حجاب

با حجاب اسلامی یا چادر اشتباه نشود.

حجاب یک زن ایرانی که شامل مقنعه و چادر است.

چادر سیاه؛ از میان کارشناسان دینی اسلامی، آن را بهترین و کامل‌ترین حجاب و پوشش برای زنان دانسته‌اند.

حجاب یک تکه پوشاک یا پارچه است که برای پوشاندن سر کاربرد دارد. اگرچه گونه‌هایی از آن، ممکن است دیگر بخش‌های بدن را نیز در بر بگیرند.

به عنوان یک موضوع مذهبی برای نشان دادن شرافت یک شیء یا یک فضا به کار می‌رود. کاربرد واقعی اجتماعی-فرهنگی و روانشناختی حجاب به‌طور گسترده مطالعه نشده‌است اما به نظر می‌رسد شامل نگهداشت فاصله اجتماعی، حالات ارتباط اجتماعی و شاخص‌های محیط زندگی باشد. حجاب در ادیان یهودیت، مسیحیت و به‌ویژه اسلام مورد استفاده و اصلاحات و کناره‌گذاری‌هایی بوده‌است.

تاریخچه

تندیس برنزی یک رقصنده در یونان. حدود سده دوم یا سوم پیش از میلاد.

اولین نمونه ثبت شده از حجاب برای زنان در کتاب مقدس پیدایش، فصل ۲۴، آیه ۶۵، هنگامی که ربه‌کا در اولین دیدار با اسحاق خود را با حجاب می‌پوشاند. نمونه دیگر آن از یک متن قانونی آشوری از قرن ۱۳ پیش از میلاد، که بهره‌گیری از آن به زنان نجیب محدود می‌شد.

اگرچه مذهب بزرگ‌ترین دلیل برای استفاده از حجاب شمرده می‌شود اما گاهی نیز باورهای شخصی در این موضوع اثرگذار هستند که در این حالت، واسطه‌ای است برای مشخص کردن گونهٔ شخصیت مقابل.

در یهودیت، مسیحیت و اسلام مفهوم پوشاندن سر با نزاکت و حیا همبسته بوده یا است.

بر پایه کشور

ایران

مقالهٔ اصلی: حجاب در ایران

نمونه‌ای از حجاب زنان ایرانی در ۲۰۰۵

دست کم از دوران هخامنشیان، شهبانوها به وسیلهٔ گونه‌ای پرده پنهان بوده‌اند. در نوشتار پهلوی واژهٔ چادر دست کم در دو جا اشاره شده‌است؛ یکی در روایت‌های حمید آشاواهیشتان که یک متن حقوقی زردشتی قرن دهم میلادی است؛ در این متن، چادر به همراه سربند و واشماگ که روسری گونه‌ای بود که توسط زنان زردشتی پوشیده می‌شد آمده‌است. در کتاب پهلوی به نام مداین یوشت فریان (احتمالاً قرن ششم) بر پایهٔ نوشتار گم شده از اوستا، هوفریا، خواهر یویشت، یک زردشتی تورانی همسر آخت -که از مخالفین آیین جدید زردشتی بود- هنگام بازپرسی یک چادر بر سرکرده بود. وجود حجاب در بین زنان زردشتی قرن اول میلادی که سر و صورتشان را به‌طور کامل بپوشانند در یک اثر مرمری که از پالمیرا بدست آمده دیده می‌شود. در مجسمه‌های پالمیرایی به جا مانده از قرن دوم میلادی وجود حجاب‌هایی که سر را می‌پوشانند اما چهره را باقی می‌گذارند معمول است.

کشف حجاب در ایران، رویداد مهمی در این زمینه است که در سال ۱۳۱۴ رخ داد؛ پیش از این تغییر پوشاک حکومتی، زنان ایرانی از پوشاکی چون چادرِ سیاه و روبنده استفاده می‌کردند. در دوران رضاشاه پهلوی برای نخستین‌بار در جامعهٔ سنتی ایران، زنان توانستند از خانه خارج شده و به عرصه‌های اجتماعی پا گذارند. اجباری شدن آموزش برای هم پسران هم دختران و افزایش قشر باسواد نیز موضوع هم‌راستای دیگر بود؛ اینکه زنان پس از این، وارد اجتماع شوند و پیشه‌هایی چون آموزگاری، پرستاری، پزشکی و دیگر را بگیرند، بدون آن که پوشش‌ها و کارهای سنتی چون روبنده و سخن‌نگفتن با نامحرم را کنار بگذارند، ممکن نبود. بنابراین، «کشف حجاب» از سوی حکومت وی صورت گرفت. با این وجود، دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که این اقدام رضاشاه را، در جهت مخالفت با اسلام دانسته‌است. در حکومت بعدی، رهبر انقلاب ۱۳۵۷، خمینی، در بهار ۱۹۷۹، دربارهٔ چادرپوشی زنان تأکید کرد و کم‌کم حجاب اجباری گردید. در سال ۱۹۸۳ نیز پارلمان جدید ایران تصمیم گرفت که زنان ایرانی که در جاهای همگانی موهایشان پوشانده نیست را با ۷۴ ضربه شلاق به مجازات برساند. از سال ۱۹۹۵ به بعد نیز چنین امکانی وجود داشته‌است که زنان بی‌حجاب تا ۶۰ روز زندانی شوند.

در دین

اسلام

مقالهٔ اصلی: حجاب اسلامی

مقالهٔ اصلی: آیات حجاب

حجاب اسلامی به پوشش‌های گوناگون زنان مسلمان گفته می‌شود و مفهومی برآمده از قرآن کریم و فقه اسلامی و ساخت یافته در فرهنگ اسلامی که ناظر به پوشش شرعی در مقابل نامحرم، به ویژه برای زنان است. حجاب گاه برگرفته از احکام شرع و گاه مربوط به قراردادهای اجتماعی و شرایط موقعیتی فرد است. این نماد به مثابه یک معرف مهم برای نشان دادن میزان اعتقاد هنجاری (نه اعتقاد فردی) و میزان نفوذ نهاد مذهب در جامعه است.

از دیدگاه فقها حجاب یکی از احکام اسلامی است و اصطلاحاً عبارت است از پوشاندن ضروری مو و سایر اعضای بدن به جز صورت و دو دست (و گاهی دو پا) توسط زنان مسلمان (تنها در صورتی که کنیز نباشند) در برابر مردانی که طبق شریعت اسلامی نامحرم شمرده می‌شوند. دربارهٔ پوشش مردان نیز حداقل مقدار پوشش واجب حفظ عورتین است.

در مورد حجاب اجباری در میان فقها و دین‌پژوهان، اختلاف نظر است و برخی بر این نظر هستند که اجبار حجاب نه تنها وجه شرعی ندارد و در قرآن هم اشاره روشنی به آن نشده، بلکه اخلاقی هم نیست.

گروهی از مسلمانان ادعا دارند که حجاب وسیله‌ای برای «محدود کردن زن به خانه» نیست و وسیله‌ای برای «حضور سالم زن» در اجتماع است. از سال ۲۰۰۰ به بعد، با قدرت گرفتن دولت‌های طالبان و داعش، حجاب اجباری در سرزمین‌های تحت کنترل‌شان با قوانین مشخصی اجرا می‌شد.

حجاب برای اسلام‌گرایان با شعار «برگشت به شریعت» به عنوان یکی از نشانه‌های اسلامی‌بودن جامعه‌های مسلمان، پنداشته شده‌است. همچنین نمادی از آموزه‌های تکلیفی و اسلامی برای مردم مسلمان، به ویژه برای زنان بوده‌است. اگرچه در دید گروهی از فمینیست‌ها به عنوان یک نماد ستم، عقب‌ماندگی و مانعی برای پیشرفت زنان دانسته شده‌است.

در سوی دیگر، حجاب در جایگاه اجبار، برآیند قرار گرفتن جامعه‌ای مردسالار دانسته شده‌است. یکی از معیارهای سنجش «غیرت» مردان در جامعه‌های پدر-مردسالار، داشتن حساسیت به حجاب و گزینش گونهٔ پوشاک برای زن است. به گونه‌ای که گویی زن دارندهٔ اختیار نیست و صاحبی دارد و جایگاهش در زیر پدر یا پسر بزرگ خانواده قرار می‌گیرد. در چنین وضعی، حق و اختیار زنان گرفته شده و آنان اراده و اختیارشان را به عنوان انسانی آزاد، می‌بازند؛ اما در سوی دیگر، مردان، دارندهٔ اختیار و تصمیم‌گیرنده‌ای برای گونهٔ پوشاک زنان می‌شوند.

یهودیت

در کتاب مقدس یهودیان (شامل تورات و کتب پیامبران دیگر یا عهدقدیم) دستوری در مورد پوشاندن موی سر برای زنان وجود ندارد. اما در یهودیت به صورت سنتی، زنان متأهل موهای خود را می‌پوشانند، اما این الزام در مورد دختران مجرد وجود ندارد.

مسیحیت

یک زن روس که پیش از ورود به کلیسا روسری به سر می‌کند.

در مسیحیت، اجباری در مورد نحوهٔ پوشش مردان یا زنان وجود ندارد، جز اینکه باید پوشش مرد یا زن در خور یک مسیحی مؤمن باشد و پطرس حواری این موضوع را در رسالهٔ خود بیان می‌کند. همچنین در رسالهٔ قرنتیان، پولس می‌نویسد که زنان مسیحی هنگام پیامبری یا دعا کردن در میان مؤمنان (در کلیسا) باید موهای خود را بپوشانند؛ هرچند که این الزام منحصر به هنگام دعا و نیایش در گردهمایی‌های مذهبی است.

در سیاست

اسلام سیاسی

مجید محمدی، جامعه‌شناس و روزنامه‌نگار سیاسی اهل ایران، حجاب اجباری را یکی از «محورهای اسلام سیاسی» در قدرت و به عنوان یکی از «بخش‌های جدانشدنی گفتمان اسلام سیاسی» اعلام کرد. وی افزود: «به حکومت طالبان و داعش نگاه کنید، هر جا اسلامگرایان حاکم شده‌اند حجاب را اجباری ساخته‌اند». وی باور داشت که اختیاری کردن حجاب برای اسلامگرایان، یعنی تن دادن آنان به جدایی دین و دولت و آزاد شدن حجاب، این معنا را دارد که دولت در دین‌داری مردمش یا گناه کردن آنان، ورود ندارد و پس از این، دولت‌های اسلامی باید دخالت کردن در گناه‌های دیگر چون نوشیدنی الکلی، موسیقی و فیلم و … را نیز متوقف سازند. وی افزود: «اختیاری شدن حجاب یعنی تفکیک گناه شرعی از جرم و عدم مداخلهٔ حکومت در امور مربوط به گناه… حکومت دینی به این امر تن در نمی‌دهد». او باور داشت که اِعمال کردن حجاب، «بخشی از راهبرد سازمان سرکوب برای کنترل اجتماعی است که تحت عنوان اجرای احکام دین صورت می‌گیرد». رئیس مرکز پژوهش‌های زن و خانواده جمهوری اسلامی ایران، حجاب را از «اولین چالش‌های نظام» اعلام کرد و گفت که اگر در برابر آن کوتاه بیاییم، باید به «دیگر مسائل» نیز تن دهیم.

در عزا

حجاب‌ها به عنوان بخشی از آداب لباس عزای غربی تا اوایل باقی مانده بود. ریشه سنت حجاب در لباس راهبه نمادی از عفت و پاکدامنی است و حجاب عزاداری راهی برای نشان دادن اخلاص و تقوا است. حجاب عزاداری معمولاً وسیله ای برای محافظت از عزادار و پنهان نگه داشتن غم و اندوه او تلقی می‌شد و برعکس، توسط برخی از زنان به عنوان وسیله ای برای ابراز عواطف عمومی دیده می‌شد. زنان بیوه در دوره ویکتوریا بسته به عادت حداقل سه ماه و حداکثر دو سال و نیم از پوشش عزاداری استفاده می‌کردند.

در عروسی

در مراسم عروسی حتی مراسم‌های فرهنگ مسیحی، حجابی با پارچه توری بر روی سر زنان است. این حجاب از یونان باستان و امپراتوری روم مشتق شده‌است. که برای دور کردن روح‌های خبیث است.

اثر بر بهداشت و سلامت

جدای از مشکلات بهداشتی پیش آمده از پوشش دائمی بدن و موی سر در جاهای همگانی، دریافت آفتاب کافی از دیگر موارد مورد توجه به حجاب در رسانه‌ها بوده‌است. کمبود ویتامین دی در میان زنان ایران بیشتر دیده شده‌است و حجاب اسلامی از جذب نور خورشید به پوست پیشگیری می‌کند. باوری در میان برخی پزشکان مبنی بر کمبود ویتامین D (ویتامین د) در میان زنان با پوشش چادر وجود دارد. موارد اعلامی از برخی از پزشکان و متخصص‌های دارویی و مشاورهایی که در این زمینه فعالیت داشته‌اند، بر این موضوع متمرکز بوده‌است که پوشش چادر در میان زنان ایرانی، یکی از مهم‌ترین عامل‌های کمبود ویتامین D در میان‌شان است. اما در ایران، شهاب اولیایی، رژیم‌شناس و متخصص تغذیه، گفت: «حجاب و نوع پوشش تنها عامل کمبود ویتامین D نیست بلکه آلودگی هوا، زاویه تابش نور خورشید، رنگ پوست، محدوده جغرافیایی و چاقی هم می‌تواند عوامل دیگری برای کمبود ویتامین باشد». اولیایی این باور در میان پزشکان مبنی بر کمبود ویتامین D در میان زنان با پوشش چادر را نادرست دانست. برخی نشریه‌های معتبر علمی و ساینس دایرکت در طول پژوهشی دربارهٔ ویتامین دی، اعلام داشتند که از آن‌جایی که آفتاب از منبع‌های اصلی تأمین کردن ویتامین دی است و پوشاک مردم در جذب آن ویتامین اثر دارد، ۸۰ درصد از زنان حجابی، به کمبود این ویتامین دچار می‌شوند.

ام اس و حجاب نیز در نظریه‌ای مرتبط دانسته شده‌اند. داده‌های پژوهشگران ایرانی نشان داده بود که آمار ام اس در میان سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۴ در تهران، پایتخت ایران، هفت برابر و در اصفهان در میان سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸ سه برابر شده بود. جولیا پاکپور و سریرام راماگوپالان، دو تن از پژوهشگران علوم ژنتیکی دانشگاه آکسفورد اعلام کرده‌اند که شاید پوشش اجباری زنان در دوران پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، عامل چنین وضعی باشد.

دیدگاه‌های پیرامون

فمینیسم

دختری با حجاب اثر Ángel Zárraga

در دید گروهی از فمینیست‌ها به عنوان یک نماد ستم، عقب‌ماندگی و مانعی برای پیشرفت زنان دانسته شده‌است. نوال سعداوی، کنشگر اجتماعی و فمینیست، به عنوان فمینیستی شناخته شده‌است که حجاب و آرایش را به اندازه‌ای یکسان، مانع برابری زنان می‌دانست و نقدگر جدی مردسالاری در کشورهای اسلامی بوده‌است و گفته بود که ظلم به زنان، به روش‌های گوناگونی چون قتل ناموسی، ازدواج اجباری و حجاب انجام می‌شود.

چهره‌های اثرگذار

• از ایران، رضاشاه، پادشاه ایران، افزوده بود که «چادر و چاقچور دشمن ترقی و پیشرفت مردم است. درست حکم یک دمل را پیدا کرده که باید با احتیاط به آن نیشتر زد و از بینش برد.» او انزجار خویش را از چادر، به گونه‌ای اعلام کرده بود.
• از ایران، خمینی، رهبر انقلاب ۱۳۵۷، روی پوشاک ساده برای زنان تأکید داشته‌است. او در ۱۹۷۹ به یک خبرنگار ایتالیایی اعلام کرد که «زنانی که در انقلاب سهم داشتند، زنانی بودند و هستند که لباس‌های ساده می‌پوشند.» و افزود: «این زنان عشوه‌گر که صورت خود را آرایش می‌کنند و موها، گردن و بدن خود را در خیابان نمایش می‌دهند، در برابر شاه مبارزه نکرده‌اند. آنها هیچ کار خیراندیشانه‌ای انجام نداده‌اند. آنها نمی‌دانند که چگونه بتوانند برای جامعه، یا در عرصه‌های سیاسی و شغلی مفید واقع شوند. دلیل آن اینست که با نمایش دادن خود، مردم را ناراحت و منحرف می‌سازند». خمینی در بهار ۱۹۷۹، دربارهٔ چادرپوشی زنان تأکید کرد. در جای دیگری نیز گفت: «جای شک نیست که حجاب یک امر ضروری از دیدگاه اسلام است و پوشش یک حکم اسلامی واجب برای زنان مسلمان است».

جستارهای وابسته

• پرده‌نشینی
• حجاب اسلامی
• چادر
• روسری
• کشف حجاب در ایران