیروان وچرداول، آبدانان، ایوان، ملکشاهی و سیروان در پیکره سرزمینی استان ایلام ایجاد گردیدند. در سال ۱۳۶۵ نام فرمانداری بدره به فرمانداری دره شهر تغییر نام داد. نقاط شهری استان ایلام عبارت‌اند از: آبدانان، آسمان‌آباد، ارکواز، ایلام، ایوان، بدره، پهله، توحید، چوار، دره‌شهر، دهلران، زرنه، سرابله، صالح آباد، لومار، مورموری، موسیان، مهران و میمه. مهر و ماژین و شباب بلاوه تره

در مهر ماه سال ۱۳۹۱ شیروان و چرداول، در،تقسیمات کشوری در ایران به دو شهرستان، شیروان وچرداول، به مرکزیت سرابله، و سیروان به مرکزیت لومار، تقسیم شد و همچنین در تیر ماه سال ۱۳۹۲ با مصوبه هیات محترم دولت شیروان چرداول رسماً، بنام چرداول تغییر نام یافت وبخش بدره از شهرستان دره شهر جدا گردید و به شهرستان بدره ارتقاء یافت.

اقتصاد ایلام

ایلام نفت‌خیز و چهار درصد نفت کشور را داراست و دارای گاز بسیاری نیز هست به طوری که پانزده درصد منابع گازی کل کشور در این استان قرار دارد و پالایشگاه گاز هم دارد،اما با این وجود شمار بیکاران در ایلام زیاد است و این استان محروم ترین استان کشور می باشد.پتروشیمی ایلام با گذشت 12 سال هنوز به فاز بهره برداری نرسیده است،با توجه به اینکه استان ایلام دارای 15درصد از منابع گاز کشور است این استان طی 5 سال اخیر از نعمت گاز شهری برخوردار شده است. در سال ۱۳۸۷ خورشیدی هفت شهرک صنعتی در استان ایلام فعال بود که بیش از ۴۵۰ واحد تولیدی و صنعتی مختلف در این شهرک‌ها فعال و دایر است. اما این آمار متاسفانه تا امروز رو به افول نهاده است.

واحد پتروشیمی تازه‌ای هم در استان ایلام در دست ساخت است. کارخانهٔ سیمان ایلام هم باکیفیت‌ترین سیمان ایران را تولید می‌کند و بزرگراهی که تهران را به کرمانشاه می‌پیوندد و بزرگ‌راه کربلا نام گرفته بعد از استان کرمانشاه از طریق شهر حمیل استان کرمانشاه و شهرستان شیروان چرداول استان ایلام به شهر ایلام و از طریق مهران به کشور عراق وصل می‌شود. این استان 15 درصد منابع گاز ایران را دارد و روزانه ۱۵۴ هزار بشکه نفت خام از چاه‌های نفتی دهلران و جنوب آبدانان استخراج و با لوله به پالایشگاه‌ها در جنوب ایران منتقل می‌شود. در سال ۱۳۸۷ خورشیدی تعداد ۵۵ هزار کارگر در این استان در سه هزار واحد تولیدی، صنعتی، خدماتی و کشاورزی مشغول فعالیت بودند. بر اساس آمار اعلام شده در همین سال نرخ بیکاری در استان ایلام ۱۲درصد بود،ولی اکنون بیش از 30 درصد می باشد

مراتع استان ایلام یک میلیون و ۱۶۴ هزار هکتار است که نیمی از مراتع استان از نظر پوشش گیاهی فقیر و نیم دیگر متوسط و غنی هستند.

موقعیت اقتصادی و اجتماعی

در این استان بیشتر فعالیت اقتصادی بر روی دامداری و کشاورزی متمرکز شده‌است و زمینه‌های مساعدی نیز جهت پرورش زنبور عسل دارد. بخش صنعت در این استان سهم بسیار ناچیزی از اشتغال را نسبت به بخشهای کشاورزی و خدمات به خود اختصاص داده‌است. البته باتوجه به گشایش مرز مشترک با عراق در شهرستان مهران افق‌های روشنی برای توسعه تجارت و توریسم بین‌المللی و ترانزیت کالا و مسافر وجود دارد،با گسترش پایانه مرزی مهران و توسعه آن عبور و مرور ماشین های سنگین در داخل شهر زیاد شده اما با تلاش شبانه روز و بی وقفه مسئولان استان پروژه کمربندی ایلام بعد از نیم دهه افتتاح شد. از نظر منابع معدنی نیز عمدتاً شامل کانی‌های غیر فلزی می‌باشداین استان از نظر ذخایر نفت و گاز غنی است.

گردشگری

منطقه بولی در استان ایلام

از نقاط دیدنی استان ایلام می‌توان به دریاچه‌های دوقلوی بسیار زیبای آبدانان، قلعه تاریخی پشت قلعه آبدانان (دوره ساسانیان)، انبارهای هزاردر آبدانان (دوره ساسانیان)، آتشکده سیاهگل(دوره ساسانیان) و طاق شیرین و فرهاد در ایوانغرب، تنگ رازیانه، میان تنگ (مانشت)، شهر باستانی ماداکتو در درّه‌شهر، آتشکده چهار تاقی دره‌شهر، دره ارغوان در شمال شهر ایلام، دریاچه سد ایلام(چم گردلان)، و چشمه‌های آب گرم دهلران-منطقه توریستی سرابکلان-آتشکده موشکان-قلعه سام وامام زاده پیر حسین و طاق رستم واقع در روستای زیبای زنجیره علیا -تنگه شمشه هلسم -شهر تاریخی گم گم در شیروان چرداول اشاره نمود.

آبشارها

مقالهٔ اصلی: آبشار های استان ایلام

دراستان ایلام تعداد محدودی آبشار وجود دارد که هر کدام فضای طبیعی دلنشینی را ایجاد کرده اند. که با وجود محدودیت و سختی دسترسی به آنها جاذب جمعیت هستند.

امکانات روستایی استان

استان ایلام در سال ۱۳۷۸ خورشیدی ۷۵۳ روستا داشت که از این تعداد ۵۶۲ روستا دارای جمعیت و سکنه هستند. از مجموع این روستاها ۴۷۰ آبادی دارای تأسیسات آب سالم آشامیدنی بهداشتی هستند که زیر پوشش آب و فاضلاب روستایی قرار دارند و ۹۲ روستا که زیر ۲۰ خانوار هستند شبکه آبرسانی ندارند.

راه‌های روستایی استان ایلام در آن سال ۱۰ هزار و ۷۰ کیلومتر جاده آسفالته بود که در حدود ۷۶ درصد راه‌های روستایی این استان آسفالت و زیرسازی شده‌است.

در سال ۱۳۷۸، در ۲۰۱ روستا دهیار مشغول به کار بود. نرخ باسوادی نیز در مناطق روستایی استان در آن سال ۹/۸۱ درصد بود.

جستارهای وابسته

• جمعیت شهرهای استان ایلام
• فهرست بخش‌های ایران
• کردستان ایران
• قلعه والی ایلام

منابع

ilam,ایلام

پیوند به بیرون

• آمار تفصیلی نفوس و خانوار نقاط جمعیتی استان ایلام از «نتایج سرشماری ایران در سال ۱۳۹۰» (اکسل). درگاه ملی آمار. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۰ شهریور ۱۴۰۲.
• آشنایی با جغرافیای استان ایلام