قطب شمال

این مقاله دربارهٔ عرض جغرافیایی ۹۰ درجه شمالی است. برای سرزمین‌های قطبی شمال، شمالگان را ببینید.

محل دقیق قطب شمال در نقشه کره زمین

نگاره‌ای از چشم‌انداز قطب شمال

میزان یخ و برف در قطب شمال که در تابستان سال ۲۰۱۸ که به کمترین مقدار خود رسید که ناسا این اتفاق را یک رکورد دانست.

قُطب شمال به انتهای شمالی محوری گفته می‌شود که زمین به دور آن می‌چرخد و در اقیانوس منجمد شمالی واقع شده‌است. این نقطه در فاصله ۷۲۵ کیلومتری شمال جزیره بزرگ گرینلند قرار دارد.

قطب شمال جغرافیایی با قطب شمال مغناطیسی متفاوت است.

قطب شمال جغرافیایی در نقطه‌ای قرار دارد که عمق اقیانوس در آن به ۴۰۸۰ متر می‌رسد و با توده‌های عظیم شناور یخی پوشیده شده‌است. در این ناحیه در شش ماه از سال، کاملاً روشن و آفتابی و در شش ماه دیگر کاملاً تاریک است.

کاوشگر آمریکایی، رابرت پیری (Robert E. Peary) در آوریل سال ۱۹۰۹ مدعی شد که با سورتمه و به کمک سگ‌های خود که آن را می‌کشیدند، موفق به رسیدن به قطب شمال شده‌است. سیاح آمریکایی دیگری به نام ریچارد برد (Richard E. Byrd) ادعا نمود که در نهم ماه مه ۱۹۲۶ با هواپیما به آنجا دست یافته‌است. هر دوی این ادعاها بعدها مورد تردید قرار گرفت. سه روز پس از اقدام ریچارد برد، در ۱۲ مه، محل دقیق قطب شمال توسط یک تیم بین‌المللی شامل روئال آمونسن، لینکلن السورت و آمبرتو نوبیل به وسیلهٔ هواپیما فتح شد. نخستین کشتی‌هایی که موفق شدند به قطب شمال برسند زیردریایی‌های اتمی آمریکا (در سال‌های ۱۹۵۸ و ۱۹۵۹) بودند. یخ‌شکن آرکتیکا شوروی در سال ۱۹۷۷ نخستین کشتی سطحی بود که به این محل رسید.

منابع طبیعی

در سال ۲۰۰۸، سازمان زمین‌شناسی آمریکا تخمین زد که تا ۲۲ درصد منابع کشف نشده و قابل استخراج جهان در شمال مدار شمالگان (یکی از عرض‌های جغرافیایی کره زمین در نزدیکی قطب) قرار دارد اما بعید است که خود ناحیه قطب شمال حاوی نفت خام یا گاز طبیعی زیادی در زیر آب باشد.

ادعاهای مالکیت

کانادا و روسیه قبلاً حاکمیت ملی خود بر ناحیه نفت خیز قطب شمال را اعلام کرده بودند. در سال ۲۰۱۴ دانمارک ادعایی را در بر ناحیه‌ای به وسعت ۸۹۵ هزار کیلومتر مربع ورای مرزهای دریایی گرینلند سازمان ملل متحد طرح کرده‌است که براساس آن استدلال می‌کند دریای اطراف قطب شمال به فلات قاره گرینلند وصل است که یک ناحیه خودمختار متعلق به دانمارک است. تیغه ۱۸۰۰ کیلومتری به نام تیغه لومونوسف که در اصل یک رشته‌کوه است و قطب شمال را دو قسمت می‌کند در کانون این اختلاف قرار دارد. یک زیردریایی روسیه در سال ۲۰۰۷ یک پرچم تیتانیومی ضدزنگ را در بستر آب‌های قطب شمال بر زمین نشاند که واکنش خشم آلود کانادا را به دنبال داشت.

روسیه، نروژ، کانادا، دانمارک و آمریکا که سواحل همجوار قطب شمال دارند، این قلمروی غنی را از آن خود اعلام کرده‌اند. مسابقه برای تصاحب این منطقه از زمانی شتاب گرفت که با آب شدن کوه‌های یخ دسترسی به قطب شمال آسان‌تر شده‌است. در سال ۲۰۰۱ روسیه مدارک مالکیت این منطقه را به سازمان ملل متحد ارائه داد که مورد قبول قرار نگرفت چون فاقد شواهد لازم بود. سه سال پیش کاوشگران روسی در حرکتی حاکی از جدی بودن این کشور در چشم‌داشت به این قلمرو پرچمی را از جنس تیتانیوم در بستر اقیانوس منجمد شمالی نصب کردند. از سوی دیگر، کاوش‌های علمی آمریکا و کانادا برای جمع‌آوری داده‌ها از این منطقه در حال انجام‌است، تا بتواند ادعای این کشورها را بر سر مالکیت این منطقه اثبات کند. نروژ و دانمارک (از جانب گرینلند) نیز برای بدست آوردن حاکمیت این منطقه تلاش می‌کنند. به موجب قوانین بین‌المللی هر یک از این پنج کشور حوزهٔ قطب شمال، مجاز به بهره‌برداری اقتصادی از ناحیه‌ای به شعاع ۲۰۰ مایل در امتداد سواحل خود است.

فقط کشورهایی می‌توانند ادعای مالکیت بر این منطقه را داشته باشند که موفق شوند ثابت کنند ادامه یک رشته کوهی که در کشور آنها وجود دارد، تا اعماق آب‌های اقیانوس منجمد شمالی کشیده شده‌است. با توجه به این قاعده، پنج کشور می‌توانند ادعای خود را مطرح کنند؛ روسیه که خواستار بیش از نیمی از سرزمین قطب شمال است، کانادا، دانمارک، نروژ و آمریکا (از طریق آلاسکا). اما در نهایت فقط سازمان ملل متحد باید بر اساس شواهد علمی که هر یک از این کشورها ارائه می‌کنند، تصمیم بگیرد که سرزمین مورد اختلاف باید به کدام کشور داده شود. بر اساس «کنوانسیون حقوق دریایی» سازمان ملل متحد که از سال ۱۹۸۲ اجرا می‌شود، هر کشوری تا ۲۰۰ مایلی سواحل خود مالک بستر دریایی آن است. بنا بر این، در قطب شمال بیش از یک میلیون کیلومتر مربع بدون مالک می‌ماند. اختلاف کشورهای حاشیه قطب شمال نیز بر سر همین منطقه از اقیانوس منجمد شمالی است و از آنجا که این منطقه به احتمال بسیار زیاد غنی از ذخایر چشمگیر نفت و گاز است، هر کشوری تلاش می‌کند ماجرا را به نفع خود پایان دهد. هر کشوری که درخواست محکم تری ارائه کند، قطب شمال را به دست خواهد آورد. کانادا امکانات لازم را برای شرکت کردن در این نبرد ندارد؛ کانادا حتی یخ‌شکنی قوی برای این که بتواند به این منطقه از اقیانوس برود هم ندارد؛ کانادایی‌ها به اندازه یک دهه از روس‌ها عقب هستند. کانادا هرگز به‌طور رسمی حق خود را در خصوص این بخش از قطب شمال طلب نکرده‌است، در حالی که روس‌ها از سال‌ها قبل در این زمینه بسیار فعال عمل کرده‌اند. روسیه قطب شمال را به خاک روسیه مرتبط می‌داند که چنین موضوعی می‌تواند حاکمیت مسکو بر قطب را تثبیت کند؛ منطقه‌ای که اکنون گفته می‌شود یک چهارم ذخایر نفت و گاز جهان را داراست. تلاش روسیه در سال ۲۰۰۱‬برای تبدیل قطب شمال به عنوان بخشی از خاک این کشور در سازمان ملل شکست خورد، اما اگر یافته‌های جدید مسکو به تأیید مجامع بین‌المللی برسد، کشورهای حاشیه قطب شمال ناچار باید تسلیم شوند. قطب شمال هم‌اکنون تحت نظارت سازمانی بین‌المللی است و جزو قلمرو هیچ کشوری محسوب نمی‌شود.

حل اختلافات

کشورهای حاشیه قطب شمال با حل این اختلاف از طریق حکمیت یک هیئت سازمان ملل موافقت کرده‌اند. دانمارک در کنار روسیه، نروژ، کانادا و آمریکا در سال ۲۰۰۸ توافق کرده‌اند که این اختلاف سرزمینی باید از طریق کنوانسیون قوانین دریاهای سازمان ملل حل شود. هر کشور پس از تصویب این کنوانسیون ده سال وقت دارد ادعایی را برای تعمیم فلات قاره اش ورای ۲۰۰ مایل دریایی از مرزهایش تسلیم کند که کانادا سال ۲۰۱۳ این کار را کرده بود.

کشورها

کشورهای دارای سرزمین در منطقه قطب شمال

بر اساس هم‌مرز بودن یا داشتن جزیره یا خط ساحلی یا خطوط هم دما دو کشور فنلاند و سوئد در این میان قرار نمی‌گیرند ولی با توجه به عرض جغرافیایی این دو کشور را نیز شامل می‌شود.

1. آمریکا
2. روسیه
3. کانادا
4. گرینلند (دانمارک)
5. ایسلند
6. نروژ
7. سوئد (گاهی در نظر گرفته نمی‌شود)
8. فنلاند (گاهی در نظر گرفته نمی‌شود)

جستارهای وابسته

• شمالگان

منابع

North Pole. (2009). Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica