درگاه:اسلام/مقالهٔ برگزیده

ویرایش  

نوشتارهای برگزیده

لطفاً از درگاه:اسلام/مقالهٔ برگزیده/آرایش پیروی کنید.

نوشتارها

۱

مسجد جامع اصفهان که به مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه اصفهان هم معروف است، یکی از بناهای تاریخی شهر اصفهان است که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری بازمی‌گردد. این مسجد در سال ۱۵۶ هجری قمری/۷۷۷ میلادی ساخته شد؛ مسجدی که کوچک و متناسب با جمعیت شهر اصفهان ساخته شده‌بود و باعث رشد شهرنشینی اصفهان شد. در سال ۲۲۶ ه‍.ق/۸۴۶ م به فرمان خلیفه معتصم عباسی، مسجد پیشین تخریب شد و بنایی ستون‌دار به همراه سقفی چوبی ساخته شد که هم‌اکنون هم قسمتی از ستون‌ها و دیوارهای آن باقی مانده‌است. اما مهم‌ترین تغییرات مسجد در دوران سلجوقی انجام شد؛ معماران این دوره از الگوی «مسجد عربی» فاصله گرفتند و با ساخت چهار ایوان در ضلع‌های شمالی، جنوبی، شرقی و غربی، سبکی جدید پدیدآوردند که به «مسجد ایرانی» معروف شد. در ماه ربیع‌الاول سال ۵۱۵ ه‍.ق این مسجد توسط اسماعیلیان به آتش کشیده‌شد که در دوران‌های بعد دوباره ترمیم شد. در سده‌های بعد و در دوره‌های ایلخانی، مظفری، تیموری، صفوی و قاجار نیز این مسجد تغییرات مهمی داشته است.

۲

قریش صد و ششمین سوره قرآن بر اساس ترتیب مصحف عثمان است که با موضوع یادآوری برخی نعمت‌های الهی به قریش و دعوت از آنان به پرستش خدای یگانه، در شهر مکه نازل شده‌است. ایلاف و ایلاف قریش از دیگر نام‌های این سوره است. این سوره مشتمل بر پنج آیه است که برخی دو آیهٔ آخر آن را یکی دانسته و در نتیجه تعداد چهار آیه برای آن گزارش کرده‌اند. تمام قراء و اغلب مفسران این سوره را مکی می‌دانند. از جهت ترتیب نزول، این سوره طبق نظر محمدهادی معرفت، از قرآن پژوهان شیعه، بر مبنای روایت ابن‌عباس، بیست و نهمین سوره‌ای است که بر محمد پیامبر اسلام نازل شده‌است. در این سوره از ایلاف (به معنای همبستگی) قبیله قریش، قبیله مسلط شهر مکه، یاد شده‌است که در سفرهای تجاری قریشیان به سرزمین‌های یمن و شام، این همبستگی قوی‌تر می‌شد. ثبات مکه در واقع مبتنی بر حفظ توازن قدرت میان ائتلاف‌های رقیب از قبیله قریش بود. مفسران در بیان اینکه چگونه قریش از گرسنگی و ناامنی محفوظ هستند، تفسیرهای متفاوتی متصور شده‌اند؛ از جملهٔ این موارد می‌توان به امنیت راه‌ها برای تجارت این قبیله اشاره کرد.

۳

غزوهٔ بدر نخستین نبرد بزرگ دوران محمد میان مسلمانان و اهل مکه بود که در هفدهم رمضان سال ۲ ه.ق پس از هجرت در شهر بدر روی داد. پس از هجرت مسلمانان به مدینه بقای اقتصادی ایشان به حمله به کاروان‌های مکه وابسته بود. وقتی خبر حرکت کاروان ثروتمند ابوسفیان‎ از مکه، به محمد رسید، قریب به سیصد تن از مسلمانان برای حمله به آن آماده شدند و در این میان، سپاه هزارنفری مکه برای مقابله با آنان وارد عمل شد و با وجود برتری در شمار نفرات، پیروزی کامل از آنِ مسلمانان شد و بسیاری از مکیان کشته و اسیر شدند. پیروزی مسلمانان در این نبرد نفوذ مکه را تا حد زیادی کاهش داد و جایگاه سیاسی مسلمانان را در مدینه مستحکم کرد. در قرآن از این پیروزی به عنوان رویدادی الهی یاد شده‌است. در ابتدای درگیری، اَسوَد بن عبدالْاسد کنارِ آب‌انباری رفت که مسلمانان ساخته بودند و حَمزَة بن عبدالْمطّلب وی را کشت. سپس عُتبه پیش آمد و برای نبرد تن‌به‌تن مبارز طلبید؛ میان عتبه و شیبه و ولید از قریش، و عُبَیْدَة بن حُرَیْث و حمزه و علی از مسلمانان، نبردی سه به سه درگرفت.

۴

مسد صد و یازدهمین سوره از قرآن بنا بر ترتیب مصحف عثمانی است که به نام‌های سوره تبت و سوره ابی‌لهب نیز شناخته می‌شود. این سوره پنج آیه دارد و در سال سوم یا چهارم بعثت بیان شده‌است و در مکی بودن این سوره، اختلافی نیست. بر اساس ترتیب نزول مشخص‌شده توسط محمدهادی معرفت، که بر مبنای روایت ابن‌عباس تدوین شده، سورهٔ مسد ششمین سورهٔ نازل‌شده بر محمد است، که پس از سوره حمد و پیش از سوره تکویر نازل شده‌است. مفسران در اینکه سوره مسد دقیقاً در چه زمانی نازل شده‌است، اختلاف دارند؛ برخی نزول این سوره را در ماجرای نزول آیه انذار و دستور به محمد برای آشکار کردن دعوت به نبوت خویش دانسته‌اند و برخی زمان نزول آیه را، پس از دعوت محمد از بنی‌هاشم و در طی یک سخنرانی در کوه صفا دانسته‌اند. نام این سوره به معنای طنابی است که از لیف خرما بافته شده باشد. برخی مصاحف با استفاده از اولین کلمه سوره، نام سوره را تبت (به معنای زیانکار باد) گزارش کرده‌اند. بنا بر دیدگاه مفسران مسلمان به جهت تهدید و توبیخ عبدالعزی بن عبدالمطلب، عموی محمد پیامبر اسلام، و همسرش ام‌جمیل نازل شده‌است.

۵

کافرون صد و نهمین سوره از سوره‌های قرآن است. این سوره در مصحف عثمانی قبل از سوره نصر و بعد از سوره کوثر قرار گرفته‌است و جایگاهش در ترتیب نزول بر اساس نظر محمدهادی معرفت، قرآن شناس شیعه، سورهٔ هجدهم، پس از سوره ماعون و پیش از سوره فیل است. این سوره ۶ آیه دارد و در جزء سی‌ام از قرآن قرار گرفته‌است. غالباً این سوره را مکی می‌دانند، اما ضحاک بن مزاحم و قتاده از مفسران اهل سنت، آن را مدنی دانسته‌اند. سوره کافرون در کنار ناس، فلق و اخلاص یکی از سوره‌های چهار قل که با خطاب «بگو» آغاز شده است. نام‌گذاری سوره به کافرون به جهت رد درخواست بت‌پرستان قبیله قریش مبنی بر اشتراک در عبادت بت‌ها و الله گزارش شده‌است. به اساس این گزارش، بت‌پرستان پیشنهادی مبنی بر انجام عبادت مطابق با دین بت‌پرستان از جانب مسلمانان و در مقابل، عبادت مطابق با دین اسلام توسط بت‌پرستان در سال بعد را مطرح کردند. طبری، مفسر اهل سنت، معتقد است که بت پرستان قبل از بیان درخواستشان، به محمد، پیامبر اسلام، وعده اعطاء مال (به نحوی که ثروتمندترین مرد مکه شود)، ازدواج با هر زنی که وی بخواهد و پیروی از او را دادند.

۶

کوثر (عربی: الْکَوْثَر) صد و هشتمین سوره قرآن بر اساس ترتیب مصحف عثمانی و دارای سه آیه است. کوثر در جزء سی‌ام قرار دارد و جایگاهش در ترتیب نزول بر اساس نظر محمدهادی معرفت مبتنی بر روایت ابن عباس سورهٔ پانزدهم، پس از عادیات و پیش از تکاثُر است. اغلب مفسران سورهٔ کوثر را مکّی دانسته اند، اما بعضی مفسران نظر بر مدنی بودنش دارند. کوثر را در قرآن، «خیر فراوان» معنی کرده‌اند. در تفسیرِ کوثر، بیست و شش معنیِ مختلف آمده است. در تفاسیر، احادیثی گزارش شده است که در آن‌ها، کوثر رودی در بهشت، پوشیده از طلا و جاری بر مروارید، سفیدتر از شیر و شیرین‌تر از عسل، با قُبّه‌هایی از دُرّ و یاقوت در دو طرفش، پوشیده از زَبَرجَد و ظرف‌هایش از نقره به شمارهٔ ستارگانِ آسمان است و نوشیدن از آن هیچ‌گاه تشنگی نخواهد آورد؛ و نیز حوض کوثر — که متعلق به محمد، پیامبر اسلام است — سیراب‌کنندهٔ مؤمنان به هنگامِ ورود به بهشت، معرفی شده است. تفاسیری مانند نبوّتِ پیامبر و قرآن، کثرتِ اصحاب و پیروان محمد، فراوانیِ نسل و ذُرّیه وی و شفاعت نیز درباره‌اش گفته شده است. در دیدگاه شیعه، فاطمه زهرا به عنوان تأویل کوثر معرفی شده و به کثرتِ نسل پیامبر از طریق فاطمه زهرا اشاره شده است.

۷

ناس صد و چهاردهمین و آخرین سورهٔ قرآن است و شش آیه دارد. معنی واژهٔ «ناس» در زبان فارسی، «مردم» است. بر اساس روایت‌های سنتی مسلمانان، نُه روایت این سوره را مکی دانسته، اما سه روایت هم خبر از مدنی بودن آن داده‌اند. سورهٔ ناس در جزء سی‌ام قرآن قرار دارد و بر اساس باور سنتیِ ترتیب نزول مشخص‌شده توسط محمدهادی معرفت، بیست‌ویکمین سورهٔ نازل‌شده بر محمد، پیامبر اسلام، است که پیش از توحید و پس از فلق نازل شده‌است. این سوره و فلق، سورهٔ صد و سیزدهم قرآن، «مُعَوِّذَتَیْن» و «مُشَقْشِقَتَان» نامیده شده‌اند. سورهٔ ناس در کنار کافرون، توحید و فلق، یکی از سوره‌های چَهارقُل (چارقُل) است. بر اساس اعتقادات مومنینِ مسلمان، یکی از نظرات دربارهٔ شأن نزول این سوره، تذکر به محمد نسبت به پناه‌بردن به پروردگارش از «شر وسوسه‌گر نهانی» است. در تفاسیر آمده که شأن نزول این سوره، جادو شدن پیامبر اسلام توسط فردی یهودی بوده و دو سورهٔ معوذتین برای بی‌اثر شدن این جادو نازل شده‌اند.

۸

نصر صد و دهمین سوره از سوره‌های قرآن است که در مصحف عثمانی قبل از سوره مسد و بعد از سوره کافرون قرار گرفته‌است. این سوره در مدینه نازل شده و دارای ۳ آیه است که در جزء سی‌ام قرار دارد. سوره نصر آخرین سوره‌ای است که به صورت یکجا بر محمد، پیامبر اسلام، نازل شد. مقصود از نصرت در آیه اول، پیروزی و غلبه نهایی است به نحوی که دیگر دشمن قادر به تحرک نیست. در اینکه این پیروزی بر چه گروهی اتفاق افتاده، بین مفسرین اختلاف نظر وجود دارد. در آیه دوم مقصود از «أَفْوَاجًا»، این است که پس از اینکه مردم در گذشته به تنهایی و سپس چندتایی به دین اسلام گرویدند، پس از فتح مکه در سال هشتم هجرت به صورت گروهی و قبیله‌ای وارد دین اسلام خواهند شد. در آیه سوم، الله به تسبیح، حمد و استغفار دستور می‌دهد. دربارهٔ ترتیب این دستور (ابتدا به تسبیح، سپس به حمد و پس از آن به استغفار) فروضی مطرح شده‌است. برخی از مفسرین این امر را اماره‌ای بر پایان یافتن وظیفه پیامبر اسلام در تبلیغ دین می‌داند و از آن این نتیجه را می‌گیرند که عمر محمد رو به پایان است. مشهور مفسرین این سوره را نوعی آگاهی به پیامبر اسلام مبنی بر به پایان آمدن مدت حیات وی می‌دانند.

۹

خلافت علی بن ابی‌طالب به دوران حکومت علی بن ابی‌طالب به عنوان چهارمین خلیفهٔ مسلمانان در صدر اسلام مربوط می‌شود که از ۳۵ تا ۴۰ هجری قمری (۶۵۶–۶۶۱ میلادی) به طول انجامید. او پس از کشته شدن عثمان، به عنوان خلیفه برگزیده شد. هنگامی که علی به خلافت رسید، مرزهای حکومت اسلامی از غرب تا مصر و از شرق تا ارتفاعات شرقی ایران پیش رفته بود. اما اوضاع حجاز در این ایام، ناآرام بود. از اقدامات مهم علی پس از رسیدن به خلافت، عزل والیان منصوب عثمان بود. او افراد مورد اعتماد خود را به جای برکنارشدگان گماشت. وی مخالف تمرکز کنترل خلیفه بر روی درآمدهای استانی بود. او غنائم و بیت‌المال را از انحصار اشراف درآورد و به‌طور مساوی بین تمامی مسلمانان تقسیم کرد. در حکومت وی، تمامی مسلمانان، چه آن‌هایی که سابقه‌ای طولانی در اسلام داشتند و چه آن‌هایی که به‌تازگی مسلمان شده بودند، بدون لحاظ تعصبات قومی و قبیله‌ای، بهره‌ای یکسان از بیت‌المال می‌بردند. همچنین علی بر خلاف عمر، پیشنهاد داد که تمام درآمدهای دیوانی توزیع گردد و چیزی از آن اندوخته نشود.

۱۰

ولایتعهدی علی بن موسی الرضا به واقعه احضار و انتصاب علی بن موسی (۱۴۸ ه‍.ق، مدینه – ۲۰۳ ه‍.ق، خراسان) (امام هشتم شیعیان) به ولایتعهدی مأمون، خلیفه عباسی گفته می‌شود که از سال ۲۰۱ تا ۲۰۳ هجری رخ داد. این رویداد که فصل مهمی در حیات سیاسی علی بن موسی الرضا است، در راستای تلاش‌های مأمون جهت اقناع عمومی، در پی جنگ میان مأمون و امین بر سر حکومت بر کل قلمرو عباسیان رخ داد. این انتصاب سیاسی، در ابتدا با مخالفت و استنکاف علی بن موسی الرضا مواجه شد، اما نهایتاً با اصرارهای مأمون و اجبار و تهدید علی بن موسی، وی در سال ۲۰۰ ه‍.ق به سمت مرو حرکت کرد. در طول مسیر، اتفاقات فراوانی از کاروان علی بن موسی گزارش شده‌است که پررنگ‌ترین آنها، استماع و استنساخ حدیث سلسله‌الذهب توسط اهالی نیشابور می‌باشد. با رسیدن علی بن موسی الرضا به مرو، پایتخت مأمون، ابتدا پیشنهاد خلافت از سوی مأمون ارائه شد. علی بن موسی الرضا به مدت دو ماه از پذیرش خلافت و ولایتعهدی استنکاف کرد، اما در نهایت ولایتعهدی را به اجبار پذیرفت.

۱۱

جنگ امین و مأمون و معروف به فتنهٔ چهارم، به مجموعه حوادث و اتفاقاتی گفته می‌شود که بین سال‌های ۱۹۵ تا ۱۹۸ ه‍. ق، بر سر جانشینی هارون‌الرشید، خلیفهٔ عباسی، میان مدعیان اصلی خلافت، امین و مأمون، دو فرزند ارشد هارون، روی داد و در نتیجهٔ آن برای مدتی قسمت غربی و شرقی خلافت عباسی، در ستیز و کشمکش پنهان و سرانجام آشکار با یکدیگر قرار گرفتند. در این سلسله درگیری‌ها، مأمون تحت حمایت خراسانیان، در قلمرو خویش به مرکزیت مرو به برپایی و حفظ استقلال سیاسی اقدام کرد و امین نیز با حمایت مردم عرب و به‌خصوص خاندان بنی‌هاشم و ابناء دولت عباسی در مرکز و غرب خلافت، به پایتختی بغداد، به مقابله با برادر خویش پرداخت. هارون در دوران فرمانروایی خویش و به علل متعدد، اقدام به تعیین سیستم جانشینی پیچیده‌ای کرد، تا پس از او خلافت عباسی و سرزمین‌های تحت سلطه، به آشوب کشیده نشوند و جنگ قدرت میان اعضای خاندان رخ ندهد. او در سال ۱۸۲ ه‍.ق/۷۹۸ م به سیستم مورد نظر خویش رسمیت بخشید.

۱۲

۱۳

۱۴

۱۵

۱۶