پیمان سنت پترزبورگ (۱۷۲۳)

معاهده سنت پترزبورگ

گونه	معاهده
مفاد	واگذاری نواحی قفقاز، آذربایجان و شمال ایران به امپراتوری روسیه کمک امپراتوری روسیه به ایران صفوی در سرکوب شورشیان افغان به رسمیت شناختن پادشاهی شاه تهماسب دوم به عنوان پادشاه صفوی
تاریخ امضا	۲۳ سپتامبر ۱۷۲۳ میلادی (۱ مهر ۱۱۰۲ خورشیدی)
مکان امضا	سنت پترزبورگ، روسیه
تاریخ انقضا	۱۷۳۵ (به دنبال پیمان گنجه)
امضاکنندگان	امپراتوری روسیه ایران صفوی
زبان‌ها	روسی و فارسی

معاهده سنت پترزبورگ در ۲۳ سپتامبر ۱۷۲۳ (۱۲ سپتامبر گاه‌شماری ژولینی) برابر با ۱ مهر ماه ۱۱۰۲ خورشیدی / ۲۲ ذی‌الحجه ۱۱۳۵ قمری، میان امپراتوری روسیه و ایران صفوی بسته شد و به نخستین جنگ بین ایران و روسیه پایان داد. طبق این پیمان ایران مجبور به واگذاری سرزمین‌هایش در قفقاز شمالی، قفقاز جنوبی و آذربایجان شامل دربند (داغستان)، بادکوبه، اراضی تابع اطراف شیروان و همچنین تمام نواحی شمال شامل استان‌های گیلان، مازندران و استرآباد گشت. طبق این پیمان معین شد که سربازان روسی به شاه تهماسب دوم برای برقراری آرامش و صلح داخلی کمک کنند.

پیش‌زمینه

به محض اینکه خبر شکست ارتش ایران در نبرد گلون‌آباد و محاصره اصفهان توسط محمود افغان به پتر کبیر رسید، فرمان جمع‌آوری سپاه داد و قشونی مرکب از چهل هزار سرباز از راه رود ولگا به سواحل شمالی دریای خزر فرستاد و فرماندهی آن را هم خودش به عهده گرفت. قوای مزبور در ظرف دو هفته به رود کورا رسیدند و با نیروی ده‌هزار نفری سواره نظام قزاق ژنرال وترانی که از راه خشکی اعزام شده بود در سرحد داغستان به هم پیوستند. پتر کبیر در ۱۵ ژوئن ۱۷۲۲ (۱۱۳۴ قمری) اعلامیه‌ای خطاب به اهالی قفقاز صادر و طی آن اعلام کرد که هیچگونه قصد توسعه ارضی ندارد و منظور وی از این لشکرکشی فقط حفظ منافع و جان اتباع روسیه و سرکوبی اشرار و یاغیان می‌باشد. سپاه وی در سوم سپتامبر ۱۷۲۲ پادگان ایرانی داغستان را تارومار و دربند را متصرف گردید. پس از سقوط اصفهان، یک سپاه افغانی به فرماندهی زبردست خان در ژانویه ۱۷۲۳ رشت را محاصره کرد و حاکم گیلان که سخت از افغان‌ها ترسیده بود نماینده‌ای نزد پتر کبیر به قفقاز فرستاد و پیشنهاد کرد وی قوایی به گیلان بفرستد تا از اهالی آن شهر در مقابل افغان‌ها حمایت کند. تزار به سیمیون آورامف کنسول روسیه در رشت مأموریت داد به اصفهان برود و نزد محمود افغان نسبت به شورش طوایف لزگی داغستان که منجر به خسارات جانی و مالی به اتباع روسیه شده بود و همچنین غارت یک کاروان روسی توسط خان خیوه اعتراض و مطالبه غرامت کند. محمود در پاسخ اعتراضات آوراموف اظهار داشت بر طوایف لزگی داغستان و خان خیوه تسلطی ندارد و بهتر است تزار روسیه حمایت اتباع خود در قفقاز و ترکستان را شخصاً به عهده بگیرد. این جواب کمال مطلوب روس‌ها بود و به همین جهت آوراموف با عجله به قفقاز رفت و تزار را تشویق به حمله به ایران نمود. در ژوئیه ۱۷۲۳ قشون روسیه به فرماندهی کلنل شیپوف با چند کشتی جنگی وارد بندر انزلی شدند و رشت و سایر نقاط مهم گیلان را اشغال نمودند. یک سپاه دیگر روسی به فرماندهی ماژور مانیوشکین نیز بادکوبه را تصرف کرد و به این ترتیب قسمت مهمی از ایالات شمالی ایران به دست روس‌ها افتاد. از جانب دیگر ترکان عثمانی هم فرصت را غنیمت شمرده و به بهانه اینکه عده‌ای سنی مذهب در شیروان به دست مأمورین دولت ایران به قتل رسیده‌اند آماده حمله به ایران شدند. شیخ الاسلام استانبول فتوی صادر کرد که کلیه مؤمنین مسلمان مکلفند شیعیان رافضی را نابود کنند و عثمانی‌ها به تصور اینکه اگر در تسخیر ایران بر روس‌ها پیشدستی کنند راه پیشرفت روسیه را به طرف جنوب خواهند بست در ژوئن ۱۷۲۳ (۱۱۳۵ قمری) به شاه تهماسب دوم اعلان جنگ دادند و به آسانی شماخی و تفلیس را تصرف کردند. پس از این فتوحات دولت عثمانی سفیری نزد پتر کبیر فرستاد و اخطار کرد که اگر قوای روسیه از دربند به طرف جنوب تجاوز کند به منزله اعلان جنگ به دولت عثمانی خواهد بود. پتر کبیر هم که مایل نبود با عثمانی وارد جنگ شود یک پادگان سه هزار نفری در دربند به جای گذاشت و به سنت پترزبورگ مراجعت کرد.

انعقاد قرارداد

شاه تهماسب دوم که در موقعیت بسیار بدی قرار گرفته بود درصدد برآمد با روس‌ها از در دوستی درآید و حتی از آنان تقاضای کمک کند و به این منظور اسماعیل بیگ اعتمادالدوله وزیر خود را به سفارت به دربار روسیه فرستاد. روس‌ها اعطای کمک خود را مشروط به الحاق ایالات ایرانی که تصرف کرده بودند به انضمام مازندران و استرآباد نمودند. اسماعیل بیگ این شرایط را قبول کرد و در ۲۳ سپتامبر ۱۷۲۳ (۱۱۳۵ قمری) قراردادی با آندری استرمن وزیر امور خارجه روسیه امضا کرد که به موجب آن دربند، بادکوبه، شیروان، داغستان، گیلان، مازندران و استراباد به قلمرو روسیه واگذار می‌شد و در مقابل روس‌ها متعهد می‌شدند افغان‌ها را از ایران بیرون نموده و شاه تهماسب دوم را پادشاه قانونی ایران بشناسند. اسماعیل بیگ که خودسرانه این قرارداد را امضا کرده بود از ترس جرئت نکرد به ایران مراجعت کند و در آستراخان مقیم شد. پتر کبیر برای آنکه قرارداد را به تصویب شاه تهماسب برساند در اکتبر ۱۷۲۳ پرنس بوریس مچرسکی را به ایران فرستاد. مقارن این احوال سپاه عثمانی پس از تصرف کرمانشاه و همدان به سوی تبریز روی آورد. شاه تهماسب دوم به تهران گریخت و چون در این شهر با قوایی که اشرف افغان به دنبال او فرستاده بود روبرو شد، ناچار به مازندران فرار کرد. سفیر روسیه در فرح آباد مازندران به حضور شاه رسید و اصرار کرد وی قرارداد را تصویب کند؛ ولی شاه زیر بار نرفت و وی را با دست خالی به روسیه روانه کرد پتر کبیر که از عدم تصویب قرارداد به شدت ناراضی شده بود سیاست خصمانه تری نسبت به ایران در پیش گرفت. نیروهای روسی که سرزمین‌های ایران را در اشغال داشتند، بسیار کوچک بودند که تهدیدی جدی برای ایران ایجاد کنند. اسماعیل بیگ که مجبور به فرار از مجازات شده بود در آستراخان پس از بیست سال درگذشت.

تمامی سرزمین‌هایی که فتح شده بودند در سال‌های ۱۷۳۲ و ۱۷۳۵ میلادی و دوران حکومت امپراتریس آنا به ترتیب، زیر بندهای پیمان رشت و پیمان گنجه به ایران بازگشت داده شدند.

جستارهای وابسته

• تاریخ گیلان در قرن هیجدهم
• تصرف رشت توسط روسیه
• پیمان استانبول (۱۷۲۴)
• پیمان رشت
• پیمان گنجه

منابع

• لکهارت، لارنس. انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران. ترجمه مصطفی‌قلی عماد. تهران: انتشارات مروارید، ۱۳۶۴.