عملیات محرم

عملیات محرم
بخشی از جنگ ایران و عراق
زمان ۱۰ تا ۲۰ آبان ۱۳۶۱ مکان سلسله جبال حمرین ـ موسیان، عین خوش، زبیدات نتیجه *آزادسازی ۷۰۰ کیلومتر مربع از خاک ایران از جمله: ارتفاعات ۴۰۰ و ۲۹۸، پل چم سری، حوزه نفتی بیات، نهر عنبر، چم سری و موسیان. *خارج شدن جاده عین خوش ـ دهلران از دید و تیر عراق. *تسلط دید بر شهرک طیب عراق. *تصرف ۳۰۰ کیلومتر مربع از خاک عراق از جمله: پاسگاه‌های زبیدات، شرهانی و ابوغریب و تأسیسات نفتی منطقه (۳۰ تا ۳۵ حلقه چاه نفت). علت جنگ تصرف ارتفاعات سرکوب منطقه و قرار گرفتن در موضع برتر تاکتیکی
جنگندگان
نیروی زمینی سپاه ۴۹ گردان پیاده لشکر ۳۰ زرهی مجهز به ۱۵۰ تانک و نفربر. نیروی زمینی ارتش ۸ گردان پیاده ۵۰ دستگاه تانک و نفربر.	نیروی زمینی عراق ۵ تیپ زرهی ۹ تیپ پیاده
نیروها
قرارگاه مشترک قائم قائم ۱: تیپ ۸ نجف اشرف (۱۱ گردان) قائم۲: تیپ ۲۵ کربلا (۱۰ گردان) قائم ۳: تیپ ۱۷ علی‌ابن‌ابیطالب (۸گردان) تیپ ۱ از لشکر ۲۱ حمزه (۳ گردان) قائم ۴: تیپ ۱۴ امام حسین (۱۲ گردان) تیپ ۸۴ خرم‌آباد(۴ گردان) نیروهای احتیاط: تیپ ۴۴ قمر بنی‌هاشم (۳ گردان) تیپ امام سجاد(۵ گردان) تیپ ۵۸ ذوالفقار (۱ گردان)	زرهی: تیپ ۶۰ زرهی تیپ ۴۲ زرهی تیپ ۱۶ زرهی تیپ ۱۷ زرهی تیپ ۲۴ مکانیزه پیاده: تیپ ۶۰۶ تیپ ۴۲۳ تیپ ۵۰۵ تیپ ۷۰۴ نیروی مخصوص (۲ گردان) گارد مرزی: تیپ ۱۰۸ تیپ ۷۰۳ مردمی: تیپ حله تیپ ۳۲جیش الشعبی
تلفات
تعداد نامشخص پیاده‌نظام کشته شدند	انهدام ۲۷۰ تانک و نفربر ۲۵۰ خودروی نظامی تفنگ ۱۰۶ ۱۲ هواپیما غنایم: ۱۴۹ تانک و نفربر ۲۷۰ خودروی نظامی ۳۵ تفنگ ۱۰۶ تلفات: ۶۰۰۰ کشته و مجروح ۲۳۵۰ نفر اسیر
در این عملیات به ۹ تیپ عراق از ۲۰ تا ۱۰۰ درصد خسارت وارد شد.

عملیات محرم یکی از عملیات‌های موفق ایران در جنگ ایران و عراق بود که در ۱۰ آبان ۱۳۶۱ آغاز شد و ده روز به طول کشید. هدایت مستقیم عملیات بر عهده قرارگاه مشترک قائم متشکل از لشکر ۳ صاحب‌الزمان نیروی زمینی سپاه (۶ تیپ) و دو تیپ از نیروی زمینی ارتش بودو با رمز «یا زینب (س)»، در منطقه دهلران - موسیان و با هدف تصرف ارتفاعات سرکوب منطقه و قرار گرفتن در موضع برتر تاکتیکی انجام شد.

پیش زمینه

عراق با در اختیار داشتن ارتفاعات مهم در منطقه عمومی شرهانی و زبیدات علاوه بر محفوظ نگه داشتن یک خط پدافندی مطمئن، جاده دهلران ـ عین خوش را که نزدیک‌ترین معبر وصولی جبهه‌های میانی و جنوبی بود، زیر دید و تیر خود داشت. مضاف بر این که مواضع پدافندی عراق به گونه‌ای بود که می‌توانست به اشغال چندین حوزه نفتی و تأسیسات آن در منطقه بیات ادامه دهد. به همین لحاظ و نیز با هدف تصرف ارتفاعات سرکوب منطقه و قرار گرفتن در موضع برتر تاکتیکی با راندن عراق به سوی دشت، طرح عملیات محرم در دستور کار قرار گرفت.

اهداف

• تصرف ارتفاعات ۲۹۸ و ۴۰۰ (بلندترین ارتفاع منطقه)،
• آزادسازی جاده عین خوش - دهلران از زیر دید و تیر عراق (این جاده نزدیک‌ترین راه ارتباطی غرب به جنوب می‌باشد)،
• آزادسازی قسمتی از زمین‌هایی که در اشغال عراق بود
• زیر آتش قرار دادن جاده مهم بصره - العماره (در صورت ادامه عملیات)،
• زیر آتش قرار دادن شهرک طیب و تصرف شهرک زبیدات
• آزادسازی چند حوزه نفتی ایران و تصرف چند حوزه نفتی عراق
• در صورت موفقیت این عملیات، بازگشت مردم آواره دهلران و موسیان امکان‌پذیر بود.

طرح عملیات

طرح عملیات به گونه‌ای بود که بر مبنای آن تصرف ارتفاعات ۲۹۸ و ۴۰۰ از یک‌سو و حمله به سایر ارتفاعات سرکوب منطقه از سمت چم سری و چم هندی مورد تدبیر قرار گرفت. قائم ۱ می‌بایست از سمت شمال تا جنوب ارتفاعات ۲۹۸ وارد عمل می‌شد و علاوه بر گرفتن سرپل در غرب رودخانه میمه، مسئولیت محاصره این ارتفاعات و پدافند به سمت غرب را بر عهده داشت. قائم ۲ در جنوب ارتفاعات ۲۹۸ و شمال ارتفاعات ۴۰۰ وارد عمل شده و مسئولیت الحاق قائم ۱ با قائم ۳ را بر عهده داشت. قائم ۳ از شمال و جنوب ارتفاعات ۳۰۰ و ۴۰۰ به سمت غرب وارد علم شده و علاوه بر تصرف قلل این ارتفاعات، می‌بایست با قائم ۲ و ۴ الحاق کند. قائم ۴ از سمت چم سری به طرف غرب، از مقابل پاسگاه ربوط به طرف غرب و از شمال چم هندی به طرف غرب حرکت کرده و ضمن تصرف ارتفاعات سرکوب منطقه، به طرف جنوب پدافند کند.

جغرافیا

ویژگی مهم این منطقه وجود ارتفاعات جبال حمرین است که به‌عنوان خط مرزی قراردادی دو کشور قبل از تجاوز عراق به ایران مطرح می‌شد. بلندترین قله آن به ارتفاع ۴۰۰ متر در خاک ایران قرار دارد. علاوه بر تپه ۲۹۸ که در خاک ایران قرار دارد، تپه ۱۷۵ در خاک عراق واقع شده‌است و بر محور وصولی و با اهمیت عین خوش، چم سری، شرهانی و زبیدات مشرف می‌باشد، چنان‌که می‌توان از روی آن، جاده آسفالت شرهانی - زبیدات را، که به لحاظ ارتباطی و تدارکاتی مهم است، مورد تهدید قرار داد. بر همین اساس و با توجه به تسلط عراق بر معابر و منطقه مواصلاتی ایران، کلیه ترددها در شب و با چراغ خاموش انجام می‌شد. از دیگر عوارض طبیعی منطقه، رودخانه‌های چیخواب، دویریج و میمه است که فصلی بوده و به هنگام طغیان، ارتفاع آب آن به ۱۰ برابر حد معمول، که حدود ۳۰ سانتی‌متر می‌باشد، می‌رسد.

سازمان رزم

ایران

• نیروی زمینی سپاه:
  • تک‌ور:
    • تیپ ۱۴ امام حسین (۱۲ گردان)
    • تیپ ۸ نجف اشرف (۱۱ گردان)
    • تیپ ۲۵ کربلا(۱۰ گردان)
    • تیپ ۱۷ علی‌ابن‌ابیطالب(۸ گردان)
  • احتیاط:
    • تیپ ۴۴ قمر بنی‌هاشم(۳ گردان)
    • تیپ امام سجاد(۵ گردان)
  • جمع نیروها:
    • ۴۹ گردان پیاده
    • ۱۵۰ تانک و نفربر.

• نیروی زمینی ارتش:
  • تک‌ور:
    • تیپ ۱ لشکر ۲۱ حمزه(۳ گردان)
    • تیپ ۸۴ خرم‌آباد(۴ گردان)
  • احتیاط:
    • تیپ ۵۸ ذوالفقار(۱ گردان)
  • جمع نیروها:
    • ۸ گردان پیاده
    • ۵۰ دستگاه تانک و نفربر.

هدایت مستقیم عملیات بر عهده قرارگاه مشترک قائم متشکل از نیروی زمینی سپاه (۶ تیپ) و نیروی زمینی ارتش (۲ تیپ) بود، قرارگاه‌های فرعی نیز عبارت بودند از:

• قائم ۱:
  • تیپ ۸ نجف اشرف
• قائم ۲:
  • تیپ ۲۵ کربلا

• قائم ۳:
  • تیپ ۱۷ علی‌ابن‌ابیطالب
  • تیپ ۱ لشکر ۲۱ حمزه
• قائم ۴:
  • تیپ ۱۴ امام حسین
  • تیپ ۸۴ خرم‌آباد

مابقی یگان‌ها در احتیاط بودند.

عراق

• نیروی زمینی عراق

• • زرهی:
    • تیپ‌های ۶۰
    • تیپ ۴۲
    • تیپ۲۴ مکانیزه
  • پیاده:
    • تیپ۶۰۶
    • تیپ ۴۲۳
    • تیپ ۵۰۵
    • تیپ ۷۰۴

• • گارد مرزی:
    • تیپ ۱۰۸
    • تیپ ۷۰۳
  • نیروی مخصوص:
    • دو گردان
  • مردمی:
    • تیپ حله
    • تیپ ۳۲ جیش الشعبی

شرح عملیات

مرحله اول

عملیات از ساعت ۲۲:۰۷ تاریخ ۱۰ آبان ۱۳۶۱ با رمز "یا زینب (س)" آغاز شد. نیروهای عمل‌کننده در محورهای قائم۱ و ۲ و قسمتی از محور قائم ۳ تا صبح موفق شدند به اهداف تعیین شده خود دست یابند، ولی محور قائم ۴ و قسمتی از محور قائم ۳ به علت طغیان آب رودخانه دویریج با مشکلاتی مواجه شدند که با وجود نصب پل چیفتن و انتقال مهمات و نیرو به وسیله هلی‌کوپتر این مشکلات حل نشد و به همین خاطر محدوده ۸ کیلومتری ارتفاعات ۴۰۰ تا جاده چم سری در دست عراق باقی ماند که از طریق آن‌ها جاده عقبه محورهای دیگر تهدید می‌شد.

مرحله دوم

پوشاندن رخنه موجود در منطقه تصرف شده، هدف مرحله دوم عملیات بود. برای حل این معضل قرار شد چهار گردان سپاه از جناحین وارد عمل شده و ضمن انهدام نیروهای عراق با یکدیگر الحاق کنند. این مرحله از عملیات در ساعت ۰۳:۱۵ بامداد روز ۱۲ آبان ۱۳۶۱ آغاز شد که حدود ساعت ۶ صبح دو محور با یکدیگر به‌طور نسبی الحاق کردند و تا عصر همان روز الحاق به‌طور کامل انجام شد.

مرحله سوم

پس از این که رخنه موجود در منطقه در مرحله دوم عملیات برطرف شد، نیروهای ایران متوجه شدند که نیروهای عراق در ارتفاعات مقابل آن‌ها مستقر شده‌اند. در نتیجه، هدف عمده عملیات که تحمیل خطوط گسترده پدافندی به آنها بود، حاصل نشده‌است؛ لذا مقرر شد کلیه یگان‌های موجود در منطقه با نیروهای تحت امر خود ۵ کیلومتر به سمت غرب پیشروی کرده و جاده آسفالت چم سری، شرهانی، زبیدات و جاده شنی زبیدات - طیب را تأمین کنند. عملیات در ساعت ۲۲ روز ۱۵ آبان ۱۳۶۱ آغاز شد و با وارد آمدن تلفات به عراق و تأمین اهداف مورد نظر، در فردای آن روز پایان یافت. نیروهای عراق از بیم محاصره و انهدام، از محور ربوط و چم هندی عقب‌نشینی کرده و امکانات بسیاری را از خود بر جای گذارد.

نتایج عملیات

در پی موفقیت عملیات محرم، علاوه بر شکست تبلیغات وسیع عراق مبنی بر متوقف کردن نیروهای ایرانی پس از عملیات رمضان، فرماندهان نظامی ایران به توانایی خود برای انجام عملیات سرنوشت‌ساز در منطقه عملیاتی محرم اعتقاد و اطمینان یافته و تصرف شهر العماره عراق را امکان‌پذیر دانستند. انجام عملیات والفجر مقدماتی بر اساس چنین دیدگاه و اطمینانی بود که طراحی شده و به مرحله اجرا درآمد. همچنین در نتیجه عملیات محرم علاوه بر آزاد شدن ۷۰۰ کیلومترمربع از خاک ایران، از جمله ارتفاعات ۴۰۰ و ۲۹۸، پل چم سری، حوزه نفتی بیات، نهر عنبر، چم سری و موسیان، جاده عین خوش ـ دهلران از دید و تیر عراق خارج شد. در مقابل، شهرک طیب عراق به زیر دید نیروهای ایران درآمد. تصرف ۳۰۰ کیلومترمربع از خاک عراق از جمله پاسگاه‌های زبیدات، شرهانی، ابوغریب و … و تأسیسات نفتی منطقه (۳۰ تا ۳۵ حلقه چاه نفت) نیز از دیگر نتایج این عملیات بود.