الفبای فارسی

الفبای فارسی الف ب پ ت ث ج چ ‌ ح خ د ذ ر ز ‌ ژ س ‌ ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک گ ل م ن و ه ی حروف دیگر ء آ اً هٔ ة

الفبای فارسی یک گروه از ۳۲ حرف (نویسه، وات) است که از الفبای پهلوی گرفته‌شده است. این الفبا نمایندهٔ نگاشتن همخوان‌ها (صامت‌ها) و واکه‌ها (مصوت‌ها) در زبان فارسی است. برای نوشتن زبان فارسی، خط فارسی به‌کار گرفته می‌شود که خود نیای خط عربی است.

پیش از حمله اعراب به ایران و ورود اسلام به این کشور، دو خط اوستایی و خط پهلوی به‌کار گرفته می‌شدند؛ ولی زبان قرآن بر اساس خط کوفی بود و علی بن ابی طالب خود نیز به خط کوفی می‌نوشت. بدین ترتیب الفبای عربی به ایران راه یافت. پس از مدتی، قلمرو اعراب از افغانستان و ایران تا سوریه و مصر گسترش یافت و غلط‌خوانی‌های زیادی در نامه‌نگاری‌های خلفا به وجود آمد. مردم کشورهای دیگر در ادای واژه‌های عربی دچار مشکل بودند تا اینکه در سال ۶۵ هجری، عبد الملک بن مروان در دمشق به خلافت رسید و در نامه‌ای که به حجاج بن یوسف ثقفی خلیفه عراق نوشت، به او گفت که این خط کوفی که ابوالاسود دؤلی طراحی کرده، کفایت نمی‌کند و از حجاج بن یوسف خواست تا خط عربی را بر پایهٔ خط کوفی توسعه دهد و ترویج کند. حجاج کسی بود که به سردارانش دستور داد تا تمام روحانیان ادیان دیگر و کسانی که به خطی غیر از عربی می‌نویسند را از دم تیغ بگذرانند. آثار این اقدامات حتی از کتاب‌سوزی در ایران نیز پررنگ‌تر بود. این اقدامات مشکلات زیادی برای زبان سایر کشورها ازجمله پارسی‌زبانان به وجود آورد. افراد باسواد و روحانیان زرتشتی یا کشته شدند یا دست از فعالیت خود برداشتند. عرب‌ها، چهار حرف اصلی را در الفبای خود نداشتند و آن را حروف عجمی می‌نامیدند. سرانجام یک خوشنویس به نام خواجه ابولمال، سه نویسه پ ژ و چ را به الفبای عربی اضافه کرد و بعدها نویسه گ نیز پس از یک فراز و نشیب به شکل کنونی به الفبای عربی اضافه شد. تعلیق و نستعلیق، دو شیوهٔ خوش‌نویسی از خط عربی هستند که توسط ایرانیان ابداع شدند.

افغانستان و پاکستان نیز، الفبای فارسی را برگزیدند. بدین گونه بود که این الفبا در کشورهای ایران، افغانستان و پاکستان و تاجیکستان به‌عنوان الفبای رسمی انتخاب شد. در پی تغییر خط در تاجیکستان از سال ۱۳۰۷ (۱۹۲۸ میلادی) به لاتین و بعد خط سیریلیک، خط فارسی در این کشور کنار گذاشته شد. همچنین پس از شکست‌های امپراتوری بیزانس از عرب‌های مسلمان در زمان صدر اسلام، خط‌های باستانی در زیرمجموعه‌های آن امپراتوری نابود و خط عربی جایگزین شده بود. یکی از آن زیرمجموعه‌ها، کشور کنونی ترکیه بود که سرانجام در سدهٔ بیستم میلادی مصطفی کمال پاشا دستور داد خط عربی را به خط الفبای ترکی لاتین تغییر دهند.

الفبا و خط فارسی

دست‌نوشته‌ای از بخشی از سه آیهٔ نخست سورهٔ نساء به خط کوفی

اساس الفبای فارسی با الفبای عربی یکی است، اما الفبای فارسی دارای چهار حرف است که واج‌های متناظر آن‌ها در عربی استاندارد وجود ندارد، از آنطرف «ة» (تاء مربوطه) در الفبای فارسی وجود ندارد. یک خوش‌نویس به نام خواجه ابولمال، سه نویسهٔ پ ژ و چ را به الفبای عربی اضافه کرد و نویسهٔ گ نیز پس از چندی دگرگونی، به شکل کنونی درآمد. برخی از حروف فارسی با حروف متناظر خود در عربی متفاوت هستند؛ مثلاً حرف «ک» در فارسی در حالت پایانی یا به‌طور تنها، با سرکش نوشته می‌شود درحالی‌که این حرف در عربی در این دو حالت بدون سرکش به صورت «ك» نوشته می‌شود. هم‌چنین حرف «ی» در حالت پایانی در فارسی بدون نقطه است، اما در عربی با دونقطه در پایین («ي») نوشته می‌شود.

درحالی که عرب‌ها فاقد چهار حرف اصلی (چ،پ،گ،ژ) هستند، بسیاری از حروف الفبایشان را به گونه‌های متفاوت ادا می‌کنند. امروزه تمام حروف خاص عربی همانند (ث، ص)، (ح)، (ذ، ض، ظ)، (ع)، (ق)، (ط)، (همزه، عین ساکن، تنوین‌ها، تشدید، اِعراب و غیره) در خط فارسی هم وجود دارند که نشان می‌دهد این خط ابتدا توسط عرب‌ها ساخته شد و سپس به ایران راه یافت. در مقابل، ایرانیان چهار حرف خاص خود را به خط عربی اضافه کردند. به‌عبارت دیگر اگر خط فارسی ابتدا در ایران ساخته شده بود، اکنون حروف هم‌واج در آن وجود نداشت و چه دلیلی داشت که برای یک واج مثل واج (زِ)، چهار نوع حرف (ز، ذ، ض، ظ) ابداع شود؟ به‌علاوه اگر خط فارسی ابتدا در ایران ساخته شده بود، امروز در الفبای عربی شاهد چهار حرف پارسی (پ، ژ، گ، چ) نیز بودیم.

علاوه بر این در جدول زیر حروفی هم دسته قرار داده شده‌است که از زبان عربی به ایران راه یافته‌اند و ایرانیان تفاوتی در ادای آنها قائل نیستند.

واج	حروف الفبای عربی
ز	ز - ظ - ض - ذ (زینب، ظریف، ضامن، ذلّت)
س	س - ص - ث (سوسن، صباء، ثریّا)
ق	ق - غ (قربانعلی، غلامرضا)
ت	ت - ط (تلّفظ، طاها)
ه	ه - ح (هومن، حسن)

خط کوفی مغربی

این حروف ۳۳گانه، دارای حالت‌های متفاوت نوشتاری‌اند. یک حرف یا یک شکلِ یکسان از یک حرف ممکن است نمایندهٔ چند واج متفاوت باشد (مانند شکل: «ا»، از گروه «الف» که نمایندهٔ مصوت بلند آ در وسط واژه به دو شکل چسبان و جدا (مانند «باد» و «زاد») و هم صامتِ اِعراب، (مانند «اَبر»، «اِمروز»، «اُردک») باشد. می‌تواند در انتهای واژه به‌صورت چسبان آورده شود. همانند «سینا». همچنین می‌تواند به‌صورت با کلاه بکار برود، همانند «آسیاب» یا به شکل جدا در وسط به‌همراه همزه بکار برود، همانند «رأی» یا مثل واژه «منشأ» در انتها بهمراه همزه باشد ولی پیوسته باشد. همچنین ممکن است چند حرفِ متفاوت، همگی اشاره به یک واج یکسان داشته باشند (مانند حروف متفاوت: «ز، ذ، ظ، ض» که همه به‌طور یکسان نشانهٔ واج صامتِ «زِ» می‌باشند) همانند واژه‌های زرد، ذبیح، ضربه، ظریف.

این موارد در همخوان‌ها هم وجود دارد. برای مثال حرف «ب» به چهار صورت (اولِ چسبان، وسط، آخرِ چسبان و آخرِ جدا) نوشته می‌گردد. برای نمونه به ترتیب: (باد، سبز، ضریب، آسیاب). همچنین در بعضی واژه‌ها درحالی در وسط قرار می‌گیرد که از یک طرف جداست. همانند بادبان، آبشار.

درضمن، برای نگاشتن واکه‌های بلندِ سه‌گانه (آ، ئی، او) نیز از سه تا از حروف الفبا کمک گرفته می‌شود که با سه صامتِ «الف»، «ی» و «واو» هم‌شکل نوشته می‌شوند. واکه‌های کوتاه معمولاً بدون علامت و در موارد ضروری با علامت‌های «زِبَر» (فَتْحَه ـَ)، «زیر» (كَسْرَه ـِ) و «پیش» (ضَمَّه ـُ) مشخص می‌گردند که هرکدام از آنها نقش یک حرف را در واژه دارند. به علامت‌های به‌کاررفته برای واکه‌ها «حروف صدادار» (بلند و کوتاه) گفته می‌شود.

جدول نویسه‌های الفبای فارسی

الفبای فارسی شامل ۳۳ حرف است. درحالیکه الفبای فارسی به ظاهر دارای ۳۳ حرف است، اما افراد نوآموز دراصل با ۱۲۲ شکل مختلف روبرو می‌شوند که بسته به نوع قرارگیری در واژه، به‌صورت متفاوتی نوشته می‌شوند. این ۱۲۲ شکل در جدول زیر به نمایش درآمده‌اند.

ترتیب الفبای فارسی

ترتیب و نام ۳۳ حرف فارسی و ۱۲۲ شکل نوشتاری آنها:

شماره	نام	DIN 31635	الفبای آوانگاری بین‌المللی (IPA)	شکل‌ها
				آغازین	میانی	پایانی	تنها
۱	همزه	ʾ	[ʔ]	ئـ	ـئـ	ـئ ـأ ـؤ	ء أ
۲	الف	ā	[ɒ]	ـا			آ / ا
۳	بِ	b	[b]	بـ	ـبـ	ـب	ب
۴	پِ	p	[p]	پـ	ـپـ	ـپ	پ
۵	تِ	t	[t]	تـ	ـتـ	ـت	ت
۶	ثِ	s̱	[s]	ثـ	ـثـ	ـث	ث
۷	جیم	j	[d͡ʒ]	جـ	ـجـ	ـج	ج
۸	چِ	č	[t͡ʃ]	چـ	ـچـ	ـچ	چ
۹	حِ	ḥ	[h]	حـ	ـحـ	ـح	ح
۱۰	خِ	x	[x]	خـ	ـخـ	ـخ	خ
۱۱	دال	d	[d]	ـد			د
۱۲	ذال	ẕ	[z]	ـذ			ذ
۱۳	رِ	r	[ɾ]	ـر			ر
۱۴	زِ	z	[z]	ـز			ز
۱۵	ژِ	ž	[ʒ]	ـژ			ژ
۱۶	سین	s	[s]	سـ	ـسـ	ـس	س
۱۷	شین	š	[ʃ]	شـ	ـشـ	ـش	ش
۱۸	صاد	ṣ	[s]	صـ	ـصـ	ـص	ص
۱۹	ضاد	z̤	[z]	ضـ	ـضـ	ـض	ض
۲۰	طا	ṭ	[t]	طـ	ـطـ	ـط	ط
۲۱	ظا	ẓ	[z]	ظـ	ـظـ	ـظ	ظ
۲۲	عین	ʿ	[ʔ]	عـ	ـعـ	ـع	ع
۲۳	غین	ġ	[ɣ] / [ɢ]	غـ	ـغـ	ـغ	غ
۲۴	فِ	f	[f]	فـ	ـفـ	ـف	ف
۲۵	قاف	q	[ɢ] / [ɣ] / [q] (in some dialects)	قـ	ـقـ	ـق	ق
۲۶	کاف	k	[k]	کـ	ـکـ	ـک	ک
۲۷	گاف	g	[ɡ]	گـ	ـگـ	ـگ	گ
۲۸	لام	l	[l]	لـ	ـلـ	ـل	ل
۲۹	میم	m	[m]	مـ	ـمـ	ـم	م
۳۰	نون	n	[n]	نـ	ـنـ	ـن	ن
۳۱	واو	v / ū / ow	[v] / [uː] / [o] / [ow] / [oː] (in Dari)	ـو			و
۳۲	هِ	h	[h]	هـ	ـهـ	ـه	ه
۳۳	یِ	y / ī / á	[j] / [i] / [ɒː] / [eː] (in Dari)	یـ	ـیـ	ـی	ی

نمایش واکه‌ها (مُصَـوِّت‌ها) در الفبای فارسی

واکه‌ها (یا مصوت‌ها) در زبان فارسی دو دستهٔ بلند و کوتاه هستند.

واکه‌های بلند سه تا هستند و «آ»، «او»، و «ئی» نامیده می‌شوند چون با سه حرف (الف کشیده - واو - ی) که درحقیقت برای نمایش سه همخوان (صامت) هستند نمایش داده می‌شوند حروف صدادار نیز نامیده می‌شوند.

واکه‌های کوتاه نیز سه تا هستند و زِبَـر (فَتْحَه)، زیر (كَسْرَه)، و پیش (ضَمَّه) نامیده می‌شوند که در موارد ابهام‌زدایی به‌صورت سه نشانه (ـَــِــُ) به حروف اضافه می‌شوند. در حروف الفبا نماینده ندارند و در مقابل حرف (شکل)، به آنها «حرکت» (نشانه) می‌گویند.

نمایش هم‌خوان‌ها (صامت) در الفبای فارسی

درحقیقت ۳۳ حرف الفبای فارسی برای نمایش همخوان‌ها می‌باشند. (برای نمایش مصوت‌های بلند هم از سه حرف نماینده همخوان‌ها کمک گرفته می‌شود)

هم‌خوانها (صامت‌ها) در الفبای فارسی امروزی عبارتند از:

نویسه‌ها	نمایندهٔ آوایی فارسی	آوا	نویسه‌ها	نمایندهٔ آوایی فارسی	آوا
ا (ء)، ع	ا (ء)	a	ب	ب	b
پ	پ	p	ت، ط	ت	t
ث، س، ص	س	s	ج	ج	j
چ	چ	č	ح، ه	ه	h
خ	خ	ẍ	د	د	d
ذ، ز، ض، ظ	ز	z	ر	ر	r
ژ	ژ	ž, jh	ش	ش	š, sh
غ، ق	ق	q	ف	ف	f
ک	ک	k	گ	گ	g
ل	ل	l	م	م	m
ن	ن	n, ŋ	و	و	v
ی	ی	y

گ چ پ ژ

در الفبای زبان عربی چهار حرف «گ چ پ ژ» وجود ندارد. عرب‌زبان‌ها، به جای این ۴ حرف، بیشتر حرف‌های «ف ک ز ج، تش، ق» را استفاده می‌کنند. همچنین حرف «ک» از زبان فارسی را نیز گاهی با حرف «گ» به‌صورت یکسان معرب می‌سازند. درمورد «و» فارسی نیز عموماً آن را به «ف» تبدیل می‌کنند؛ به‌کار نبردن این حرف‌ها به‌خودیِ خود در یک زبان ایراد به‌شمار نمی‌رود، اما پس از ورود اسلام به ایران، الفبای عربی برای نوشتن خط پارسی به‌کار گرفته شد. هجوم زبان عربی آسیب‌هایی بر زبان پارسی وارد نموده و سبب فراموشی و گاهی نابودی برخی از واژه‌های ایرانی شده‌است. این دگرگونی در زبان پارسی تا آن اندازه گسترش یافته که حتی نام زبان «پارسی» به «فارسی» تغییر یافته‌است. گفته می شود یک خوشنویس به نام خواجه ابولمال، سه نویسه پ ژ و چ را به الفبای عربی اضافه کرده است و پس از مدتی، نویسه گ نیز پس از یک فراز و نشیب به شکل کنونی به الفبای عربی اضافه شد. واج گِ ابتدا (ک تک‌نقطه) بود و سپس (ک دونقطه و سه‌نقطه) شد. درنهایت به (ک همزه‌دار) تبدیل شد و به شکل کنونی درآمد. البته بررسی متون کهن فارسی در برهه هزاره اول هجری چنین سخنی را اثبات نمی کند زیرا ژ کاملا انفرادی و زودتر وارد خط فارسی شده و سپس پ و چ و در نهایت گ هرکدام جداگانه اضافه شده است واژه‌های آسیب‌دیده در زبان پارسی، به‌دلیل نبودِ گ چ پ ژ در زبان عربی:

• واژه‌های با واج «گ» (مانند گرگانی = جرجانی، بزرگمهر = بوذرجمهر)
• واژه‌های با واج «چ» (مانند چمکران = جمکران، چاچ‌رود = جاجرود)
• واژه‌های با واج «پ» (مانند پارس = فارس، پردیس = فردوس، پیل = فیل)
• واژه‌های با واج «ژ» (کژ = کج، لاژورد= لاجورد)
• همچنین بسیاری از واژه‌های پارسی که دارای واج‌های «گ چ پ ژ» بوده‌اند به‌جای دگرگونی در یک واج، به‌صورت یکپارچه با واژهٔ عربیِ دیگری جایگزین شده‌اند. (مانند کژدم>> عقرب، ژرفا>> عُمق، آرامگاه>> مقبره، واژه>> کلمه، سرچشمه>> منبع)

از چه زمانی حروف گ چ پ ژ - و از چه زمانی نوشتن اعداد( 1-2-3 ) در الفبای فارسی شکل گرفت ؟تا کنون جواب دقیقی بدست نیامده گمان می‌شد از 500 سال قبل شیوه نوشتار خط فارسی به همین سبک و روش فعلی بوده ولی با توجه به متون فارسی موجوددر ایران و کشورهای مجاور معلوم می شود تا قبل از چاپ سنگی اگر چه نوشتن گچ پ ژ رایج شده بود اما در بیشتر مکاتبات حتی تا دو قرن قبل همچنان کاربرد گچ پ ژ بعضا دیده نمی‌شود. کاربرد نوشتن اعداد1.2.3.4.5.6.7.8.9 در نگارش فارسینیز نباید پیشینه ای بیشتر از 400 سال داشته باشد در زبان عربی و فارسی متونی کهن تر از 400 سال بندرت دیده شده است که اعداد در آن به عددرقمی نوشته شده باشد همه جا برای نوشتن اعداد از حروف استفاده شده مثل سنه یک هزار و سی و پنج البته ژ از حروف فارسی است که خیلی زودتر از گ و پ و چ رایج شده است بطوریکه ژ در نسخه‌های 700 تا 800 سال قبل هم دیده شده است اما گ چ پ حتی تادو قرن قبل عده ای از بکار بردن آن خودداری کرده اند . خط فارسی کنونی، فارسی‌شدهٔ خط عربی /کوفی و بصری(حیره) است که چهار حرف «پ»، «ژ»، «گ» و «چ» بدان افزوده شده است. خط حیره یا کوفی متاثر از خظ پهلوی و اوستایی بوده است

ایرادات گرفته‌شده به الفبا و خط فارسی

همچنین ببینید: لاتین‌نویسی فارسی

در طول ادوار مختلف، ایرادات زیادی از الفبای فارسی گرفته شد و مشکلات آن مطرح گردید. در این باب دکتر رحمت مصطفوی مدیر مجلهٔ روشنفکر در سال ۱۳۴۴، الفبای عربی را «مُردار و بختک» نامید؛ و ابوریحان بیرونی دانشمند ایرانی، الفبای عربی را «آفت» نامید.

به واسطه استعمال کلمات عربی ، هشت حرف دیگر به الفبای فارسی اضافه شده است که عبارتند از: ح، ث، ض، ع، ق، ص، ط، ظ. این حروف در زبان فارسی وجود ندارند و بیشتر واژه‌هایی که یکی از حروف را دارد فارسی نیست. در حدود صد سال گذشته، اندیشه‌گران پرشماری ایدهٔ بحث‌انگیزِ دگرگونی الفبای فارسی و به‌ویژه جایگزین‌کردن آن با الفبای لاتین را طرح کرده‌اند. یحیی ذکا در متن مهمی به‌سال ۱۳۲۹ با نام «در پیرامون خط فارسی»، شماری از چهره‌هایی را که از آغاز مشروطه و در جریان آشنایی ایران با جهان مدرن، خواهان دگرگونی بنیادین خط فارسی شده‌اند، معرفی و بررسی کرده‌است. موج نخستِ دگرگونی‌خواهان را چهره‌هایی چون میرزا فتحعلی آخوندزاده یا یوسف مستشارالدوله تشکیل می‌دادند. آن‌ها دریافتند که دشواری بزرگ خط عربی، جدا-جدا نبودن حرف‌های آن است.

ترکیه در سال ۱۹۲۹ میلادی الفبای ترکی استانبولی را رسمی ساخت و این به شکل‌گرفتن موج تازه‌ای از طرف‌داران لاتین‌نویسی فارسی انجامید. صادق هدایت در مصاحبه‌ای در پاسخ به این پرسش که «آیا شما معتقدید که خط فارسی باید عوض شود؟» می‌گوید: «چرا که نه؟ این چه تعصبی است که همه راجع به خط دارند؟ خط فقط وسیلهٔ نوشتن و خواندن است. مگر زبان ما عربی است که فقط باید به عربی بنویسیم؟»

دربرابر، مخالف‌ها گسسته‌شدنِ پیوند ایران جدید با میراث ادبی‌اش و دشواربودن این تغییر را برای مقاومت در برابر این پیشنهاد مطرح می‌کردند. مجتبی مینوی در پی راهی سوم برآمد؛ او می‌گوید:

«ای شما که خط تازه پیشنهاد کرده‌اید یا معتقد به دور ریختن این خط فعلی هستید! به اقوال سایرین هم گوش بدهید و دلایل مخالفت آن‌ها را بدانید؛ و ای شما که متصل فریاد می‌زنید این‌ها زبان و ادبیات و ملیت ما را می‌خواهند از میان ببرند و رابطهٔ ما را با گذشتهٔ خودمان و با همسایگان و هم‌سنخ‌های فعلی‌مان قطع کنند! گوش بدهید، شاید بشود راهی بینابین پیدا کرد به‌طوری که مقصود هر دو طرف حاصل شود»

روش آموزش الفبای فارسی

الفباها به سه گروه آوایی، غیرآوایی و نیمه آوایی تقسیم می‌شوند. روش‌های آموزش الفبا نیز به سه دسته تقسیم می‌گردند: روش تحلیلی، روش کلی و روش ترکیبی. روش تحلیلی برای آموزش الفباهای آوایی به کار می‌رود. در روش تحلیلی، کلمه به صداهای تشکیل دهندهٔ آن تجزیه شده و سپس نوشتن آموزش داده می‌شود. در روش کلی، نوشتن کل کلمه آموزش داده می‌شود. روش کلی برای آموزش الفباهای غیرآوایی به کار می‌رود. روش ترکیبی برای آموزش الفباهای نیمه آوایی به کار گرفته می‌شوند. الفبای فارسی در زمرهٔ الفباهای نیمه آوایی قرار دارد و برای آموزش آن از روش ترکیبی استفاده می‌شود. روش ترکیبی بهترین روش برای آموزش الفبای نیمه آوایی فارسی است. در آموزش الفبای فارسی هرگاه حرف مورد نظر آوایی باشد از روش تحلیلی، و هرگاه غیرآوایی باشد از روش کلی استفاده می‌گردد.

الفبای اردو

مقالهٔ اصلی: الفبای اردو

الفبای زبان اردو نیز بر پایه الفبای فارسی با افزودن چهار حرف دیگر ایجادشده است. این چهار حرف عبارت‌اند از: ٹ، ڈ، ڑ، ی. «ه» دوچشم نیز در اردو با حرفی دیگر نمایش داده می‌شود به‌صورت: ه.

الفبای جاوی

مقالهٔ اصلی: الفبای جاوی

الفبای جاوی، که الفبای رایج در اندونزی است، به الفبای فارسی شباهت دارد. در این الفبا «چ» همانند فارسی، «گ» به‌صورت نقطه‌دار «ڬ»، «ژ» به‌صورت «ڠ» و «پ» به‌صورت «ﭪ» نوشته می‌شود.

جستارهای وابسته

• اعراب‌گذاری عربی و فارسی
• واج‌شناخت فارسی

منابع

• ابوالقاسمی، محسن، تاریخ زبان فارسی، سازمان سمت، ۱۳۷۳.
• دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۴۲)، لغت‌نامه دهخدا جلد۸ شماره مسلسل۸۶، زیر نظر دکتر محمد معین، تهران: دانشگاه تهران، سازمان لغت‌نامه
• صفارپور، عبدالرحمن. روش تدریس فارسی ابتدایی. انتشارات آموزش و پرورش
• روش تدریس فارسی ابتدایی، کتاب درسی مراکز تربیت معلم، کد۶۰۰۴، انتشارات آموزش و پرورش
• الِفبای فارسی - The Persian alphabet. University of Hanover. 12 December 2011.
• «ویژگی‌های خطّ فارسی» در وبگاه فرهنگستان زبان و ادب فارسی