عملیات ثامن‌الائمه

عملیات ثامن‌الائمه
بخشی از جنگ ایران و عراق
تاریخ ۵ تا ۷ مهر ۱۳۶۰ (۲ روز) مکان آبادان، استان خوزستان، جنوب‌غربی ایران نتیجه شکست حصر آبادان
طرفین درگیر
عراق	ایران
فرماندهان و رهبران
صدام حسین جواد اسعد شیتنه	محسن رضایی علی صیاد شیرازی
واحدهای درگیر
ارتش عراق نیروی هوایی عراق	نیروی زمینی ارتش سپاه پاسداران جهاد سازندگی هوانیروز نیروی هوایی ارتش
قوا
۵۰ تا ۶۰ هزار نفر	۱۵ هزار نفر داخل شهر ۲۰ تا ۳۰ هزار نفر خارج از شهر
تلفات
۱٫۵۰۰ کشته و زخمی ۲٫۵۰۰ اسیر ۹۰ تانک و ۱۰۰ خودرو زرهی ۳ هواپیمای جنگنده و ۱ بالگرد	۳٫۰۰۰ کشته و زخمی ۱۵۰ تانک ۵ فروند هلیکوپتر

عملیات ثامن‌الائمه عملیات تهاجمی نیروهای مسلح ایران در خلال جنگ ایران و عراق بود، که به فرماندهی نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران و مشارکت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، علیه مواضع ارتش عراق، انجام شد. این عملیات در ساعت ۱ بامداد ۵ مهر ۱۳۶۰ در محور آبادان به شرق کارون در استان خوزستان آغاز گردید و پس از ۴۲ ساعت نبرد بی‌وقفه، با شکسته شدن حصر آبادان و بازپس‌گیری بیش از ۱۵۰ کیلومتر مربع از خاک ایران، به پایان رسید.

خلاصه نبرد

پس از برکناری ابوالحسن بنی‌صدر از فرماندهی کل قوا، امکان همکاری مشترک سپاه پاسداران و ارتش جمهوری اسلامی ایران، میسر شد. با صدور پیام روح‌الله خمینی در جهت شکسته شدن حصر آبادان، نیروی زمینی ارتش با طراحی این عملیات و محول کردن آن به لشکر ۷۷ خراسان، در ساعت یک بامداد ۵ مهر ۱۳۶۰ با نام عملیات ثامن‌الائمه، در ۳ محور دارخوین، فیاضیه و جاده آبادان-ماهشهر، به اجرا درآمد. در این عملیات چند گردان از سپاه پاسداران، لشکر ۷۷ خراسان و تیپ ۳۷ زرهی شیراز از ارتش جمهوری اسلامی ایران و یک گردان تانک از تیپ ۲ لشکر ۱۶ زرهی قزوین و یک گردان از ژاندارمری، به مصاف حدود ۳۰ گردان از نیروهای ارتش عراق رفتند، که نیروهای ایرانی تا ساعت ۱۴ ضمن شکستن محاصره آبادان، موفق شدند ۲ جادهٔ آبادان به اهواز و آبادان به ماهشهر را نیز آزاد نمایند. محوریت اصلی عملیات ثامن‌الامه با لشکر ۷۷ خراسان بود.

محاصره آبادان

نوشتار اصلی: حصر آبادان

جزیره آبادان در دورترین نقطه جنوب‌غربی ایران قرار دارد، که از جنوب، آب‌های خلیج فارس و از شمال و مشرق رودخانه‌های کارون و بهمنشیر و از غرب، اروندرود آن را دربرگرفته‌اند. اروندرود در غرب آبادان تنها رودخانه قابل کشتیرانی ایران است، که تا پیش از جنگ ایران و عراق، ۲ بندر خرمشهر و آبادان از مسیر این آب‌راه، به خلیج فارس و دریاهای آزاد متصل می‌شدند. شهر آبادان به سبب وجود پالایشگاه نفت آبادان، نقش مهمی در صنعت نفت آن روز ایران داشت. خرمشهر نیز یکی از مهمترین بنادر مبادلاتی ایران محسوب می‌گردید که از طریق راه‌آهن سراسری، به سایر نقاط کشور متصل می‌شد.

پس از حمله عراق در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ و اشغال سریع بخش‌هایی از خاک ایران، خرمشهر پس از ۴۰ روز مقاومت، سرانجام با عقب‌نشینی معدود نیروهای ایرانی مدافع شهر، به دست نیروهای ارتش عراق افتاد. پس از سقوط خرمشهر، عراق تلاش کرد تا از طریق شرق کارون و شمال بهمنشیر، آبادان را نیز اشغال کند، که با این وضعیت، شهر آبادان در یک محاصره ۳۳۰ درجه‌ای قرار می‌گرفت.

استعداد نیروها

عراق

استعداد نیروها و آرایش یگان‌های ارتش عراق، در منطقه عملیات ثامن‌الامه، برابر اسناد به دست آمده از تیپ ۸ مکانیزه ارتش عراق، در تاریخ ۲۶ مرداد ۱۳۶۰:

• تیپ ۸ مکانیزه از لشکر ۳ زرهی، که با ۳ گردان مکانیزه و ۱ گردان تانک، در شمال سرپل و جنوب سلمانیه، مواضع پدافندی را اشغال و تحکیم کرده بود.
• تیپ ۶ از لشکر ۳ زرهی که با ۳ گردان تانک و ۱ گردان مکانیزه، در قسمت مرکزی و شرقی سرپل، در شمال جاده ماهشهر-آبادان مستقر بود.
• تیپ ۴۴ از لشکر ۱۱ پیاده، که با ۱ گردان، تحت امر لشکر ۳ زرهی، در قسمت جنوبی منطقه سرپل و جنوب جاده ماهشهر-آبادان پدافند می‌کرد.
• تیپ ۱۲ از لشکر ۳ زرهی، در غرب کارون در احتیاط قرار داشت و گردان‌های تانک الطارق و سیف‌سعد، همچنین چند گردان از جیش‌الشعبی، ۱ گردان از تیپ ۴۴ پیاده و ۱ گردان از تیپ ۳۳ نیروی مخصوص نیز در منطقه شرق رودخانه کارون استقرار داشتند.

در مجموع استعداد نیروهای ارتش عراق در این منطقه، برابر یک لشکر تقویت‌شده بود، ضمن اینکه فرمانده سپاه سوم ارتش عراق نیز می‌توانست از احتیاط لشکر ۵ مکانیزه و لشکر ۹ زرهی، که در جنوب‌غربی اهواز و سوسنگرد مستقر بودند، برای تقویت لشکر ۳ زرهی استفاده نماید.

ایران

ترکیب نیروهای مسلح ایران در عملیات ثامن‌الأمه، از نیروهای ارتش، سپاه پاسداران، بسیج و نیروهای ژاندارمری تشکیل شده بود. در این عملیات نیروهای سپاه پاسداران با استعداد ۱۶ گردان، در ۳ قرارگاه بصورت تیپ، سازمان‌دهی شده بودند، همچنین از نیروی زمینی ارتش؛ ۳ تیپ از لشکر ۷۷ خراسان، یک گردان تانک از لشکر ۱۶ زرهی قزوین و نیز تیپ ۳۷ زرهی شیراز حضور داشتند. در عملیات ثامن‌الأمه جهاد سازندگی وظیفه احداث جاده و مهندسی مقدماتی عملیات را برعهده داشت:

• لشکر ۷۷ خراسان: ۳ تیپ (۹ گردان)
• سپاه پاسداران انقلاب اسلامی: ۳ تیپ (۱۶ گردان)
• تیپ ۳۷ زرهی شیراز
• گردان ۲۵۱ تانک از لشکر ۱۶ زرهی قزوین
• گردان ۱۰۷ ژاندارمری
• گروه رزمی ۲۹۱ تانک
• تیپ یکم تفنگداران نیروی دریایی ارتش
• توپخانه: ۲۴ آتشبار (۸ گردان)
• جهاد سازندگی

موقعیت منطقه

منطقه عملیاتی با وسعتی بالغ بر ۱۳۰ کیلومتر مربع، از شمال به جاده اهواز-آبادان، از جنوب به شهر آبادان، از شرق به حدفاصل بین شادگان و جاده ماهشهر-آبادان و از غرب به رود کارون در حد فاصل بین سلمانیه تا فیاضیه، محدود می‌شد. منطقه تحت اشغال ارتش عراق، به طول تقریبی ۱۳ کیلومتر مربع، در امتداد رود کارون بود، که به همین میزان به سمت شرق و جنوب گسترش یافته بود، به گونه‌ای که بخشی از دو جاده اهواز-آبادان و ماهشهر-آبادان، در منطقه تحت اشغال نیروهای عراقی قرار داشتند.

شرح عملیات

طرح عملیات ثامن‌الائمه در ۱۵ شهریور ۱۳۶۰، تکمیل و سرانجام در ساعت ۱ بامداد روز پنجم مهر ۱۳۶۰ نیروهای ایرانی با رعایت اصل غافلگیری و پس از گسترش روی خط، به‌طور ناگهانی بر مواضع مقدم عراق هجوم برده و خاکریزهای اولیه ارتش عراق را بدون زد و خورد اشغال کردند. با سپری شدن تاریکی، نیروهای هوایی طرفین وارد کارزار شده و هلیکوپترها نیز به پرواز درآمدند و پشتیبانی آتش‌های توپخانه هر دو طرف با شدت هر چه تمامتر به مرحله اجرا درآمد و عراق نیروهای احتیاط خود را در منطقه شمال محور ماهشهر به آبادان وارد عمل نمود. نیروهای ایرانی با وجود گرمای شدید، مقاومت سرسختانه ارتش عراق را در هم شکستند و بعد از ۴۲ ساعت تلاش مداوم، لشکر ۷۷ خراسان، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، گروه فداییان اسلام و نیروهای داوطلب بسیج، عملیات با موفقیت به پایان رسید و در پایان عملیات، ارتش عراق خسارات سنگینی را متحمل گردید و در نهایت، جزیره آبادان از محاصره آنان خارج شد.

نتایج عملیات

1. ساحل شرقی رودخانه کارون توسط نیروهای ایرانی تصرف گردید.
2. آبادان از محاصره یک ساله نیروهای ارتش عراق خارج شد.
3. بیش از ۱۵۰ کیلومتر مربع از اراضی اشغال شده ایران آزاد گردید.
4. تلفات این عملیات برای طرف عراقی: بیش از ۱٫۵۰۰ نفر کشته و در حدود ۲٫۵۰۰ نفر اسیر شدند، تعداد ۹۰ دستگاه تانک و نفربر، ۱۰۰ دستگاه انواع خودروی سبک و سنگین منهدم گردید و ۳ فروند هواپیمای جنگنده و یک فروند هلیکوپتر نیروی هوایی عراق نیز سرنگون شدند، همچنین ۱۰۰ دستگاه تانک، ۶۰ دستگاه نفربر، ۳ دستگاه لودر و ۱۵۰ دستگاه خودرو نیز توسط نیروهای ایرانی به غنیمت گرفته شد.
5. از نیروهای ایرانی ۳٫۰۰۰ نفر کشته و زخمی شدند و ۱۵۰ تانک، ۹ فروند هلیکوپتر تهاجمی از نوع بل ای‌اچ-۱ کبرا، ۲ فروند هلیکوپتر ترابری بوئینگ سی‌اچ-۴۷ شنوک و ۳ فروند بل ۲۱۴ ایرانی منهدم شدند.
6. عملیات ثامن‌الائمه را باید اولین تجربه پیروز عملیات‌های مشترک سپاه و ارتش دانست، که پس از عزل بنی‌صدر و برطرف شدن موانع اصلی همکاری‌ها محقق می‌شد؛ پس از این عملیات، ۷ تن از فرماندهان ارشد ارتش عراق، با دستور مستقیم صدام حسین، تیرباران شدند.

منابع

• محسن رشید، گزارشی کوتاه / مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ویرایش: مهدی انصاری، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیق جنگ، ۱۳۷۸، شابک: ۹۶۴-۶۳۱۵-۳۳-x

پیوند به بیرون

• خبرگزاری ساجد
• عملیات ثامن‌الأمه - دانشنامه جهاد