گهواره تمدن

گهواره تمدن

مهد تمدن، Cradle of civilization به مناطقی گفته می‌شود که بر اساس شواهد باستان‌شناسی محل ظهور و رشد نخستین تمدنها بوده‌اند. تمدن، که از واژه مدن به معنای شهر گرفته شده‌ است، اساساً به معنی شهرنشین بودن است و ظهور تمدن ارتباطی تنگاتنگی با ظهور شهرها و هنر شهرنشینی دارد. تمدن‌های اولیه در قاره آسیا و در نزدیکی دره-رودهای بزرگ شکل گرفته‌اند.

بر اساس مقبول‌ترین نظریه حاضر، چندین گهواره‌های تمدن مستقل از هم وجود داشته‌اند، ولی تمدن میان‌رودان در هلال حاصل‌خیز و تمدن مصر باستان در مجاورت رود نیل را نخستین آن‌ها دانسته‌اند. از دیگر گهواره‌های تمدن در آسیا باید از تمدن رود سند در شبه‌قاره هند و تمدن رود زرد در چین نام برد. اینکه تا به چه اندازه بین گهواره‌های تمدن در آسیای غربی (خاور نزدیک) و آسیای شرقی (خاور دور) ارتباط و تأثیرگذاری وجود داشته محل مناقشه است. همچنین باور بر این است که تمدن‌های آمریکای میانه در مکزیک امروزی و نورته چیکو در پروی امروزی به صورت مستقل از تمدن‌های آسیایی به وجود آمده‌اند.

نظریه‌ای دیگر در این مورد بیان می‌دارد که هلال حاصل‌خیز در آسیای غربی تنها گهواره تمدن بوده‌ است و دیگر پنج تمدن باستان با تأثیر از تمدن میان‌رودان شکل گرفته‌اند.

هلال حاصلخیز خاورمیانه.

اصطلاح گهواره تمدن در نوشته‌های مختلف برای اشاره به مناطق مختلف به ویژه خاور نزدیک باستان، هلال حاصل‌خیز، آناتولی، شام، و ایران به کار گرفته شده‌است. در بسیاری موارد از یونان باستان به عنوان «گهواره تمدن غرب» نام برده شده‌است ,

پیشینه تاریخی

در حدود ۱۳۰۰۰ سال پیش (Years Ago,13000 YA)، اولین فرهنگ‌های نوسنگی کاملاً توسعه‌یافته متعلق به فازهای نوسنگی پیش از سفال A و دوران نوسنگی پیش از سفال B (۸۰۰۰ تا ۹۶۰۰ سال پیش از کنون، Years Ago, Y.A) . در هلال حاصلخیز ظاهر شد و از آنجا به سمت شرق و غرب گسترش یافت. یکی از قابل توجه‌ترین سکونتگاه‌های PPNA، اریحا، در فلسطین است که تصور می‌شود اولین شهر جهان است (حدود ۱۱۶۰۰ سال پیش مستقر شده و در حدود ۹۸۰۰ سال قبل مستحکم شده است). در بین النهرین، همگرایی رودخانه‌های دجله و فرات، خاک حاصلخیز غنی و منبع آب برای آبیاری ایجاد کرد.

تمدن‌هایی که در اطراف این رودخانه‌ها پدید آمدند، از اولین جوامع کشاورزی غیرعشایری یکجانشین شناخته شده هستند. به همین دلیل است که از منطقه هلال حاصلخیز، و به ویژه بین النهرین، اغلب به عنوان مهد تمدن یاد می شود. دوره معروف به دوره عبید (حدود ۸۵۰۰ تا ۵۸۰۰ سال پیش) قدیمی‌ترین دوره شناخته شده در دشت آبرفتی است، اگرچه به احتمال زیاد دوره‌های قبلی در زیر آبرفت پنهان بوده است. در دوره عبید بود که حرکت به سوی شهرنشینی آغاز شد. کشاورزی و دامپروری به طور گسترده در جوامع کم تحرک، به ویژه در بین النهرین شمالی انجام می شد و کشاورزی هیدرولیک آبی فشرده در جنوب آغاز شد.

در حدود ۸۰۰۰ سال پیش از کنون، سکونتگاه های نوسنگی در سراسر مصر ظاهر می شوند. مطالعات مبتنی بر داده‌های مورفولوژیکی، ژنتیکی و باستان‌شناسی این سکونت‌گاه‌ها را به مهاجرانی از هلال حاصلخیز در خاور نزدیک نسبت داده‌اند که در طول انقلاب نوسنگی، به مصر و شمال آفریقا بازگشته‌اند و کشاورزی را به منطقه آورده‌اند.

تل ال اوئیلی قدیمی‌ترین مکان سومری است که در این دوره، حدود ۷۳۰۰ سال پیش، سکونت داشته اند، و قدمت شهر اور نیز برای اولین بار به پایان این دوره می‌رسد. در جنوب، دوره عبید از حدود ۸۵۰۰ تا ۵۸۰۰ سال پیش از کنون اتفاق افتاد، زمانی که دوره اوروک جایگزین آن شد.

تمدن سومری در دوره بعدی اوروک ۶۰۰۰ تا ۵۱۰۰ سال پیش از کنون (YA) به هم پیوست. این دوره که به نام شهر سومری بنام اوروک نامگذاری شد، شاهد ظهور زندگی شهری در بین النهرین و در مرحله بعدی آن، ظهور تدریجی خط میخی بود.

نخستین پیش نوشتار باستانی در این منطقه به حدود ۵۵۰۰ Y.A برمی‌گردد و قدیمی‌ترین متون مربوط به ۵۳۰۰ سال پیش است.

۴۶۰۰ سال پیش از کنون کتیبه خط میخی به زبان سومری.

خط میخی اولیه در ۵۰۰۰ سال پیش ظاهر شد. همچنین در این دوره بود که با رواج مس و مهرهای استوانه ای، نقاشی روی سفال کاهش یافت. شهرهای سومری در دوره اوروک احتمالاً تئوکراتیک بودند و به احتمال زیاد توسط یک کشیش پادشاه (ensi) که توسط شورایی از بزرگان، شامل مردان و زنان کمک می‌شد، رهبری می‌شد.

کاملاً ممکن است که پانتئون سومری بعدا از این ساختار سیاسی الگوبرداری شده باشد. شبکه‌های تجاری اوروک شروع به گسترش به سایر بخش‌های بین‌النهرین و تا قفقاز شمالی کردند و نشانه‌های قوی از سازمان‌دهی دولتی و طبقه‌بندی اجتماعی ظاهر شد که منجر به دوره سلسله اولیه در حدود ۴۹۰۰ سال پیش شد.

دوره جمدت نصر که به طور کلی بین ۵۱۰۰ تا ۴۹۰۰ سال قدمت دارد و پس از دوره اوروک، به عنوان یکی از مراحل شکل گیری در توسعه خط میخی شناخته می شود. قدیمی‌ترین لوح‌های گلی مربوط به اوروک و مربوط به اواخر هزاره ششم پیش از کنون است، کمی زودتر از دوره جمدت نصر.

ظهور تمدن

انقلاب نوسنگی، انقلاب‌شهری ، و کالکولیتیک

اولین نشانه‌های فرآیندی که منجر به فرهنگ یکجانشینی پس از عصریخبندان و دوران نوسنگی و عصر برنز می‌شود را می‌توان در سرزمین شام ۱۳۰۰۰ تا ۱۴۰۰۰ سال پیش (YA 13000) مشاهده کرد، یعنی زمانی که فرهنگ ناتوفیان یکجانشین شد. و تا ۱۲۰۰۰ سال پیش از کنون به یک جامعه کشاورزی تبدیل شد.

اهمیت آب برای حفاظت از عرضه غذای فراوان و پایدار، به دلیل شرایط مساعد برای شکار، ماهیگیری و جمع‌آوری منابع از جمله غلات، یک اقتصاد طیف گسترده اولیه را ایجاد کرد که باعث ایجاد دهکده‌های دائمی شد.

اولین سکونتگاه‌های پیش شهری با چندین هزار سکنه در دوران نوسنگی در ۱۳۰۰۰ سال پیش از کنون پدید آمدند. اولین شهرهایی که ده‌ها هزار نفر را در خود جای داده بودند، ممفیس و اوروک در ۳۳۰۰ سال پیش بودند (به اندازه‌های جامعه شهری تاریخی مراجعه کنید).

Major Sumerian cities during the Ubaid period

زمان‌های تاریخی نوشتار جدا از زمان‌های ماقبل تاریخ بصورت شفاهی مشخص می‌شوند که «سوابق گذشته برای نفع نسل‌های آینده نگه‌داشته شدند» اگر ظهور تمدن همزمان با توسعه نوشتار خارج از پیش‌نویس در نظر گرفته شود، آن‌گاه دوران کالکولیتیک خاور نزدیک (دوره انتقالی بین نوسنگی و عصر مفرغ در شش هزار سال پیش و توسعه پیش‌نویسی در ،هاراپا در دره سند در جنوب آسیا در حدود ۵۳۰۰ سال پیش اولین رخدادها هستند، پس از آن پیش‌نویسی چینی به خط استخوان اوراکل تبدیل شد.

در غیاب اسناد مکتوب، بیشتر جنبه های ظهور تمدن های اولیه در ارزیابی های باستان شناسی گنجانده شده است که توسعه نهادهای رسمی و فرهنگ مادی را مستند می کند. شیوه زندگی "متمدن" در نهایت با شرایطی مرتبط است که تقریباً منحصراً از کشاورزی فشرده ناشی می شود.

گوردون چایلد توسعه تمدن را نتیجه دو انقلاب متوالی تعریف کرد: انقلاب نوسنگی، که باعث توسعه جوامع مستقر شد، و انقلاب شهرنشینی، که تمایل به سکونتگاه‌های متراکم، گروه‌های شغلی تخصصی، طبقات اجتماعی، بهره‌برداری از مازاد، آثار تاریخی، ساختمان های عمومی و نوشتن را افزایش داد. 

با این حال، تعداد کمی از آن شرایط موجود بوده است بعنوان نمونه وجود شهرهای متراکم در پادشاهی قدیم مصر تأیید نشده است و شهرها دارای جمعیت پراکنده در منطقه مایا بودند. اینکاها فاقد نوشتن بودند، اگرچه می‌توانستند با Quipus که ممکن است کاربردهای ادبی نیز داشته باشد، سوابق خود را حفظ کنند.

اغلب معماری سکونت گاهی عشایری مقدم بر هر نشانه ای از سکونت در روستا بود. به عنوان مثال، در لوئیزیانای امروزی، محققان مشخص کرده‌اند که فرهنگ‌هایی که عمدتاً عشایری بوده‌اند در طول نسل‌ها برای ساختن تپه‌های خاکی در سکونتگاه‌های فصلی در ۵۴۰۰ سال پیش سازماندهی شده‌اند. به‌جای توالی رویدادها و پیش‌شرط‌ها، ظهور تمدن را می‌توان به‌عنوان یک فرآیند شتاب‌انگیز فرض کرد که با کشاورزی اولیه آغاز شد و در عصر برنز در شرق به اوج خود رسید.

تقسیم‌بندی سه‌گانه اعصار
عصر تاریخی
دوره لاتن			نیاتاریخی
دوره هالشتات
عصر آهن
پسین
میانه
پیشین
عصر برنز
دوران نوسنگی	عصر مس
	نوسنگی با سفال		پیشاتاریخ
	نوسنگی پیش از سفال ب
	نوسنگی پیش از سفال آ
میان‌سنگی	میان‌سنگی
پارینه‌سنگی	پسین
	میانه
	پیشین
عصر سنگ

دوران نوسنگی یا عصر حجر متأخر یا نخستین انقلاب کشاورزی

دوره‌ای از عصر سنگ است که با انقلاب نوسنگی آغاز و به دو دوره تقسیم می‌شود:

1. نوسنگی پیش‌ازسفال (که خود به نوسنگی پیش از سفال آ و نوسنگی پیش از سفال ب تقسیم می‌شود)
2. نوسنگی با سفال

دیوارنگاری غار دوشه، کوهدشت لرستان، حدود ۱۰/۰۰۰ سال پیش

انقلاب نوسنگی نامی که بر اتخاذ «یک‌جانشینی» و «اهلی کردن» (کشاورزی و دامداری) از سوی جوامعی که پیش از آن شکارچی گردآورنده بودند گذارده می‌شود. در این دوران، در برخی نواحی جنوب غرب آسیا (خاورمیانه)، انسان از مرحلهٔ جمع‌آوری و شکار به مرحلهٔ کشت و اهلی کردن برخی حیوانات مثل بز و گوسفند و همچنین سگ، انتقال یافت. باستان‌شناسان آغاز این دوره را در حدود ۱۱٬۰۰۰ سال پیش در سرزمین شام دانسته‌اند. دوران نوسنگی با آغاز دوران مس‌سنگی (آخرین دورهٔ عصر حجر) در حدود ۴۵۰۰ پ.م. (۶٫۵۰۰ سال پیش) به پایان رسید.

تمدن آسیای غربی

در حدود ۱۰٫۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح B.C (برابر با ۱۲۲۰۰ سال پیش از کنون Y.A ,12200 Years Ago) نمونه‌های دوران نوسنگی متعلق به دوران نوسنگی پیش از سفال الف و دوران نوسنگی پیش از سفال ب (۶۰۰۰تا ۷۶۰۰سال قبل از میلاد مسیح برابر با ۸۰۰۰ تا ۹۷۰۰ سال پیش از کنون) در هلال حاصلخیز به‌وجود آمدند و از اینجا به طرف شرق و غرب گسترش یافت.

تمدن جیرفت ارته آراتا

فرضیه همسانی تمدن باستانی جیرفت با تمدن گم شده ارته

تمدن باستانی جیرفت (آراتا) برای اولین بار توسط یک باستان‌شناس ایرانی به نام یوسف مجیدزاده در سال ۲۰۰۳ با تأکید بر حقایق هنری و معماری این منطقه مطرح شد، به باور یوسف مجیدزاده، ممکن است تمدن جیرفت همان تمدن آراتا باشد. تعداد بسیار زیادی از آثار و گنجینه‌های ارزشمند تمدن جیرفت به‌ویژه آثار سنگ صابونی نگاره‌دار منحصربه‌فرد طی سال‌های دهه ۱۳۸۰ خورشیدی به دلیل عدم حفاظت و نبود توجه به این منطقه، غارت شده و از ایران خارج گردیدند.

مفهوم ارته

آریاییان ایران و هند به یک آیین کیهانی یا نظام مقدس و قانون ازلی و ابدی تغییرناپذیری اعتقاد داشتند که مفهوم آن با واژهٔ اَرته بیان می‌شده‌است. این قانون و آیین ابتدا به اعتقاد آریاییان نگهبان و حافظ نظم و سامان ستارگان و ماه و خورشید و راهنمای گردش و تعادل آنها در آسمان بود. در زمان‌های متأخرتر به تدریج از آسمان بر زمین فرود آمد و به نوعی آیین و راه و روش زندگی و نظام اجتماعی و اخلاقی و ذهنی درآمد و بدین سان مفهوم بسیار گسترده‌ای یافت. هر کاری که موافق و مطابق با اَرته انجام می‌گرفت، راست برحق و منطبق بر موازین و عدالت بود و معنا و مفهوم عدالت و تعادل و حق و دادگری نیز از آن اراده می‌شده‌است. به موجب نظام و قانون ارته می‌بایست هر چه در جهان است، منظم، بسامان، بی‌عیب و نقص، زمین و کشورها آباد، آدمیان راستگو، دادگر، وفادار به پیمان، خرسند و شادمان و پرفرزند باشند. از این رو عقیده بر آن بود که هر کس که خود را در مسیر و موافق این قانون اعظم قرار بدهد و مطابق با آن عمل کند، در حمایت آن قرار می‌گیرد و خدایان آنچه می‌خواهد به او ارزانی می‌دارند و اگر این قانون شناخته‌نشود یا بدان عمل نشود، نظم زندگی و کشور و جهان برهم خواهد خورد و نه تنها در این جهان کیفر در پی دارد بلکه پس از مرگ نیز باعث محروم ماندن از رستگاری خواهدشد. به اعتقاد برخی از محققان مفهوم ارته نزدیک و قرینهٔ واژهٔ دیکه به معنای عدالت در یونان است.

سنگ‌نبشته‌های هخامنشیان

از آنجائیکه شکل اوستایی اَرته، اشه است که در متون زرتشتی زیاد بکار رفته‌است، از اینرو برخی عقیده دارند که ارته در این سنگ‌نبشته‌ها، اشاره به مفاهیم دین زرتشتی دارد. مفهوم اَرته در کتیبه‌های بجا مانده از هخامنشیان با مفهوم ارت در مزدیسنا تفاوت دارد. در این کتیبه‌ها ارته نام ایزد یا فرشته‌ای نیست بلکه نام آیین یا دستور یا قانون مقدسی است که مورد احترام و اطاعت آنها بوده‌است. خشایارشا در سنگ‌نبشته دیوان که یکی از مهم‌ترین اسنادی است که تا بحال از تخت جمشید بدست آمده‌است، می‌گوید

هنگامی که من شاه شدم، در میان این کشورهائی که در بالا نام برده شد، نافرمانانی بود، پس اهورمزدا مرا یاری کرد، بخواست او من آن کشورها را درهم نوردیدم، و بجای خود نشاندم. در بین این کشورها پیش از من جاهائی بود که دیوان را می‌پرستیدند. پس به فرمان اهورمزدا، من آن پرستش خانه دیوان را برافکندم، و فرمان دادم پرستش دیوان نکنند. هر جا پیش از من دیوان را پرستش می‌کردند، در آنجا من، اهورمزدا و اَرتَ را با فروتنی ستایش نمودم و آنچه نادرست بود، درست کردم. این کارها که از من سر زد همه به خواست اهورمزدا بود. اهورمزدا مرا یاری کرد تا این کارها را انجام دهم.

از آنجائیکه ترجمه‌کنندگان سنگ نبشتهٔ خشایارشا اَرت را به همان صورت اَرته به زبان ایلامی و بابلی ترجمه کرده‌اند، چنین می‌نماید که ارته یک اندیشه و جهان‌بینی آریایی و ایرانی باشد و در زبان مردمان باستانی دیگر، واژهٔ مناسبی که این معنا را برساند، وجود نداشته‌است. همان‌طور در بند هفتم همان سنگ‌نبشته آمده‌است که «تو که در آینده خواهی بود اگر فکر کنی که در زندگی خرسند شوم و در هنگام مرگ خجسته (رستگار) باشم آن آئینی که اهورامزدا فرموده احترام بگذار و ارته را با فروتنی اطاعت بکن. مردی که آن قانونی که اهورامزدا برپا فرموده احترام گذارد و اهورامزدا و ارته را با فروتنی پیروی کند، هم در زندگی خرسند شود و هم در هنگام مرگ رستگار می‌گردد.» از این عبارت‌ها که خشایارشا آورده کاملاً آشکار است که منظور او از ارته یا قانون ارته همان راه راست و فرمان اهورامزداست. راه و روشی که در برابر و بر ضد ارته قرار دارد درئوگه یا دروغ است که در دورهٔ هخامنشی با معنایی که امروزه ما به این واژه می‌دهیم و تنها سخن نادرست را اراده می‌کنیم فرق دارد بدین گونه که دروغ در نزد مردم روزگار هخامنشیان معنا و مفهومی بسیار وسیعی داشته و آن شامل هرگونه کار، سخن و اندیشهٔ پلیدی بوده که بر ضد اصول ارته باشد و نظم راستین جهان و اجتماع را برهم زند.

اعتقاد به ارته در بین قبایل هندوایرانی

از عقاید بنیادی که نزد هر دو قوم هند و ایرانی دیده می‌شود، می‌توان مفهوم اَرته را ذکر کرد که عبارت از اعتقاد به وجود نظم طبیعی و قاعدهٔ کلی در کارهای جهان است و ظاهراً سرچشمهٔ واقعی اخلاق هم در نزد این دو قوم همین تصور نظم و انضباط کیهانی است. اینکه تعداد زیادی از نام‌های ایرانی و میتانی و جز آنها با لفظ رته و ارته ترکیب یافته‌است، نشان قدمت و اشتراک این مفهوم در نزد آریاهاست. ارته نه تنها در میان دو قوم هند و ایرانی بلکه در میان اقوام میتانی نیز یافته می‌شود و این خود قدمت آن را اثبات می‌کند.

سیر زمانی تاریخ گهواره‌های تمدن

سیر زمانی زیر جدول زمانی فرهنگ ها را با تاریخ های تقریبی پیدایش تمدن (همانطور که در مقاله مورد بحث قرار گرفت) را برای فرهنگ های اولیه مرتبط با این تمدن های اولیه جدول زمانی در مناطق برجسته نشان می دهد.

ذکر این نکته حائز اهمیت است که جدول زمانی نشان‌دهنده آغاز سکونت انسان، شروع یک گروه قومی خاص، یا توسعه فرهنگ‌های نوسنگی در این منطقه نیست زیراکه هر یک اغلب به طور قابل توجهی زودتر از ظهور تمدن واقعی درج شده در این جا رخ داده‌اند. در مورد تمدن دره سند، دوره ای از شهرنشینی و منطقه ای شدن و همزیستی فرهنگ های کشاورزی بومی محلی و هندوآریایی های چوپانی که از آسیای مرکزی آمده بودند، به دنبال داشت.

جستارهای وابسته

• انسان
• تاریخ جهان
• نام هاي خدا

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Cradle of civilization». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۱۷.