ایل سنجابی

—

بخش‌های مختلف لباس مردان ایل سنجابی؛ بسته به فصل‌ها و موقعیت‌های مختلف، موارد دیگری نیز به این پوشش افزوده می‌شده‌است یا نحوه پوشش تغییر می‌کرده‌است (به عنوان مثال، فه‌قیانه بسته به فعالیتی که فرد می‌کرده باز بوده یا اینکه به دور دست بسته می‌شده یا از پشت هر دو فه‌قیانه به هم متصل می‌شده‌اند).

ایل سنجابی (به لری: سنجاوی) یکی از ایل‌های لر ایران در استان کرمانشاه است.سنجابی یکی از ایلات لر شاخه ممسنی در استان فارس بوده که شاه عباس صفوی آن ها در کرمانشاه کوچانده است. زبان کنونی این ایل کردی جنوبی است .

محل زندگی

سکونت گاه اصلی ایل سنجابی استان فارس است .نکاتی در خاطرات سردار مقتدر سنجابی تحریر و تحشیه دکتر کریم سنجابی در خصوص خاستگاه و وجه تسمیه طایفه سنجابی وجود دارد که ارتباط آنها با ایل ممسنی را تایید می کند. .به گفته نویسنده ،لرهای سنجابی در زمان شاه عباس به اجبار از استان فارس به کرمانشاه مهاجرت کرده اند و یکی از طوایف اولیه آنها گه از بین رفته است، مکه وند نام داشت. طابفه مکوند( ساکن در جانکی گرمسیر فعلی) از طوایف ممسنی است که در قرن دهم ق به غرب مهاجرت کرده است. البته نویسنده کتاب ایل سنجابی از وحود طایفه مکوند فعلی اطلاعی نداشته است. سردار سنجابی وجه تسمیه ایل را مربوط به پوشیدن پوست سنجاب در جنگ هرات زمان محمد شاه ذکر کرده، و دکتر سنجابی در زیرنویس نوشته که به استناد رستم التواریخ،نام سنجابی قدیمی است و در زمان صفوی به همین نام در فارس می زیستند..در جاوید ممسنی بر اساس روایات محلی در روستای مخروبه گرده نزدیک روستای راشک جاوید، مردم جنگجویی زندگی می کردند که پشت گردن در یقه لباس پوست سمور وحشی دوخنه بودند و از سرنوشت آنها خبری نیست. با وجود ابهام در روایت وجه تسمیه سنجابی، اشاره به پوست سمور و سنجاب در دو روایت و مخصوصا نام جاوی در سنجاوی( تلفظ بومی سنجابی) قابل توجه است.

از مناطقی که این ایل لر در کرمانشاه در آن حضور داشته یا دارند می‌توان به شهرهای دشت سنجابی، اسلام‌آباد غرب، قصرشیرین، دشت مایدشت کرمانشاه، ایلام و مناطقی از قزوین اشاره کرد. مناطقی از کشور فعلی عراق نیز در ایام قدیم جزء مناطق ایل سنجابی محسوب می‌شدند. بخشی از مردم سنجابی نیز در شهر خانقین در کردستان عراق در چند کیلومتری خسروی زندگی می‌کنند. محل سکونت ییلاقی یا به اصلاح سردسیری ایل سنجابی در ماهی‌دشت است که در لغت اصلاً ماددشت بوده‌است. ماهی‌دشت جزء استان کرمانشاه است که تقریباً از چهارفرسخی غرب شهر کرمانشاه شروع می‌شود و تا دوازده فرسخی آن ادامه دارد. یک بُعد دیگر آن از دامنهٔ کوه شاهو نزدیک روانسر آغاز و تا کاروانسرای ماهی‌دشت و تا پشت شهر شاه‌آباد کشیده می‌شود. این محل ییلاقی ایل سنجابی در حدود صدوشصت پارچه آبادی و ده در آن قرار دارد.

محل گرمسیری و قشلاقی ایل در زمان‌های پیش در خارج از مرز ایران و در مرز ایران از نزدیکی‌های قصر شیرین و نزدیکی‌های نفت‌خانه و محل نفت قصر شیرین بود که از آنجا شروع می‌شد و تا حدود قزل رباط و شهربان که الان جزو عراق هستند، ادامه پیدا می‌کرد.

دلایل نام‌گذاری

ایل سنجابی سابقهٔ نبرد در برابر ارتش‌های روسیه تزاری، عثمانی و انگلستان را دارد. یکی از روایت‌ها در رابطه با نام این ایل نیز آن را به از یکی از جنگ‌هایی مربوط می‌کند که در آن شرکت داشته‌است؛ بنابراین روایت، افراد این ایل در نبرد ایران برای بازپس‌گیری هرات (اکنون در کشور افغانستان قرار دارد) در دوران قاجار، بالاپوشی از پوست سنجاب دربرداشته‌اند و از این رو با نام سنجابی‌ها معروف شده‌اند.

در ادبیات ایران نیز سنجاب پوش و سایر ترکیبات این واژه به چشم می‌خورد که به لباس گرانبها یا فرش گرانبها اشاره دارد و از البسه شاهان و افسران دوران کهن بوده‌است چنان‌که حافظ شیرازی در بیتی می‌گوید:

خفته بر سنجاب شاهی، نازنینی را چه غم!

گر ز خار و خاره سازد بستر و بالین غریب

ایل سنجابی در جریان جنگ جهانی اول، به حمایت از دولت موقت ملی نظام‌السلطنه و ملی‌گرایان همراه وی برخاستند و ضمن اعلام مخالفت با حضور و فعالیت سپاهیان دولت‌های انگلیس و روس، با نیروهای آلمانی و عثمانی همراه شدند. سنجابی‌ها، با توجه به قدرت رزمی در دفاع از منافع ملی و حیثیت ایرانی، در مقابل تجاوز روس‌ها و انگلیسی‌ها مقاومت کردند که فقدان دولت مقتدر مرکزی و عدم حمایت رسمی از ایل سنجابی به شکست و پراکندگی سران این ایل منجر شد.

تیره‌ها

دلایل پیوستگی تیره‌ها

این ایل از ۱۷ طایفه تشکیل شده‌است و زندگی مردم آن بر حسب زندگی عشایری است. مهم‌ترین مسائل در زندگی اجتماعی عشایر قدیم چند مسئله بوده‌است:

• محل و مرتع مشترک برای چراگاه احشام و ترتیب تقسیم و توزیع ادواری آن بین طوایف و تیره‌ها.
• مسئله خدمت سربازی بر حسب نبیچهٔ قدیم.
• دفاع از موجودیت ایل در برابر طوایف دیگر.

برخی از مردم ایل سنجابی به آیین یارسان و عده‌ای دیگر نیز به مذهب اسلام(سنی‌و‌شیعه) اعتقاد دارند. مردمان این ایل به گویش‌های مختلفی از زبان کردی جنوبی صحبت می‌کنند.

تیره‌های سنجابی

1. دولتمندان(پابرجا،فتاحی،نصیری‌زاده،خسروی،مرادی‌،....)
2. صوفی (صوفی، عزیزی و…)
3. اللهیارخانی (آلای خانی)
4. کاکاونزگه (کاکی و نظر)
5. کوله (بهمنی، الماسی، آینه، سنجابی، طهماسبی و…)
6. باغی (باخی)
7. دارخور (شهسواری و…)
8. کُل‌کُل
9. خسرو
10. جلیلوند (به لهجه محلی جِیله‌وَن)
11. سیمینوند (سیمینه‌ون)
12. چالابی (به لهجه محلی چالاوی)
13. سرخاوند
14. عباسوند (هواسه‌ون)
15. شامگه
16. پیرعلی (پیرالی)
17. بگم

جستارهای وابسته

• کریم سنجابی
• گویش‌های جنوبی کردی
• کردی سنجابی

منابع

• علی اکبر خان، سردار مقتدر سنجابی. ایل سنجابی و مجاهدت‌های ملی ایران. تحریر و تحشیه دکتر کریم سنجابی. تهران: نشر شیرازه، ۱۳۸۰ شابک ‎۹۶۴-۶۵۷۸-۹۱-۸