ارس

برای دیگر کاربردها، ارس (ابهام‌زدایی) را ببینید.

رود ارس
رود ارس، در غرب شهر جلفا
The Aras River highlighted on a map of the Kura River watershed
مکان
کشورها	ترکیه ارمنستان ایران جمهوری آذربایجان
ویژگی‌های ظاهری
سرآب
• مکان	استان ارزروم، ترکیه
• مختصات	۳۹°۲۰′۱۶٫۵۱″ شمالی ۴۱°۱۹′۴۱٫۶۳″ شرقی
• ارتفاع	۳٬۰۰۰ متر (۹٬۸۰۰ فوت)
دهانه	رود کورا
• مکان	جمهوری آذربایجان
• مختصات	۴۰°۰۱′۶٫۲″ شمالی ۴۸°۲۷′۱۲٫۶″ شرقی
طول	۱٬۰۷۲ کیلومتر (۶۶۶ مایل)
اندازهٔ حوضه	۱۰۲٬۰۰۰ کیلومتر مربع (۳۹٬۰۰۰ مایل مربع)
دبی
• میانگین	۱٬۲۶۸ متر مکعب بر ثانیه (۴۴٬۸۰۰ فوت مکعب بر ثانیه).
• بیشینه	۲۴٬۸۳۰ متر مکعب بر ثانیه (۸۷۷٬۰۰۰ فوت مکعب بر ثانیه)

اَرَس (ارمنی: Արաքս آراکس؛ در ترکی آذربایجانی: Araz آراز) نام رودی نسبتاً پرآب و خروشان است که از کوه‌های بینگول منطقه آناتولی ترکیه سرچشمه می‌گیرد. رود آرپا در نزدیکی مرز ترکیه و ارمنستان به رود ارس می‌ریزد و سپس مرز مشترک نخجوان را بطول ۱۱ کیلومتر ترسیم کرده و پس از گذر از مرز ایران و نخجوان، از مرز میان ایران و ارمنستان عبور کرده و دوباره مرز مشترک میان ایران و جمهوری آذربایجان را شکل داده و در منتهی‌الیه شمالی استان اردبیل (شهرستان پارس‌آباد) وارد جمهوری آذربایجان شده و به رود کورا می‌ریزد. این رود ۱۰۷۲ کیلومتر طول دارد و از طولانی‌ترین رود داخلی ایران، یعنی کارون طولانی‌تر است.

رود ارس در پی عهدنامه ترکمنچای از اول اسفند ۱۲۰۶ به عنوان مرز ایران و امپراطوری روسیه برگزیده شد و تمامی مناطق شمال این رود از ایران جدا و به خاک روسیه افزوده شد. بعدها ایران و اتحاد شوروی با همکاری همدیگر سدی در ناحیه پلدشت به نام سد ارس بنا کردند. سپس سد خداآفرین به صورت مشترک با جمهوری آذربایجان بر روی رود ارس احداث شد. هم‌اکنون سد قیزقعله‌سی به صورت مشترک با جمهوری آذربایجان بر روی رود ارس احداث می‌شود. بر روی ارس تا کنون پنج پل نیز ساخته شده‌است که عبارتنداز: پل آهن جلفا، پل شوسه جلفا، پل پلدشت، پل خداآفرین و پل نوردوز در مرز ارمنستان.

نام

ریشهٔ واژهٔ فارسی «ارس» و واژه‌های یونانی و ارمنی مربوطه احتمالاً از مادی «اَرَخس» *Araxs است که برگرفته است از نیاایرانی *Raxša- که یعنی «تیزرو»، «آنچه به سرعت جریان دارد».

در سنن ارمنی این رود به نام آراست نوه بزرگ خاندان افسانه‌ای ارمنی هایک گذاشته شده‌است.این نام بعداً یونانی شده و به Araxes دگرگون شد و برای فرهنگ کورا-ارسی استفاده شد. تمدنی پیش از تاریخ که در دره کورا و ارس شکوفا شده بود؛ ولی در بسیاری از زمان‌ها این رود ولگا بوده که به نام Araxes نامیده شده به ویژه در تاریخ هرودوت. همچنین این رود در آخرین فصل آننید هشتم اثر ویرجیل به نام خشم در پل ثبت شده‌است پس از آنکه رومیها با ساختن یک پل بر روی آن توانستند بر دشمن پیروز شوند. برخی بر این باورند که ارس با دو رود پیشون و گیهون که در فصل دوم کتاب مقدس به آن اشاره شده مرتبط است. در قرآن از قومی بنام اصحاب رس یاد شده که طبق کتاب عیون اخبار الرضا و روایتی از علی اصحاب رس قومی بودند که در حاشیه رود ارس زندگی می‌کرده و درخت صنوبر را عبادت می‌نمودند. اصحاب رس جزو اقوامی بودند که بر آنان عذاب نازل شد.

جزیره‌های ارس

در بستر رود ارس ۸۰۵ جزیرهٔ کوچک و بزرگ خالی از سکنه وجود دارد که به زبان محلی به آن «شام» می‌گویند. بر پایهٔ قرارداد مرزی، ۴۲۷ جزیره به ایران و ۳۸۲ جزیره به شوروی (و اکنون به جمهوری آذربایجان) تعلق دارند. این جزیره‌ها تنها برای چرای حیوانات پیرامون رود قابل استفاده‌اند.

تنها معدودی از این جزایر دارای نام می‌باشند و بیشتر این جزیره‌ها با شماره‌گذاری نامیده می‌شوند. اسامی برخی از جزایر عبارتند از: خُرامه، بویدوز، پیرواتلر، قره‌قباح و کثیری. چند جزیرهٔ نام‌برده دارای چراگاه‌های خوبی هستند.

رود ارس در استان مغان در دوره خلفای عباسی

رود ارس در نقشه ایران در دوره افشاریه.

در تعیین مالکیت جزیره‌های ارس میان هیئت‌های مرزبندی ایران و شوروی مقرر شده‌ بود تا خط مرزی از میان رود ارس بگذرد و اگر در محلی چند شاخه از رود وجود داشته ‌باشد میانهٔ شاخهٔ عمده‌تر خط مرزی شود. در تاریخ ۶ مهرماه ۱۳۳۴ یعنی زمانی که مالکیت جزیرهٔ نزدیک به پاسگاه عباسی تعیین می‌شد بر سر این که شاخهٔ عمدهٔ رود در این محل کدام است میان هیئت شوروی و ایران مشاجره‌ای درگرفت. یکی از افسران ایرانی به نام ستوان یکم نورالله کثیری نقشه‌بردار لشکر تبریز، برای اثبات این که شاخه‌ای که به سود ایران بود عمیق‌تر و بنابرین شاخهٔ عمده ‌است با اسب خود بی‌باکانه به آب زد. وی و اسبش در زیر امواج ناپدید شدند ولی یکی از مرزبانان ایرانی به نام صمد مدداقلی توانست افسر ایرانی را نجات دهد. اعضای هیئت روس با دیدن این صحنه، مالکیت ایران بر جزیرهٔ ۱۳۰ در این شاخه از رود را پذیرفتند. جزیرهٔ ۱۳۰ بعداً با تصویب مقامات عالی ایران جزیرهٔ کثیری نام گرفت و به ستوان یکم نورالله کثیری پاداش و نشان افتخار داده‌شد. در دوران جنگ سرد، برخی از ایرانیان کمونیست از طریق این رود به اتحاد جماهیر شوروی فرار کردند.

ارس در شعر شاعران ایرانی

اوحدی مراغه‌ای:

هر ساعتم به موج بلایی درافکند

سیلاب ازین دو دیده همچون ارس مرا

نظامی:

ارس را در بیابان جوش باشد

چو در دریا رسد خاموش باشد

حافظ:

ای صبا گر بگذری بر ساحل رود ارس

بوسه زن بر خاک آن وادی و مشکین کن نفس

مولانا:

شب رحیل چو کردم وداع شروان را		دریغ حاصل من بود و درد حصهٔ من
شدم ز آتش هجران زدم بر آب ارس		ارس بنالید از درد حال و قصهٔ من
به تیزی دم من بود و پری غم من		خروش سینهٔ من داشت جوش غصهٔ من

قاآنی:

از خون خصم بوالهوس جاری کند رود ارس

تیغت که اندر یک‌نفس صد خون به تنها ریخته

ملک‌الشعرای بهار:

به یک ماه اگر رفت جیش خزان		ز رود ارس تا لب هیرمند
به یک هفته آمد سپاه بهار		زکوه پلنگان به کوه سهند

حواشی

همچنین صمد بهرنگی، در این رود غرق شد.

نگارخانه

• 
  رود ارس در منطقه مرزی شهرستان پلدشت.
• 
  Aras River from Iğdır.
• 
  Astronaut photograph of the Aras River.
• 
• 
  ارس در نزدیکی شهر جلفای ایران.
• 
• 

جستارهای وابسته

• رودها و دریاچه‌های ارمنستان
• منطقه آزاد تجاری-صنعتی ارس

منابع

• Adalian, Rouben Paul (2002). Historical Dictionary Of Armenia. Lanham, Maryland: Scarecrow Press, Inc. p. 17-19. ISBN 978-0-8108-4337-0.
• Armenian Soviet Encyclopedia. Yerevan.
• Այվազյան, Հ. Մ. (2006). Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարան. Երևան. p. 159.
• Հակոբյան, Թ. Խ.; Մելիք-Բախշյան, Ստ. Տ.; Բարսեղյան, Հ. Խ. (1986). Մանուկյան, Լ. Գ. (ed.). Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան. Vol. 1 [Ա-Գ]. Երևան: Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն. p. 420.