روبنده

روبَنده یا پوشیه یا برقع یا نقاب پوشاننده‌ای از جنس پارچه‌ای یا دیگر مواد است که برخی از زنان مسلمان با آن چهره خود را می‌پوشانند.

معرفی

بُرقَع یا چادَری پوششی است که برخی زنان مسلمان از آن استفاده می‌کنند. این پوشش بیشتر در افغانستان و پاکستان و منطقه هرمزگان ایران رایج است. نوع رایج آن در مخصوصاً افغانستان و پاکستان تمام بدن زن، از جمله چهرهٔ او را می‌پوشاند. معمولاً در برقع، چشم‌ها پشت یک پرده یا صفحهٔ مشبّک قرار می‌گیرند. در هرمزگان به پوشش نقاب مانند که تزیینات رنگی دارد نیز اطلاق می‌شود. نقابی مخصوص زنان سواحل خلیج فارس که آن را به عربی بُرقع (Borqe) به گویش محلی مناطق هرمزگان بُرکه (Borke)، در مناطقی از بندر لنگه بَتُوله (Batūle) و میان مردمان مناطق شمال بندر لنگه و جنوب استان فارس (لارستان) تَبِیله (Tabile) و سیستان بلوچستان هم برکه می‌نامند.

ریشه کلمه

برقع عربی شده کلمه بورک (būrk) ترکی به معنی کلاه است. بورک و دوواق (duvaq) در لباسهای ترکان قدیم برای پوشاندن سر یا چهره بوده‌است. اما در خراسان به چادر امروزی خانم‌ها و به‌خصوص نیم چادری یا پوششی که سر تا روی سینه زنان را می‌پوشاند پرده می‌گفتند.

ناگهان پرده برانداخته‌ای یعنی چه

مست از خانه برون تاخته‌ای یعنی چه

تاریخچه

پوشش صورت در امپراتوری بیزانس، یونان، روم رایج بود. در میان تمدن‌های آشوریان، کلدانیان، سومریان، پاش‌ها، بازی‌ها، گوتی‌ها، لولوبیان، کاسی‌ها، سکایان، اورارتوها و کیمیریان زنان چهرهٔ خود را در برابر مردان بیگانه می‌پوشانیدند. در هندوستان، روبنده به اسم پرده خوانده می‌شد. ملکه‌ها و اشراف هندوستان چهرهٔ خود را می‌پوشاندند. خدمتکارها در برابر دیدن چهرهٔ زنان تنبیه می‌شدند. هارشا، گانگایدوا و ریبیدوا نیز با پرده در میان جمع حرکت می‌کردند. در کتب مقدّس هندی مانند آلتکار و ایندرا پوشیدن ماندن چهرهٔ زنان اهمیت و تأکید خاصی دارد. در ترکستان، حجاب صورت پارچه‌ای بوده که آن را به دور بخش پایین صورت می‌پیچیده‌اند و بینی، لب‌ها و چانه، و گونه‌ها پوشیده می‌شده‌است. این گونه پوشش صورت در مجسمه‌ای از آن دوره دیده می‌شود که اکنون در موزه لوور پاریس قرار دارد که در بندر غربی ترکیه کشف شده و قدمت آن به سیصد و پنجاه سال قبل از میلاد مسیح تخمین زده شده‌است . در اسکندریه مصر نیز پوشش صورت ضروری شمرده می‌شده‌است.

در کشورهای اسلامی

ممنوعیت برقع در مکان‌های عمومی
ممنوعیت کامل یا تقریبی در برخی مکان‌های عمومی
ممنوعیت اما با صادرات برقع
ممنوعیت در برخی ساختمان‌ها و محیط کار

روبنده در دوران امویان، خلافت عبّاسی و عثمانی هم چنان اهمیت داشت و در ایران پیش از قاجار نیز زنان با روبنده در اجتماع ظاهر می‌شدند و ولی بعد از قاجار فقط در استان هرمزگان و استان سیستان و بلوچستان از روبنده استفاده می‌شود. با قدرت گرفتن طالبان در افغانستان، زدن برقع و پوشاندن صورت در آن کشور برای زنان اجباری گردید. در عربستان سعودی نیز پوشاندن صورت برای زنان معمول است. در کشورهای عربی مانند کویت، امارات متحده عربی، یمن، بحرین، مصر، عراق -در کشورهای آسیایی چون اندونزی و کشورهای آفریقایی چون الجزایر، لیبی، غنا و نیجریه نیز استفاده از روبنده در بین زنان مسلمان رایج است. در انتخابات مجلس فلسطین در سال ۲۰۰۶، نمایندگان زن حزب حماس همگی روبنده داشتند. در کشورهای اسلامی تونس و ترکیه استفاده از روبنده ممنوع است. در مصر و امارات متحده عربی رانندگی برای زنان با روبنده ممنوع گشته‌است. در کشورهای عربی حاشیهٔ خلیج فارس پوشیدن برقع از دوران بسیار دور رایج بوده‌است. شکل «برقع» در مناطق مختلف تفاوت دارد، مثلاً برقع‌هایی که زنان ساحل می‌پوشیدند با برقع‌هایی که زنان شحوح که در کوهستان و رؤوس الجبال زندگی می‌کنند، بسیار فرق داشت. همچنین برقع‌هایی که زنان بعضی از مناطق عمان می‌پوشیدند نیز با همدیگر اختلاف کلی داشت. امروزه در امارات تنها بعضی از خانم‌های بزرگسال برقع می‌پوشند، اما بانوان جوان امروزه کمتر از این نوع پوشش استفاده می‌کنند. طبق بررسی‌هایی که انجام شده‌است تا ۳۰ سال آینده در امارات برقع به کلی ناپدید خواهد شد. البته در امارات پوشیدن برقع بیشتر جنبهٔ تزئینی دارد؛ و از لباس‌های شرعی یا اسلامی به‌شمار نمی‌آید و یکی از لباس‌های سنتی این کشور است.

ایران

برقع در ایران تا دوره قاجار استفاده می‌شد و بعد از این دوره به علت سیاست کشف حجاب رضاشاه٬دیگر از برقع استفاده نشد. بعد از خلع رضاشاه فقط مردم استان هرمزگان از برقع استفاده می‌کنند که در بندرعباس و توابع ان بُرکه (Borke) و در مناطقی از بندر لنگه بَتوُله(Batoole)می‌گویند؛ و همچنین مناطقی از استان سیستان و بلوچستان نیز استفاده می‌کنند و به آن برکه می‌گویند.

افغانستان

رنگ معمول برای برقع در افغانستان آبی است. در طول دورهٔ حکومت طالبان، زنان مجبور به پوشیدن برقع در اجتماع بودند. پس از سرنگونی طالبان، حکومت جدید اجبار برای پوشیدن برقع را لغو کرد.

در ادیان

پوشش نقاب یا روبنده در ادبان مختلف به کیفیتی بازتاب داشته‌است.

در زرتشتی‌گری

در بین کتب زردشتی، ارداویراف‌نامه پوشش صورت زنان را پسندیده دانسته‌است و چهره‌نمایی زنان را علّت گمراهی مردان می‌داند. در شاهنامه فردوسی چندین بار لغت پوشیده‌رخ یا پوشیده‌روی مترادف واژهٔ دختر به کار رفته‌است. شاهنامه‌شناس معاصر، پورخالقی چترودی، این علّت را بیانگر این واقعیت می‌داند که از نظر فردوسی زنان در دورهٔ کیانیان، اشکانیان، و ساسانیان از روبنده استفاده می‌کردند.

در یهودیت

با استناد به تورات و تنخ یهودی، می‌توان دریافت که پوشانیدن چهره در میان زنان عبرانی و دیگر زنان یهودی رایج بوده‌است. ساره و قطوره همسر ابراهیم، ربه کا زن اسحاق، راحیل و لیه همسران یعقوب، صپوراه همسر موسی و استر همسر خشایارشا با چهرهٔ پوشیده در میان مردم حاضر می‌شدند. بر اساس کتاب روت، همسر بوعز نیز چهره خود را می‌پوشانیده‌است. در کتاب اشعیا، به فرستاده شدن عذاب بر دختران صهیون به دلیل چهره‌آرایی در برابر بیگانگان اشاره رفته‌است. در تورات برای اشاره به روبنده، واژه‌هایی چون صفه و مسّکه به کار رفته‌است.

با این حال شواهدی از تورات نیز وجود دارد که نشان می‌دهد رسم پوشیدن چهره، در بین عبرانیان فراگیر نبوده‌است. در شولحان عاروخ، پوشانیدن چهره لازم دانسته نشده‌است، هرچند این کار سنت زنان پاک‌دامن دانسته شده‌است.

در اسلام

پرتره‌ای متعلق به سال ۱۸۹۴ میلادی، از یک زن اهل استانبول با روبندهٔ سفید.

در قرآن، هیچ اشاره صریحی به پوشش صورت نشده‌است. در میانِ علمایِ اهل‌سنت دربارهٔ پوشانیدن چهره اختلاف‌نظر وجود دارد. آراء مذاهب اربعه به اختصار چنین است:

• مالکی: در مذهب مالکی، چهره و کفین از عورت زن استثناء شده‌ست و در نتیجه پوشانیدن چهره در این مذهب واجب نیست.
• حنفی: در مذهب حنفی نیز چهره و کفین عورت دانسته نمی‌شود؛ امّا بسیاری از فقهای این مذهب، پوشاندن چهره را بر زنان و به ویژه بر زنان جوان واجب دانسته‌اند، از آنجهت که ممکن است آشکار کردن چهره سبب فتنه شود.
• شافعی: در مذهبِ شافعی، دو قول وجود دارد؛ بنا به قولی، پوشاندن چهره در همه احوال واجب است و بنا به قول دیگر تنها مستحب است و در زمان فتنه واجب می‌شود.
• حنبلی: در مذهب حنبلی، چهره و کفین نیز عورت شمرده می‌شود و پوشاندن آن برای زن واجب است.
• سلفی: علمای سلفی، به استثناء ناصرالدین الآلبانی، پوشاندن چهره را واجب می‌دانند.

در برخی کتب حدیث اهل تسنن، احادیثی آمده‌است که بر اساس آن صحابیات و از آن جمله فاطمه زهرا، فاطمه بنت مره، عاتکه، عایشه، اسماء بنت عمیس، حفصه و ام‌خالد چهره خود را می‌پوشانیده‌اند. از صحابه و تابعین از جمله از ابن‌جریر، عبدالله بن مسعود، ابوعبیده السلمانی و محمد بن سیرین نیز احادیثی نقل شده‌است که برخی از آن به وجوب نقاب استدلال کرده‌اند.

در برخی روایت اهل‌سنت مواردی نیز معین شده‌است که جایز است زن چهره را آشکار کند؛ از آن جمله خواستگاری، معالجه توسط نامحرم شهادت در دادگاه، و حالت احرام در حج و عمره‌است.

عبدالعزیز بن باز، ابن تیمیه، محمّد صالح المنجّد، رشید احمد لوضیانوی، ابن المعزّ، ابن المنذر، ابن حجر عسقلانی، محمود الصیّاح، ابوبکر جصاص، محمد قاضی بیدوی، ابوبکر مختار الزین، ابن عثیمین، جمال ضرابزی، عبدالعزیز آل‌الشیخ، صالح الفوزانی و عثمان الهیاجی از علمای اهل سنت هستند که پوشانیدن چهره زنان را واجب می‌دانند. جمعیت علمای کشورهای آفریقایی، جمعیت علمای پاکستان، دانشگاه اسلامی ام‌القری نیز پوشاندن چهره را لازم و گشودن آن را حرام دانسته‌اند.

در مقابل ایسنا (انجمن اسلامی آمریکای شمالی)، جمعیت علمای دانشگاه اسلامی الازهر در قاهره مصر پوشاندن صورت زنان را مستحب دانسته‌اند. یوسف القرضاوی و عبید عاطف الزین نیز پوشاندن چهره را برای زنان مستحب می‌دانند. برخی از علمایِ اهل سنت نیز نقاب را مسئله‌ای فرهنگی و مربوط به آداب و رسوم (و نه لزوماً شرعی و دینی) می‌دانند؛ محمد سید طنطاووی رئیسِ پیشین الأزهر چنین رأئی را اظهار کرده‌است.

در روایات و احادیث شیعه، بازگذاشتن چهره زن و نمایاندن آن به مرد نامحرم جایز دانسته شده‌است؛ مگر در شرایط خاصی که بیم فتنه برود. در بین علمای شیعه معاصر، روح‌الله خمینی، علی خامنه‌ای، علی حسینی سیستانی، پوشاندن چهره را مستحب می‌دانند، هر چند ایشان در شرایط خاصی که بیم فتنه‌است، پوشاندن صورت را لازم شمرده‌اند. مرتضی مطهری، پس از انقلاب اسلامی ایران، روبنده را از حجاب‌های غیر اسلامی دانست و این که به عقیدهٔ او آیهٔ پوشش، هرگز پوشاندن صورت را لازم نشمرده‌است. فاضل لنکرانی، زنجانی و بهجت زدن روبنده را جایز شمرده‌اند. اما اخباریان و اهل حدیث روبنده را لازم بلکه واجب دانستند. مانند سید حسین عرب باغی رساله در این باره دارند که نام رساله ایشان رساله اساس الایمان در وجوب حجاب بر زنان که مطبوع گشته‌است. ناصر مکارم شیرازی، مرجع تقلید شیعه در پاسخ به استفتائی دربارهٔ استفاده از روبنده می‌گوید:

در جاهایی که معمول نیست و باعث ایجاد مشکل یا انگشت‌نما شدن فرد می‌شود، احتیاط آن است که از نقاب استفاده نکنند ولی در مناطقی که معمول است اشکال ندارد

خامنه ای در این باره معتقد است: پوشیه زدن در محیطی که کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد، مصداق لباس شهرت نیست و از لحاظ شرعی اشکالی ندارد [۱]

۱: خامنه ای، جزوه پوشش و نگاه جامعه الزهرا (سلام الله علیها)، ص ۹۵

در کشورهای غیر اسلامی

مسئله روبنده و پوشاندن چهره در کشورهای غیر اسلامی تتوع و گستردگی دیدگاه زیادی وجود دارد.

در کشورهای غربی و مسیحی

بعضی از دولت‌های غربی برای زنانی که خواستار پوشانیدن چهره‌شان هستند، محدودیت‌هایی ایجاد کرده‌اند. در سال ۲۰۰۱ هلند، استفاده از روبنده در مدارس و آموزشگاه‌ها و محیط‌های پژوهشی و اداری را ممنوع کرد. در آوریل ۲۰۰۶ دو دانش آموز دختر از مدرسه ریزریتل در بن آلمان به علت پوشیدن برقع اخراج شدند. دادگاه نیوزیلند در سال ۲۰۰۵ حکم صادر کرد که بر اساس آن زنان نمی‌توانند هنگام شهادت در دادگاه‌ها صورت خود را بپوشانند. در ایتالیا، پوشاندن صورت از سال ۱۹۷۵ ممنوع شد و در سال ۲۰۰۵ بر میزان جریمهٔ نقدی متخلفین افزوده شد. در فرانسه از سال ۱۹۸۰ پوشاندن صورت ممنوع گشت. کانادا در سال ۲۰۰۱ اعلام کرد که زنان نیز می‌بایست برای گرفتن گواهینامه رانندگی، چهره خود را بگشایند. سلطانه فریمن بر حق خود برای داشتن عکس با نقاب در گواهینامه رانندگی اصرار کرد و موفق شد ایالت فلوریدا را جریمه کند. در انگلستان، در سال ۲۰۰۶جک استرا، نماینده مجلس عوام بلاکبرن، گفت که از صحبت کردن با کسی که نمی‌تواند صورت او را ببیند، راحت نیست و به نظر وی زدن روبنده بر چهره باعث تشدید حس جدایی و انزواطلبی می‌شود. الیور لتوین، مدیر سیاستگزاری حزب، این توصیه را سخنی خطرناک در مورد جلوگیری از حق افراد در انتخاب پوشش دانست. در آوریل همان سال، عایشه اعظمی دستیار آموزشی مسلمان که به دلیل امتناع از برداشتن روبنده خود در داخل کلاس از کار معلق شده بود، از دبستانی در یورکشایر غربی شمال انگلستان اخراج گردید. به گفته عایشهٔ اعظمی، دانش آموزان این مدرسه از وضعیت روبنده وی هرگز شکایتی نداشته‌اند. نیک ویتینگهام، وکیل عایشه اعظمی گفته‌است که موکل وی قادر به انجام شغل خود به عنوان دستیار آموزشی است و می‌تواند از دانش آموزانی که زبان انگلیسی، زبان دوم آن‌ها است، حمایت و پشتیبانی کند. در ایالت کبک در کانادا، زنان مسلمان برای رأی دادن می‌بایست چهره خود را آشکار کنند. یک روحانی ارشد کلیسای کاتولیک رم ایتالیا در اظهار نظری، کنار گذاشتن روبنده زنان مسلمان را در اروپا خواستار شد. کاردینال رناتو مارتینی، مسوول امور فرهنگی مهاجران در واتیکان که به مناسبت انتشار بیانیه پاپ بندیکت شانزدهم در مورد لزوم وضع قوانینی برای بهبود شرایط مهاجران اروپایی سخن می‌گفت، به زنان مسلمان توصیه کرد که به منظور رعایت آداب و رسوم، قوانین و نمادها و دین کشورهای میزبان خود، کنار گذاشتن روبنده را مورد توجه قرار دهند. در سال ۲۰۰۰، سوئد قانونی را به تصویب رساند که بر اساس آن مأموران پلیس حق دارند از زنانی که نقاب بر چهره دارند بخواهند برای تشخیص هویت، نقاب و روبندهٔ خود را بردارند. در استرالیا پلیس حق دارد که روبنده زنان را بردارد و در صورت رو به رو شدن با مقاوت پلیس می‌تواند آنان را بازداشت کند با این حال زنان مسلمان در ایالات متحده آمریکا برای زدن روبنده و پوشاندن صورت آزادی بیشتری دارند.

انواع روبنده

روبنده در کشورهای مختلف شکل و نوع متفاوتی دارد. «نقاب کامل» تمام صورت از جمله چشم‌ها را می‌پوشاند. «نقاب درزدار» دو سوراخ برای چشم‌ها دارد و جز چشم‌ها تمام صورت را می‌پوشاند. نیم نقاب که از زیر چشم‌ها به پشت بسته می‌شود و پیشانی، ابروها، و چشم را نمایان می‌سازد. «نقاب لوانی» که به دور صورت بسته می‌شود و علاوه بر پیشانی و چشم، بینی را نیز آشکار می‌سازد. برخی از نقاب‌ها، یک یا چند پارچهٔ نیم شفاف را روی چشم قرار می‌دهد که علاوه بر پوشیده ماندن چشم، زن بتواند به راحتی ببیند و به اختیار بردارد. نوع دیگری از روبنده، برقع است که در افغانستان و پاکستان رواج دارد و پوششی از سر تا پا است و چشم‌ها معمولاً پشت یک پرده مشبّک قرار می‌گیرند. در پاکستان، پاک چدری، در هند ریجان، و در ایران پوشیه و برقع پوشش‌هایی هستند که صورت را می‌پوشانند.

نگارخانه

• 

  پوشش نقاب مانند زنان در بندرعباس جنوب ایران

• 

  زنان افغان با برقع

• 

  نوعی دیگر از برقع تزیینی

• 

  پوشش برقع در کشور افغانستان

• 

  بانوان کابل

• 

  تصویری از زنان محجبه مسلمان با روبنده و نقاب، در مقابل ایستگاه اتوبوس در یکی از خیابان‌های لندن.

• 

  نقاب سنتی زنان درهرمزگان.

• 

  زنان روبنده پوش در ترکیه

• 

  زنان با پوشش برقع

• 

  زن روبنده پوش در یمن

جستارهای وابسته

• حجاب
• چادر
• مقنعه
• نقاب
• پوشیه
• بتوله

منابع

• ویکی‌پدیای انگلیسی
• کتاب مقدس عهد عتیق و عهد جدید، ترجمه فاضل خان همدانی، ویلیام گلن، هنری مرتن، تهران: اساطیر، ۱۳۷۹، شابک ‎۹۶۴−۳۳۱−۰۶۸-X
• نگاهی به تاریخ هند، علی مرتضوی پور تهران: قائم، ۱۳۸۱، ISBN 964341164-X
• مسئله حجاب، مرتضی مطهری، تهران: صدرا، ۱۳۷۲، ISBN 964214352-X
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Burqa». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی.
• الشامسی، عبدالله، بن نجیب (سال ۱۹۹۱ میلادی)، الألبسة الشعبیة فی دولة الامارات العربیة المتحدة، اتحاد کتاب ادباء الامارات
• تأثیر فارسی بر زبان و ادبیات عرب[۱]