همایون (دستگاه موسیقی): تفاوت میان نسخهها
[نسخهٔ بررسینشده] | [نسخهٔ بررسینشده] |
نشانی جا افتاده بود |
جز ربات: بایگانی منابع برخط |
||
خط ۱۶۳: | خط ۱۶۳: | ||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی =طلایی|نام = داریوش | پیوند نویسنده = داریوش طلایی | عنوان = تحلیل ردیف | سال = ۱۳۹۴| ناشر = نشر نی|مکان = تهران| شابک = 978-0-802605-02-2}} |
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی =طلایی|نام = داریوش | پیوند نویسنده = داریوش طلایی | عنوان = تحلیل ردیف | سال = ۱۳۹۴| ناشر = نشر نی|مکان = تهران| شابک = 978-0-802605-02-2}} |
||
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی =فخرالدینی |نام = فرهاد | پیوند نویسنده = فرهاد فخرالدینی | عنوان = تجزیه و تحلیل و شرح ردیف موسیقی ایران| سال = ۱۳۹۴| ناشر = نشر معین|مکان = تهران| شابک = 978-964-165-098-0}} |
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی =فخرالدینی |نام = فرهاد | پیوند نویسنده = فرهاد فخرالدینی | عنوان = تجزیه و تحلیل و شرح ردیف موسیقی ایران| سال = ۱۳۹۴| ناشر = نشر معین|مکان = تهران| شابک = 978-964-165-098-0}} |
||
* {{یادکرد وب|شناسه = {{شناسه یادکرد|باشگاه خبرنگاران جوان}}|نشانی = https://www.yjc.ir/fa/news/4580103 | عنوان = معرفی دستگاه همایون|ناشر = [[باشگاه خبرنگاران جوان]] | تاریخ = ۱۲ مهر ۱۳۹۲ | سال = ۱۳۹۲ | بازبینی = ۱۸ اوت ۲۰۱۸}} |
* {{یادکرد وب|شناسه = {{شناسه یادکرد|باشگاه خبرنگاران جوان| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/71nS0gzoB | تاریخ بایگانی = ۱۹ اوت ۲۰۱۸ }}|نشانی = https://www.yjc.ir/fa/news/4580103 | عنوان = معرفی دستگاه همایون|ناشر = [[باشگاه خبرنگاران جوان]] | تاریخ = ۱۲ مهر ۱۳۹۲ | سال = ۱۳۹۲ | بازبینی = ۱۸ اوت ۲۰۱۸| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/71nS0gzoB | تاریخ بایگانی = ۱۹ اوت ۲۰۱۸ }} |
||
{{ردیف موسیقی ایرانی}} |
{{ردیف موسیقی ایرانی}} |
نسخهٔ ۱۹ اوت ۲۰۱۸، ساعت ۲۰:۴۰
دستگاههای موسیقی ایرانی |
---|
دستگاه شور • دستگاه همایون • دستگاه ماهور • دستگاه سهگاه • دستگاه چهارگاه • دستگاه نوا • راستپنجگاه |
دستگاه همایون یکی از دستگاههای ردیف موسیقی ایران است. این دستگاه از نظر فواصل دانگ اولش به دستگاه شور نزدیک است و از طریق گوشههای دیگرش امکان پردهگردانی به دستگاههای نوا، سهگاه و چهارگاه را فراهم میکند. آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان نیز از ملحقات این دستگاه به شمار میآیند. دستگاه همایون به خاطر احساس شاهانه و اشرافیاش شناخته میشود.
تاریخچه
ریشهٔ نام این دستگاه، واژهٔ «هماگون» است که معنای فرخنده یا خجسته دارد.[۱] عبدالقادر مراغی موسیقیشناس قرن نهم هجری از همایون به عنوان یکی از شعبات بیستوچهارگانه نام بردهاست که شامل برخی نغمههای مقام زنگوله و برخی نغمههای مقام رهاوی است؛ اما فواصل آن شعبه و آنچه امروزه به عنوان دستگاه همایون شناخته میشود مطابقت ندارد و نمیتوان آن را منشأ دستگاه همایون شمرد.[۲]
ساختار
گام همایون در موسیقی امروزی به شکل زیر تعریف میشود:[۳]
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Homayun-scale.svg/699px-Homayun-scale.svg.png)
![دربارهٔ این پرونده](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_volumeUp-rtl.svg/11px-OOjs_UI_icon_volumeUp-rtl.svg.png)
فرهاد فخرالدینی همچنین به گونهٔ مشابهی از گام همایون که توسط ابوالحسن صبا در ردیف او برای ویولن معرفی شده اشاره کردهاست که در آن درجهٔ ششم ربع پرده بالاتر قرار دارد. صبا این نوع از همایون را بر پایهٔ نت می معرفی کرده ولی در تصویر زیر برای راحتی مقایسه، این گام بر پایهٔ سل بازنویسی شدهاست.[۴] فواصل این گام، با گام چهارگاه مطابقت دارد و فخرالدینی نیز ذکر میکند که در برخی ردیفها همایون پس از مختصر توقفی در درآمد، به چهارگاه همنام خود پردهگردانی میکند.[۵] با این حال، فخرالدینی خود نیز در توصیف گام همایون، درجات دوم و ششم را دارای «علامت ربع پردهای» توصیف میکند.[۶]
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Homayun-per-Abolhasan-Saba.svg/699px-Homayun-per-Abolhasan-Saba.svg.png)
![دربارهٔ این پرونده](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_volumeUp-rtl.svg/11px-OOjs_UI_icon_volumeUp-rtl.svg.png)
از این جهت، گام همایون به گام دستگاه شور نزدیکی دارد (در هر دوی آنها، درجهٔ دوم گام سه ربع پرده با درجهٔ اول گام فاصله دارد) اگر چه در شور درجهٔ سوم گام نیمپرده پایینتر است. در درآمد همایون نیز مانند شور، درجهٔ دوم نت شاهد دانسته میشود.[۷]
همچنان که پیشتر ذکر شد، در نظریه ادوار همایون به عنوان یکی از شعبههای بیستوچهارگانه ذکر شده بوده که فواصل آن با دودانگی دستگاه همایون امروزی متفاوت است:[۸]
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Homayun-shobeh.svg/699px-Homayun-shobeh.svg.png)
![دربارهٔ این پرونده](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_volumeUp-rtl.svg/11px-OOjs_UI_icon_volumeUp-rtl.svg.png)
همچنین داریوش طلایی در نظریهای، تمام دستگاههای موسیقی ایرانی را با کمک چهار دانگ قابل دستیابی میداند؛ وی دودانگیِ دستگاه همایون را محصولی از پیوستن یک دانگ شور به یک دانگ چهارگاه بر میشمرد، به این شکل:[۹]
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Homayun-dodangi.svg/699px-Homayun-dodangi.svg.png)
![دربارهٔ این پرونده](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_volumeUp-rtl.svg/11px-OOjs_UI_icon_volumeUp-rtl.svg.png)
پردهگردانی
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Segah-Homayun-modulation.svg/321px-Segah-Homayun-modulation.svg.png)
دستگاه همایون به دستگاههای سهگاه و شور ارتباط دارد. به دلیل شباهت شور و همایون، با بم کردن نت سوم گام همایون به میزان نیمپرده میتوان وارد شور شد. همایون را میتوان به دستگاه چهارگاه نیز ارتباط داد و این کار با افزودن نیمپرده به نت ششم گام همایون و کم کردن ربع پرده از نت پنجم امکان پذیر است که گوشهٔ آواز منصوری را تداعی میکند. عکس همین عمل و گذر از چهارگاه به همایون نیز در گوشهٔ مخالف دستگاه چهارگاه قابل اجراست.[۱۱]
پردهگردانی به دستگاه سهگاه نیز با کمک گوشهٔ زابل میسر است. نزدیکی درجات دانگ اول سهگاه با درجات حول و حوش نت پایهٔ همایون، امکان اجرای زابل در هر دو دستگاه را فراهم میکند.[۱۲]
در بیشتر ردیفهایی که فخرالدینی به آنها استناد کرده، همایون یا بر پایهٔ نت می نوشته شده و یا بر پایهٔ نت لا.[۱۳]
گوشهها
گذشته از درآمد دستگاه، مهمترین گوشههای دستگاه همایون به شرح زیر هستند.[۱۴]
- چکاوک
معمولاً با یک جملهٔ کوتاه به عنوان مقدمه با ساز آغاز میشود و پس از آن یک یا دو بیت شعر خوانده میشود. شاهد آن درجهٔ چهارم همایون است و نت شاهد آن یا همان نت شاهد است و یا نت پایه.
- بیداد
این گوشه هم ابتدا با یک جملهٔ سازی شروع شده و پس از آن همراهش یک یا دو بیت شعر خوانده میشود. نت شاهد آن درجهٔ پنجم همایون و نت ایست آن درجهٔ چهارم همایون است. گوشهٔ بیداد در منطقهٔ وسط همایون اجرا میشود و با بالارفتن به سمت درجهٔ ششم، زمینه را برای اوج دستگاه فراهم میکند.
- نیداود
این گوشه از درجهٔ سوم همایون آغاز میشود و نت شاهد آن درجهٔ پنجم و نت ایست آن نت پایه همایون است.
- عشاق
این گوشه، در اوج دستگاه اجرا میشود. شاهد ان درجهٔ هشتم و ایست آن درجهٔ پنجم و سپس درجهٔ چهارم است. درجهٔ ششم در گوشهٔ عشاق نت متغیر است و در ملودیهای بالارونده ربع پرده زیرتر میشود. درجهٔ نهم همایون نیز در اوج ربع پرده پایین آورده شده و بکار میشود (که از این جهت مشابه اوج دستگاه شور نیز هست).
- باوی
ملودی آن بیشتر در اطراف درجهٔ چهارم و پنجم دور می زند و حالتی شبیه به گوشهٔ بیداد و آواز اصفهان پیدا میکند، اما گاهی نیز به اوج همایون راه پیدا میکند.
- ابوالچپ
شاهد و ایست آن درجهٔ چهارم همایون است و خاتمهٔ آن در نت پایهٔ همایون. این گوشه وسعت زیادی دارد و شامل یک فاصلهٔ هفتم کوچک میشود.
- راوندی
شاهد و ایست این گوشه درجهٔ چهارم همایون است و گاهی جزئی از گوشهٔ ابوالچپ نیز محسوب شدهاست. نام آن احتمالاً مرتبط است با منطقهای به نام «راوند» که از توابع قزوین بود.
- موره
این گوشه در واقع فرود به همایون است که پس از ابوالچپ و راوندی اجرا میشود. در این گوشه درجهٔ سوم ربع پرده و درجهٔ چهارم نیم پرده پایین میآیند (و نسبت به هم فاصلهٔ دوم کمکوچک پیدا میکنند) ولی بعد به جای خود باز میگردند.
- لیلی و مجنون
شاهد آن درجهٔ چهارم و ایست آن ابتدا درجهٔ دوم (همان شاهد همایون) و سپس نت پایهٔ همایون است. این گوشه معمولاً با یک یا دو بیت از منظومهٔ لیلی و مجنون اجرا میشود.
- طرز
در گوشهٔ طرز نت شاهد درجهٔ چهارم و نت ایست درجهٔ دوم همایون است.
- نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا
این گوشهها در قدیم پس از گوشهٔ طرز اجرا میشدند. این گوشهها نهایتاً با فرودی به نام «بال کبوتر» که از وصل درجهٔ هشتم به درجهٔ چهارم حاصل میشده به همایون باز میگشتند. امروزه این گوشهها در چارچوب دستگاه راستپنجگاه شناخته و اجرا میشوند.
- نفیر
این گوشه نیز در اوج همایون اجرا میشود (و احتمالاً نام گوشه نیز به صدای نفیرمانند خواننده در اوج آواز اشاره دارد). شاهد آن درجهٔ هشتم و ایست آن درجهٔ پنجم است. درجهٔ ششم نیز مانند گوشهٔ عشاق، نت متغیر است. در گوشهٔ نفیر درجهٔ نهم نیز ربع پرده پایینتر میآید و جمعاً وسعت ملودی در این گوشه بک فاصلهٔ هفتم کاسته است.
- فرنگ
گوشهٔ فرنگ گوشهای موزون و سازی است که پس از نفیر نواخته میشود. فرصت شیرازی در بحورالالحان گفته که به این گوشه «شوشتری سرگردان» هم گفته میشود.
- زابل
نت شاهد و ایست آن منطبق بر نت پایه همایون است و ملودی آن تنها متکی بر درجات یک دانگ همایون است. زابل در اصل از گوشههای دستگاه سهگاه است اما چون درجات دانگ اول سهگاه با درجات نزدیک به نت پایه همایون مطابقت میکنند، اجرای آن در همایون نیز میسر است.
از گوشهٔ زابل میتوان برای پردهگردانی به دستگاه شور نیز استفاده کرد.
- بیات عجم
در واقع نوع دیگری از زابل است. شاهد آن درجهٔ هشتم و خاتمهاش در درجهٔ چهارم همایون است.
- عُزّال
این گوشه در اصل مربوط به دستگاه شور است. تمام گوشههای اوج همایون (عشاق، نفیر، زابل و بیات عجم) زمینه را برای تغییر از همایون به شور از طریق درجهٔ هشتم همایون فراهم میکنند. گوشهٔ عزال، این پردهگردانی را کامل میکند. بدیهی است که در این گوشه درجهٔ دهم (سوم) همایون نیمپرده پایین میآید تا با شور منطق بشود.
- دَناسِری
محور ملودی این گوشه ابتدا در درجهٔ هفتم و ایست آن در درجهٔ چهارم است؛ سپس سیر ملودی از درجهٔ هشتم گذشته و پس از مدتی به درجهٔ پنجم باز میگردد و در آنجا پایان مییابد. حالت آن شبیه به گوشهٔ عشاق است و مطلوب است که پس از عشاق نواخته شود.
گوشهٔ دناسری در واقع در مسیر بازگشت همایون از اوج به نت پایه است. همایون پس از بسط و پرورش لازم در منطقهٔ اوج، از این طریق ابتدا به منطقهٔ میانی باز میگردد و نهایتاً به مایهٔ اصلی فرود میآید.
- شوشتری
آواز شوشتری یکی از مهمترین گوشههای دستگاه همایون است. شاهد آن درجهٔ چهارم و ایست آن درجهٔ دوم و خاتمهٔ آن درجهٔ اول همایون است. تکیهٔ اصلی شوشتری بر یک دورهٔ پنجنتی به فاصلهٔ پنجم درست است که از درجهٔ اول تا پنجم را شامل میشود.
- میگُلی
میگلی گوشهای کوچک است که در شوشتری اجرا میشود و از توابع شوشتری محسوب میگردد.
- مَرودشتی
این گوشه نیز از توابع شوشتری است. در این گوشه نسبت به شوشتری توجه بیشتری به درجهٔ سوم همایون میشود.
- بهبانی
این گوشه نیز از توابع شوشتری است.
- منصوری
این گوشه در اصل در دستگاه چهارگاه قرار دارد و راهی برای پردهگردانی از شوشتری به چهارگاه را فراهم میکند.
همایون به دو طریق میتواند به چهارگاه پردهگردانی کند. یکی آن که به چهارگاهِ همنام خود برود (مثلاً از همایونِ می به چهارگاه می) و دیگری آن که به چهارگاهی که یک فاصلهٔ چهارم درست بالاتر قرار دارد برود (مثلاً از همایون می به چهارگاه لا). این روش دوم، با گذر از شوشتری به گوشهٔ منصوری میسر میگردد. از آنجا که دو دانگ چهارگاه دارای فواصل مشترکی هستند، در نتیجه هر دوی آنها میتوانند جای دانگ اول همایون قرار بگیرند. در نتیجه گوشهٔ موالیان (از چهارگاه) نیز میتواند برای پردهگردانی به همایون استفاده شود.
شاهد گوشهٔ منصوری نیز مانند شوشتری، درجهٔ چهارم همایون است و نت ایست آن در ابتدا نت پایهٔ همایون است ولی در ادامه به نت چهارم همایون تغییر میکند. همچنین در گوشهٔ منصوری درجهٔ پنجم همایون ربع پرده پایین میآید و درجهٔ ششم ربع پرده بالا میرود (که همان تبدیل به چهارگاه است). وسعت ملودی در منصوری حدود یک فاصلهٔ هشتم درست است.
گوشهٔ منصوری نهایتاً میتوان به شوشتری فرود بیاید و پس از آن نیز به مایهٔ اصلی همایون بازگشت کند.
- بختیاری
شاهد آن درجهٔ دوم همایون او ایست آن درجهٔ اول همایون است. این گوشه معمولاً با دوبیتیهای باباطاهر خوانده میشود. اگر چه وسعت ملودی در آن به اندازهٔ یک هفتم کوچک است اما بیشتر تمرکز آن بر درجات دانگ اول همایون (یعنی یک چهارم درست) استوار است.
- مؤلف (یا موألف)
در این گوشه ابتدا درجهٔ سوم همایون دو نیم پرده پایین میآید و با درجهٔ دوم فاصلهٔ دوم کمکوچک پیدا میکند و سپس به جای اصلی خود باز میگردد. شاهد و خاتمهٔ این گوشه در درجهٔ اول همایون و ایست آن در درجهٔ پنجم همایون است.
- دلنواز
شاهد و ایست آن در درجهٔ چهارم و خاتمهاش در درجهٔ پنجم همایون است.
- نیریز
شاهد آن درجهٔ پنجم همایون و نت ایست آن درجهٔ سوم همایون است. خاتمهاش در درجهٔ اول همایون است.
گوشهٔ نیریز در دستگاههای ماهور، راستپنجگاه و نوا نیز اجرا میشود.
- جامهدران
شاهد آن درجهٔ پنجم و ایست آن درجهٔ دوم همایون است. فرصت شیرازی در بحورالالحان راجع به این گوشه نوشته که «جامهدران در متمم همایون مطلوب است». جامهدران نهایتاً به مایهٔ اصلی همایون فرود میآید.
- صوفینامه یا ساقینامه
این گوشه در اصل مربوط به دستگاه ماهور است اما از آنجا که درجاتش با همایون مطابقت دارد اجرای آن در همایون نیز متداول است. گاهی نیز گوشهای که در ماهور اجرا شود را ساقینامه و آن که در همایون اجرا شود را صوفینامه میخوانند. شعرای بسیاری آثاری با نام «ساقینامه» سرودهاند (از جمله حافظ، نظامی گنجوی و سعدی) و در این گوشه چند بیت از یکی از این اشعار اجرا میشود.
پس از اتمام آوازِ ساقینامه، معمولاً یک رِنگ اجرا میشود و نواختن دستگاه همایون به اتمام میرسد.
رنگها
از رِنگهای معروفی که در خاتمهٔ دستگاه همایون نواخته میشوند، «رنگ فرح» و «رنگ شهرآشوب» معروفتر هستند. (در بحورالالحان رنگ «نستوری» یا «نستاری» نیز به عنوان یکی از رنگهای همایون آمده اما فخرالدینی این رنگ را متعلق به دستگاه نوا میداند.) رنگ فرح یک رنگ سهضربی با وزن سنگین است که مخصوص دستگاه همایون است. این رنگ در ۱۶۹ میزان نوشته شدهاست و ریتم مشخصی دارد. رنگ شهرآشوب دو ضربی است با ریتم 6
8 و ضربآهنگی معتدل دارد. یک نسخه از این رنگ در ۳۴۴ میزان نتنویسی شده که اجرایش نزدیک به ۷ دقیقه زمان میبرد.[۱۵]
آواز اصفهان
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Esfahan-vs-Homayun.svg/591px-Esfahan-vs-Homayun.svg.png)
آواز اصفان یا بیات اصفهان، از مشتقات دستگاه همایون است. نت پایهٔ آن درجهٔ چهارم همایون است و همین نت ایست اصفهان را هم تشکیل میدهد. درجهٔ چهارم در واقع مرزِ دو دانگ پیوستهٔ همایون است، و از همین رو همواره مرکزیت خود را در دستگاه همایون حفظ میکند. درجهٔ یکم همایون نیز در آواز اصفهان در نقش نت نمایان ظاهرا میشود و در واقع بمترین تکیهگاه ملودی آواز اصفهان است.[۱۷]
آواز اصفهان خود گوشههایی را شامل میشود از جمله جامهدران، بیات راجع (یا بیات راجه)، حزین، عشاق (اوج)، رُهاب، شاهختایی، سوز و گداز، راز و نیاز، مثنوی، و رنگ فرحانگیز.[۱۸]
احساس
روحالله خالقی آواز همایون را چنین توصیف کردهاست: باشکوه، مجلل و آرام، و در عین حال مؤثر و جذاب و دلربا و زیبا. وی همایون را معجونی از تمام عواطف و صفات روحانی علی دانسته که به مثابه اسمش، همایون است.[۱۹] به همایون حالتی شاهانی و اشرافی نسبت دادهاند، و این که علیرغم این حالتش زمینه اجرای لالاییها و ترانههای [[زورخانه]زورخانهای]] نیز هست را از ویژگیهای منحصر به فرد این دستگاه برشمردهاند.[۲۰]
نمونهها
آلبوم بیداد با آهنگسازی پرویز مشکاتیان و خوانندگی محمدرضا شجریان و همچنین آلبوم بیقرار با آهنگسازی محمدجلیل عندلیبی و آواز شهرام ناظری از جمله آثار مشهوری هستند که در این دستگاه ساخته شدهاند.[نیازمند منبع]
تصنیف سرگشته (یا تو ای پری کجایی) با شعر هوشنگ ابتهاج و آهنگسازی همایون خرم که اولینبار توسط حسین قوامی اجرا شد، در آواز اصفهان است.[نیازمند منبع] تصنیف بهار دلنشین نیز که ساختهٔ روحالله خالقی است و غلامحسین بنان آن را اولین بار اجرا کرد، در آواز بیات اصفهان خوانده شده که از محلقات دستگاه همایون است.[نیازمند منبع] تصنیف خزان عشق با آهنگسازی جواد بدیعزاده که اولین بار توسط غلامحسین بنان از تصنیفهای دیگر در آواز اصفهان است.[نیازمند منبع]
تصنیف طاقتم ده که آن نیز ساختهٔ همایون خرم است و اولین بار توسط مرضیه اجرا شد، در گوشهٔ بیداد دستگاه همایون است.[نیازمند منبع]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۲۶۱.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۲۶۲.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۲۶۳.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۲۶۲.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۲۶۴.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۲۹۹.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۲۹۹.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۲۶۲.
- ↑ طلایی، تحلیل ردیف، ۱۷.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۲۷۸.
- ↑ خالقی، نظری به موسیقی، ۱۶۵.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۲۷۸.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۲۶۱-۲۹۶.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۲۶۴-۲۹۴.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۲۹۵-۲۹۶.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۳۰۳.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۳۰۳.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۳۰۶-۳۱۷.
- ↑ فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۳۰۱.
- ↑ باشگاه خبرنگاران جوان، معرفی دستگاه همایون.
منابع
- خالقی، روحالله (۱۳۸۱). نظری به موسیقی. تهران: نشر محور. شابک ۹۶۴-۶۷۹۶-۲۷-۳. پارامتر
|چاپ=
اضافه است (کمک) - طلایی، داریوش (۱۳۹۴). تحلیل ردیف. تهران: نشر نی. شابک ۹۷۸-۰-۸۰۲۶۰۵-۰۲-۲ مقدار
|شابک=
را بررسی کنید: checksum (کمک). - فخرالدینی، فرهاد (۱۳۹۴). تجزیه و تحلیل و شرح ردیف موسیقی ایران. تهران: نشر معین. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۱۶۵-۰۹۸-۰.
- «معرفی دستگاه همایون». باشگاه خبرنگاران جوان. ۱۲ مهر ۱۳۹۲. بایگانیشده از اصلی در ۱۹ اوت ۲۰۱۸. دریافتشده در ۱۸ اوت ۲۰۱۸.