دام‌پزشکی

یک دامپزشک در حال نمونه‌گیری از شتر در یمن

دامپزشکی شاخه‌ای از پزشکی است که به شناخت، پیش‌گیری، تشخیص و درمان آسیب‌ها و بیماری‌های حیوانات غیر انسان با تمرکز ویژه بر بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان می‌پردازد. همچنین نظارت بر مراحل تولید و تضمین سلامت محصولات با منشأ حیوانی مورد استفادهٔ انسان (من‌جمله محصولات لبنی، گوشتی، پوششی و…)، دامپروری، رفاه حیوانات از جمله امور مرتبط با دامپزشکی است.

در زبان فارسی، در گذشته از کلمات بیطار، ستورپزشک و ستوران‌پزشک نیز برای توصیف دامپزشک استفاده شده‌است تا اینکه فرهنگستان ایران کلمهٔ «دامپزشک» را به شکل رسمی پیشنهاد کرد. در زبان انگلیسی، واژه veterinary برای نخستین بار توسط توماس براون در سال ۱۶۴۶ به کار گرفته شد.

تاریخچه

کلاودی بورگلا

ریشه‌های علم دامپزشکی را می‌توان هم‌دوره با پیدایش دامداری تا انقلاب نوسنگی دنبال کرد، یافته‌های باستان‌شناسان از عمل جراحی جمجمه روی حیوانات در آن دوره حکایت دارد.

با رواج اهلی سازی حیوانات، دامپزشکی اهمیت بیشتری یافت. در لوح حمورابی (۲۲۰۰ سال پیش از میلاد) به ارزش کار فردی که به معالجه گاو وسایر حیوانات می‌پرداخته اشاره شده‌است. بعد از سقوط امپراطوری روم و تا حدود قرن سیزدهم میلادی، اسناد کلی راجع به دامپزشکی وجود دارد. در قرون وسطی اطلاعاتی در مورد دامپزشکی از هند و ایران وجود دارد.

با موافقت لوئی پانزدهم، شورای دولتی پادشاهی قانون تأسیس مدارس دامپزشکی را در تاریخ ۴ اوت ۱۷۶۱ تصویب نمود و در تاریخ ۱۰ ژانویه ۱۷۶۲ اولین مدرسه دامپزشکی در دنیا توسط کلاودی بورگلا در شهر لیون فرانسه تأسیس شد. در سال ۱۷۶۶ مدرسه دامپزشکی دیگری در مزون آلفورت (پاریس) تأسیس شد. سپس تا قبل از سال ۱۸۰۰ به‌طور متوالی مدارس دامپزشکی در وین، تورین، کپنهاک، پادوآ، هانور، لایپزیک، بولونیا، ناپل، برلین، مونیخ، میلان، لندن و مادرید تأسیس شدند.

دامپزشکی کهن در ایران

در سفرنامه فیثاغورث در مورد زرتشت و آئین او نکته جالبی وجود دارد و آن نکته این است که زرتشت از فن دامپزشکی و درمان حیوانات اطلاع داشته‌است که در کتاب اوستا می‌توان نکات متعددی دربارهٔ پرورش حیوانات و روش درمان بیماری‌های دام مشاهده کرد.

در این کتاب برای اولین بار به طبقه‌بندی حیوانات برمی‌خوریم. مسئولیت پرورش و درمان بیماری‌های حیواناتی چون اسب، گاو، گوسفند، شتر، سگ، و پرندگان به عهده دامپزشکان بوده‌است و دامپزشکان بدین جهت دارای مقامی ارجمند و با ارزش بوده‌اند.

علاوه بر این چون اسب در ارتش ایران باستان نقش بسیار ارزنده و مهمی داشته‌است، لذا دامپزشکانی که عهده‌دار تربیت، پرورش و درمان بیماری‌های آن‌ها بوده‌اند، مقامی بسیار والا داشتند. چنان‌که رئیس اداره دامپزشکی ارتش در زمان داریوش دارای مقام سپهبدی و فرماندهی دسته سواره نظام بوده‌است. فن دامپزشکی در حدود ۵۰۰ سال بعد از میلاد مسیح در ایران به صورت علمی و کلاسیک درآمده‌است. باید توجه داشت هدف از تربیت مدرسه دامپزشکی در آن زمان درمان اسبان ارتش بوده‌است لذا احتیاج به داشتن افراد متخصص و کاردان زیاد بوده و دامپزشکان در آن زمان به نگارش کتبی تحت عناوین پرورش اسب، فن سوارکاری، درمان بعضی از بیماری‌های غیر عفونی و عفونی و چگونگی استفاده از اسب در جنگ اقدام نموده‌اند.

مهمترین وظیفه دامپزشک در ایران بعد از اسلام درمان و جلوگیری از بیماری اسبان بود که از دو جنبه جهاد و انجام فریضه حج اهمیت فوق‌العاده داشت. در ایران در تمام سده‌های بعد از اسلام دامپزشکی در مدارس و جایگاه‌های خاصی تدریس می‌شد.

دامپزشکی نوین در ایران و چهره های ماندگار دامپزشکی

در سال ۱۲۹۰ هجری شمسی که دولت ایران تصمیم گرفت تشکیلات ژاندارمری نوینی را پایه‌گذاری نماید از دولت سوئد عده‌ای کارشناس نظامی برای تأسیس ژاندارمری استخدام نمود که به همراه افسران سوئدی آمده به ایران دو نفر دامپزشک به نامهای سرگرد دکتر هیل و سروان دکتر نردیکس حضور داشتند، این دو نفر افسر دامپزشک به کمک پزشک ایرانی به نام ابوطالب خان شیخ که در اتریش تحصیل کرده بود مبادرت به انتخاب دانشجوی دامپزشکی کردند و چنین شد که اولین مدرسه دامپزشکی توسط آنها در ارتش ایران شکل گرفت.

- در سال ۱۳۱۱ بنای دانشکده دامپزشکی ابتدا به صورت مدرسه و بعداً دانشکده گذارده شد. در ابتدای امر این دانشکده زیر نظر وزارت کشاورزی بود ولی بعد با اعزام تعداد قابل ملاحظه‌ای دانشجو به کشور فرانسه و مراجعت ایشان از وزارت کشاورزی منتزع گردید و ضمیمه دانشگاه تهران شد.

-در سال ۱۳۰۴ طاعون گاوی (اولین بار در سال ۱۲۹۵ همه‌گیری طاعون گاوی در شمال و مرکز ایران گزارش شده‌است) شیوع یافت و خسارات بسیاری را سبب شد، در نتیجه در وزارت کشاورزی اداره‌ای به نام سازمان دفع آفات حیوانی (که بعداً به صورت سازمان دامپزشکی درآمد) تأسیس گردید. این شعبه تحت نظارت مؤسسه پاستور (وابسته به وزارت فوائدعامه) با ۲۲نفر پرسنل شامل ۱۴ نفر کادر فنی و ۸ نفر کادر خدماتی تشکیل و مسئولیت آن به عهده مرحوم دکتر عبداله حامدی گذاشته شد.

- در سال ۱۳۰۵ مؤسسه پاستور شعبه دفع آفات حیوانی به وزارت فلاحت منتقل شد.

- در سال ۱۳۱۴ با توجه به ضرورت کنترل بیماری‌های مهلک دامی و نظارت بهداشتی دام و فراورده‌های دامی قانون تفتیش صحی حیوانات به تصویب مجلس شورای ملی رسید و اداره کل دامپزشکی جایگزین مؤسسه دفع آفات حیوانی شد.

- در سال ۱۳۲۴ آئین‌نامه بازرسی مواد خوراکی مورد تصویب هیئت وزیران قرار گرفت و مسئولیت مهمی به دامپزشکی محول گردید.

- در سال ۱۳۲۵ بنابر مصوبه هیئت دولت، بنگاه کل امور دام شامل دو اداره کل دامپروری و دامپزشکی تشکیل گردید. به موجب این مصوبه ادارات دامپزشکی در استان‌ها و شهرستان‌ها بخشی از ادارات کشاورزی استان گردید.

- در سال ۱۳۲۶ اختیارات محدودی به دامپزشکی استان‌ها داده شد به‌طوری‌که در هر اداره کشاورزی ۲ معاونت ایجاد شد. یکی از این معاونتها ویژه دامپزشکی در نظر گرفته شد. معاون دامپزشکی رئیس اداره دامپزشکی نیز بود و کلیه امور فنی و مالی در اختیار وی قرار داشت.

- در سال ۱۳۳۹ طی دستور وزیر کشاورزی کلیه ادارات دامپزشکی استان‌ها مستقل و تحت نظارت مستقیم مدیر کل دامپزشکی کشور قرار گرفتند.

- بروز بیماری طاعون گاوی در سال ۱۳۴۸ و تلفات سنگین ناشی از آن و نقش حیاتی دامپزشکی در ریشه کنی آن و گسترش دامداری‌های صنعتی در کشور، بازنگری در وظایف و تشکیلات دامپزشکی را اجتناب ناپذیر نمود.

- سرانجام با تلاش و پیگیری مسئولین در سال ۱۳۵۰ قانون سازمان دامپزشکی کشور مشتمل بر ۲۱ ماده و یک تبصره به تصویب مجلس شورای ملی و مجلس سنا رسید.

- در سال ۱۳۶۷ شبکه‌های دامپزشکی استان‌ها دوباره تشکیل و زیر نظر سازمان مرکزی قرار گرفتند. بنا بر دستور وزیر کشاورزی بودجه مستقل به ادارات دامپزشکی استان‌ها اختصاص یافت.

- در سال ۱۳۶۸ بنا بر تصویب مجلس شورای اسلامی، سازمان دامپزشکی کشور و شبکه هادر استان‌ها از وزارت کشاورزی جدا و به وزارت جهاد سازندگی پیوست.

- در تشکیلات کنونی وزارت جهاد کشاورزی سازمان دامپزشکی کشور به عنوان سازمانی مستقل وابسته به آن وزارت شناخته شده و رئیس سازمان دامپزشکی کشور مستقیماً تحت نظارت وزیر به انجام وظیفه می‌پردازد. در استان‌ها نیز ادارات کل دامپزشکی و در شهرستان‌ها شبکه دامپزشکی به‌طورعمودی زیر نظر سازمان مرکزی دامپزشکی و به شکل افقی با سازمان جهاد کشاورزی و مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان مرتبط می‌باشد. در سال ۱۳۷۹ مجلس شورای اسلامی، تأسیس سازمان نظام دامپزشکی جمهوری اسلامی ایران را مصوب نمود.

چهره های ماندگار و افتخارات دامپزشکی ایران:

استاد دکتر عبدالله حامدی

دکتر حامدی دامپزشک و پزشک ایرانی ؛ بنیان‌گذار دانشکده دامپزشکی و نیز از موسسان موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی حصارک.. در سال ۱۳۲۲ و در هنگامه اشغال ایران به وسیله متفقین‌که بیماری تیفوس شایع شده بود... بدون واهمه از این بیماریِ به شدت مسری به یاری هم‌میهنان‌خود شتافت و خود نیز مبتلا شد و در فروردین همان سال بر اثر این بیماری درگذشت.

استاد دکتر احمد شیمی

پروفسور احمد شیمی استاد برگزیده پنجمین همایش چهره های ماندگار کشور ، در سال 1294 در بروجرد متولد شد و پس از اخذ مدرک دیپلم از دبیرستان شرف تهران وارد دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران شد و در سال 1321 از رساله دکترای خود در این دانشگاه دفاع کرد.

از جمله فعالیت های پروفسور شیمی می توان به فعال کردن آزمایشگاه باکتر شناسی و ویروس شناسی و راه اندازی بخش بیماریهای طیور دانشگاه تهران ، ارائه مقالات مختلف و متعدد علمی به سمینارها و کنفرانسهای داخلی و خارجی ، تالیف و ترجمه 15 عنوان کتاب در زمینه های ویروس شناسی ، میکروبشناسی ، بیماریهای عفونی ، ایمن شناسی و بیماریهای طیور نام برد.

استاد دکتر حسن تاجبخش

دکتر حسن تاجبخش دوره دبیرستان را در مدرسه های علمیه و مروی تهران طی کرد و در سال 1335 وارد دانشکده دام پزشکی تهران و در سال 1340 نیز فارغ التحصیل شد. پس از خدمت مقدس سربازی در سال 1342 برای دوره های تخصصی به فرانسه اعزام شد و در گروه میکرب شناسی و ایمنی شناسی دانشکده دام پزشکی آلفر پاریس، تحت نظر پروفسور شارل پیله که از بزرگان دانش میکرب شناسی جهان است به کارآموزی و تحقیق پرداخت. او مدتی نیز در انستیتو پاستور شهر لیون در زمینه باکتری های بی هوازی مطالعه نمود. سپس وارد انستیتو پاستور پاریس شد و دوره های تخصصی میکرب شناسی را گذراند و در این کانون بزرگ دانش جهانی در هر دو رشته رتبه اول را احراز کرد. مدت یک سال در بخش شیمی میکربی انستیتو پاریس به هدایت مرحوم پروفسور پیر گرابار کاشف ایمونوالکتروفورز، درباره ایمنی تیموس تحقیق کرد که نتایج آن در مجله انستیتو پاریس مندرج است و از پایه های کشف سرم های ضد لنفوسیت و جلوگیری از دفع پیوند اعضا در جهان است. وی هیچ گاه خاطره محبت های گرابار را فراموش نمی کند. دکتر تاجبخش هم چنین در فرانسه دوره انستیتو تحقیقات بیماری های گرمسیری را گذراند و آن را با موفقیت به پایان برد. در سال 1346 به ایران بازگشت و به عنوان استادیار گروه میکرب شناسی دانشکده دام پزشکی مشغول به کار شد و در سال 1349 به عنوان دانشیار برگزیده شد. در سال 1353 به دعوت دانشگاه بریستول انگلستان یک سال در دانشکده دام پزشکی آن جا مشغول به کار بود که نتیجه آن دو مقاله پژوهشی ابتکاری در زمینه تهیه واکسن های مؤثر بر ضد سالمونلا دابلین است. به عنوان استاد میکرب شناسی دانشگاه تهران در سال 1355 ممتاز شناخته شد و از آن زمان تاکنون به عنوان استاد ممتاز دانشگاه تهران و استاد نمونه دانشگاههای کشور، عضو پیوسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران ، عضو هیئت امنای دانشگاه های جنوب غربی کشور، مدیر گروه میکرب شناسی و بیماری های واگیر دانشکده دام پزشکی و...مشغول بکار است.

مرحوم استاد دکتر حسین میرشمسی

دکتر حسین میرشمسی در اصفهان به دنیا آمد و تا پایان دبیرستان در همان شهر تحصیل کرد. سپس به دانشگاه تهران وارد و با مدرک دکترای دام پزشکی فارغ التحصیل شد. در سال 1320 در مؤسسه سرم و واکسن سازی رازی شروع به کار کرد. سپس به فرانسه رفت و در 1330 از دانشگاه پاریس دکترای دام پزشکی گرفت. سه سال کارآموزی خود را در سه انستیتوی امریکایی گذراند و در بدو ورود به ایران معاون فنی و مسئول پژوهش و واحد تولید واکسن های مصرف پزشکی انستیتو رازی شد. میرشمسی در 1334 برای تاسیس و راه اندازی آزمایشگاه واکسن سازی کشور اردن از سوی سازمان جهانی بهداشت دعوت شد. چند سال بعد دو مدرک ویروس شناسی خود را از مؤسسات بهداشتی لندن و نیویورک امریکا گرفت.

و اساتید برجسته و معززی همچون؛ مرحوم استاد دکتر رضا نقشینه ، استاد دکتر نادعلیان ،استاد دکتر عباس شفیعی، مرحوم دکتر بابامخیر (پدر علم دامپزشکی ایران) و استاد دکتر علی اسلامی

وضعیت دامپزشکی در ایران

در سال‌های اخیر دانشکده‌های متعددی با ایجاد رشته‌های تخصصی دامپزشکی به توسعه این رشته کمک فراوانی کرده‌اند. همچنین بخش خصوصی سرمایه‌گذاری مناسبی در زمینه امور درمانی به انجام رسانده‌است. از آن جمله می‌توان به تأسیس بیمارستان دامپزشکی تهران به عنوان اولین بیمارستان حیوانات خانگی ایران در خیابان کامرانیه نامبرد. اکنون بیش از ۳۰۰ کلینیک دامپزشکی در تهران حضور دارند و حدود ۲۵ بیمارستان فعال مشغول به کار هستند.

همچنین می‌توان به حضور چشمگیر دامپزشکان بخش خصوصی با عنوان مسئول فنی و سایر رده‌های دامپزشکی با عنوان دستیار مسئولین فنی در حوزه نظارت بر بهداشت مواد خام دامی و واردات و صادارت اقلام دامپزشکی اعم از مواد اولیه یا محصولات دارو، افزودنی و مواد بیولوژیک دامپزشکی اشاره کرد.

- در سال ۱۳۹۳ «انجمن صنفی مسئولین فنی و ناظرین بهداشتی دامپزشکی استان تهران» برای پیگیری مطالبات صنفی بیش از ۱۲۰۰ دامپزشک مسئول فنی و دستیاران در حوزه دامپزشکی استان تهران تأسیس شد.

- در سال ۱۳۹۸ «کانون سراسری انجمن‌های صنفی مسئولین فنی دامپزشکی و دستیاران» بعنوان بزرگرین تشکل تخصصی و صنفی دامپزشکی ایران تأسیس شد تا پیگیر مطالبات صنفی بیش از ۱۱ هزار دامپزشک مسئول فنی و دستیاران شاغل در سراسر کشور باشد و به تبع آن شرایط بهداشتی و کیفیت محصولات پروتئینی مورد مصرف ۸۳ میلیون مردم ایرانی بهبود یابد.

روز دامپزشکی

در سال ۲۰۰۱ میلادی، با تصمیم اتحادیه جهانی دامپزشکی، آخرین شنبهٔ ماه آوریل (در تقویم میلادی) به عنوان روز جهانی دامپزشکی انتخاب شد. هر ساله برای این روز شعار خاصی در جهت تببین اهداف سازمان‌های دامپزشکی انتخاب می‌شود. در سال ۲۰۲۱، این روز در تاریخ ۲۴م آوریل با شعار «پاسخ دامپزشکان به دنیاگیری کووید-۱۹» گرامی داشته شد. روز جهانی دامپزشکی در سال ۲۰۲۰ نیز روز شنبه ۲۵ آوریل بود و شعار انتخاب شده برای آن سال «محافظت از محیط زیست برای بهبود سلامت حیوانات و انسان» در نظر گرفته شد.

در سال ۱۳۶۹ خورشیدی، روز ۱۴ مهر به عنوان روز ملی دامپزشکی در ایران انتخاب شد. همه‌ساله مراسمات متعددی من‌جمله تقدیر از اساتید برتر، انتخاب دانشجویان برتر و برنامه‌های تشویقی برای محققین توسط موسسات آموزشی و تجاری دامپزشکی در این روز برگزار می‌شود. این روز توسط دکتر حسن تاج بخش و به یاد گوش روز (روز مختص به گوش، ایزدبانوی نگهبان چارپایان در ایران باستان) پیشنهاد شد که مورد موافقت دکتر محمد طاهرخانی قرار گرفت.

دانشکده‌های دامپزشکی ایران

دکتری عمومی دامپزشکی ۲۲۴ واحد دارد و تقریباً ۷ سال طول می‌کشد تا دانشجو بتواند در این رشته فارغ‌التحصیل بشود. (کاردانی دامپزشکی هم ۷۸ واحد را شامل می‌شود که شامل دروس پایه و تخصصی و بالینی و کارآموزی بالینی است و بین دو تا سه سال طول می‌کشد که در سال اول دانشجویان با علوم پایه دامپزشکی و پرورش دام و طیور، در سال دوم بیماری‌های بالینی، اصول جراحی مقدماتی و درسال آخر کارآموزی بالینی را انجام خواهند داد) و در دکترای دامپزشکی در سه سال اول تحصیل دروس علوم پایه آموزش داده می‌شود و پس از گذراندن ۱۲۷ واحد درسی آزمون علوم پایه یا پره انترنی دامپزشکی برگزار می‌شود و دانشجویان بعد از گذراندن این آزمون وارد دوره کلینیکال یا انترنی می‌شوند و طی دوره انترنی دروس بالینی نظیر اصول معاینه، جراحی، رادیولوژی، کارآموزی، کارورزی و… گذرانده می‌شوند. معمولاً در بین واحدهای دروس بالینی دوره‌های کارورزی در نظر گرفته می‌شود. و پس از ارائه پایان‌نامه فارغ‌التحصیل شده و به درجه دکتری عمومی دامپزشکی یا DVM نائل می‌شوند.

دانشکده‌های دامپزشکی ایران به دو دسته عمده سراسری و آزاد تقسیم‌بندی شده‌اند. دانشکده‌های دامپزشکی دانشگاه‌های سراسری شامل: تهران، شیراز، شهرکرد، سمنان، تبریز، رازی کرمانشاه، مشهد، اهواز، باهنر کرمان، ارومیه، خرم‌آباد و زابل می‌باشند. دانشکده‌های دامپزشکی دانشگاه‌های آزاد شامل واحدهای: تهران-علوم و تحقیقات، کرج، بابل، بافت، تبریز، شهرکرد، سنندج، کازرون، ارومیه، گرمسار، شوشتر و شبستر می‌باشند. بعضی از دوره‌های تخصصی این رشته در دانشگاه‌های سراسری از جمله تهران، شیراز، تبریز، مشهد، اهواز، باهنر کرمان، ارومیه، و همچنین دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران و کرج دایر است.

ادامه تحصیل

دانشجویان رشته‌های مقطع کاردانی دامپزشکی جهت ادامه تحصیل چند انتخاب پیش رو دارند:

1. در مقطع کارشناسی رشتهٔ علوم آزمایشگاهی دامپزشکی را انتخاب کنند و در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترای تخصص دروس علوم پایه دامپزشکی همانند باکتری‌شناسی دامپزشکی و بافت‌شناسی و فیزیولوژی و سایر رشته‌های مرتبط را مطالعه کنند.
2. در مقطع کارشناسی وارد رشتهٔ مهندسی حرفه ای علوم دامی گردند و در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی در رشته‌های علوم دامی همانند تغذیه دام و تغذیه طیور وفیزیولوژی دام و طیور به مطالعه بپردازند.
3. در مقطع کارشناسی وارد رشته بهداشت مواد غذایی شوند و در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی در رشته‌های علوم پایه دامپزشکی و رشته‌های وزارت بهداشت شرکت کنند.

فارغ‌التحصیلان مقاطع کاردانی و کارشناسی دامپزشکی با ادامه تحصیل امکان اخذ درجه دکتری عمومی دامپزشکی را ندارند و علت این موضوع این است که رشته دکتری عمومی دامپزشکی یک دکتری پیوسته‌است؛ اما در سایر شاخه‌ها (نظیر دکتری تغذیه دام) می‌توانند مدرک دکتری اخذ کنند.

دامپزشکان مقطع دکترای عمومی جهت ادامه تحصیلات خود در مقاطع تخصصی دو راه پیش رو دارند:

1. ادامه تحصیل در مقاطع تخصصی دستیاری دامپزشکی یا D.V.Sc که شامل رشته‌های پاتولوژی، جراحی دامپزشکی، مامایی و بیماری‌های تولیدمثل، بیماری‌های درونی دام کوچک، بیماری‌های درونی دام بزرگ، رادیولوژی دامپزشکی، کلینیکال پاتولوژی، بهداشت و بیماری‌های پرندگان، بهداشت و بیماری‌های آبزیان می‌باشد.
2. ادامه تحصیل در مقاطع دکترای تخصصی Ph.D که شامل رشته‌های بیوشیمی، بهداشت مواد غذایی، بهداشت خوراک دام، اپیدمیولوژی، انگل‌شناسی دامپزشکی، ایمنی‌شناسی، باکتری‌شناسی، ویروس‌شناسی، قارچ‌شناسی، بیوتکنولوژی دامپزشکی، فناوری تولیدمثل در دامپزشکی، سم‌شناسی، فارماکولوژی دامپزشکی، فیزیولوژی، آناتومی و جنین‌شناسی مقایسه ای، بافت‌شناسی مقایسه ای و همین‌طور بسیاری از رشته‌های تخصصی علوم پایه پزشکی می‌شوند.

جستارهای وابسته

• رفاه حیوانات
• فهرست بیماری‌های گربه‌ها

پیوند به بیرون

سازمان نظام دامپزشکی جمهوری اسلامی ایران

سازمان دامپزشکی کشور

منابع

veterinary science. (2008). Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica.