کردی کلهری

گویش کلهری: درمیانه نقشه لهجه‌ها و زیر لهجه‌های متعدد آن مشخص شده.

کلهری، یکی از گویش‌های زبان کردی است که خود شامل لهجه‌های گوناگون و متعددی از جمله: زنگنه‌ای، چه‌رداوریانه (چهاردولی)، قصری، خزلی، خانقینی و گروسی... می‌باشد که در استان کرمانشاه، قسمت‌های شمالی استان ایلام (شهرستان‌های ایوان غرب و چرداول (آسمان اباد)، بخشی از کردستان عراق یعنی شهرهای خانقین، مندلی، زرباتیه، جلولا، جسان، کلار و کفری بدان سخن گفته می‌شود.

کلهری

یکی از بکرترین گویش‌های ایران باختری است و به گمان برخی از پژوهشگران حوزه زبان‌های ایرانی قبل از اسلام، زبانی که در دولت ساسانی مورد استفاده قرار گرفته، خویشاوندی جدی با این گویش دارد. زبان کلهری کردی است و جز زبانهای شمالغربی و پهلوی اشکانی و با توجه به اینکه خواستگاه زبان ساسانی استخر فارس می‌باشد و جز زبانهای جنوبی ایران در نتیجه در یک مجموعه قرار نمی گیرند در ضمن اکثر منابع حکایت از اشکانی بودن تبار کلهر را دارد به مانند شرف الدین بدلیسی که کلهرها را از نسل گودرز یکی از پادشاهان اشکانی می‌داند و به مانند تپورهای مازندران تیره از قوم پارت سکای پرثوه هستند با توجه به قرار گرفتن مناطق سکونت گویشوران این زبان بر سر یکی از شاهراه‌های مهم تاریخی دنیا که همانا راه ارتباطی فلات ایران به بین‌النهرین می‌باشد و در دوران پس از اسلام نیز حملات متعددی از عرب‌های مسلمان را به خود دیده و پس از آن نیز هجوم مغولان را نیز تجربه کرده و در دوران اخیر نیز با توجه به رونق سفرهای زیارتی به عتبات عالیات و رفت و آمد سایر اقوام و ملل در این ناحیه توانسته ساختار زبانی خود را طبق شالوده‌های اصیل زبان کردی حفظ نماید و از امتزاج و استحال در دیگر زبان‌ها مصون ماند. به گونه‌ای که منابع فولکلور آن یکی از غنی‌ترین و اصیل‌ترین منابع برای پژوهش گران عرصهٔ زبان کردی است؛ و در سالهای اخیر نیز با توجه به رونق ابزارهای ارتباط جمعی و فراوانی و گستردگی دایرهٔ زبانی و تعدد گویشور شاهد رخنمایی آن در عرصهٔ ادبیات روز کردی در شرق کردستان و حتی سایر بخش‌های کردستان بوده‌ایم.

ایل کلهر

ایل کلهر در زمان کریم خان زند با زندها متحد شده ابتدا حاکمهای همدان و اردلان را شکست داده سپس اسماعیل خان حاکم لرکوچک و علیمردان خان بختیاری حاکم لربزرگ که با هم متحد شده بودند را شکست داده و به فتنه افغان با شکست آزادخان افغان پایان دادند. اگر کردستان ایران را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کنیم، و حدود آن را نواحی کامیاران در نظر بگیریم مسکن اولیهٔ ایل کلهر همراه با گوران بزرگ در نواحی مرز بین این دو منطقه یعنی نواحی دامنه‌های شاهو قلعهٔ پلنگان و دیگر نواحی این منطقه حضور داشته‌اند و در کردستان عراق نیز به‌طور سنتی در اطراف شهر زور خانقین کلار و دیگر نواحی گرمسیری جنوب کردستان عراق حضور داشته‌اند پس طی یک سری حوادث و اتفاقات به جنوب شاهراه کرماشان ـ خانقین نقل مکان کرده و ساکن شده‌اند و مرکز اصلی ایل امروز در این جا می‌باشد ولی طوایف کلهر امروزه در تمام کردستان ایران و عراق به‌طور پراکنده و گاه متمرکز در تمام شهرهای کُردنشین ایران و عراق از جمله ایوان غرب، سقز، بوکان، مهاباد، شاهین دژ (چهاردولی)، ارومیه، ماکو، سنندج، ایلام، مهران و در عراق در سلیمانیه، کرکوک، کلار، حلبچه، نواحی گرمیان زندگی می‌کنند. اکنون قسمت اعظم ایل در استان کرمانشاه ساکن است. حال با ذکر این نکته که مناطق کلهر نشین» ایوان غرب، چرداول(آسمان اباد )، اسلام‌آباد غرب، گیلان غرب، بخش‌هایی از سرپل ذهاب، سومار، نفت شهر، ماهیدشت، برخی نواحی کرماشان، قصرشیرین «بخشی از مناطق کلهر زبان است که از بیجار در شمال تا مهران در جنوب و در شرق از کرمانشاه ماهیدشت تا خانقین در غرب را شامل می‌شود. زبان ایل کلهر لری با گویش کلهری است که گویش مستقلی می‌باشد که جزو هیچ‌یک از گویش‌های لکی یا سورانی یا هورامی نمی‌باشد و خود به لهجه‌هایی تقسیم می‌شود. ایل کلهر در طول تاریخ خود مورد بغض و کینهٔ لرستیزان قرار گرفته‌است که می‌توان اقدامات مغرضانه را علیه ایل در سه دسته مورد بررسی قرار داد: اقدامات سیاسی ـ نظامی: ۱- تجزیه ایل کلهر و تبعید طوایف مختلف آن که از زمان ترکمنان و صفویه شروع شده و تا زمان قاجار ادامه داشته و طوایف زیادی از این ایل به نواحی خارج از لرستان از جمله قزوین، قم، سیستان، کرمان، شمال خراسان تایباد نواحی شمالی افغانستان، خوزستان، فارس، لرستان، گیلان، مازندران، گرگان و... تبعید شده‌اند. ۲- اقدامات نظامی: که بارها و بارها توسط ارتش ایران و عثمانی مورد هجوم قرار گرفته و حکومت‌های خودمختار و مستقل مانند (حکومت ذوالفقارخان کلهر در بغداد در زمان صفویه) سرنگون شده و از بین رفته‌است. ۳- تبعید و کشتن بزرگان ایل مانند کشته شدن ذوالفقار خان... یا تبعید چندساله و زندانی شدن بزرگان مانند زندانی شدن خان منصور یا عباس خان که باعث فروپاشی قدرت ایل در زمان‌های خاصی شده‌است.۴

حوزه زبانی گویش کلهری

بدلیسی تاریخ نگار کرد در کتاب شرفنامه مکان اصلی کلهرها در سه منطقه پالنگان در کامیاران که اکنون هورامی صحبت می‌کنند2-در ماهیدشت کرمانشاه 3- درتنگ کرمانشاه که اکنون سرپل ذهاب و نواحی اسلام آباد و گیلانغرب می‌باشد جغرافیای زبانی گویش کلهری را می‌توان از سمت شرق به غرب؛ گردنه اسدآباد همدان تا جلولا در کردستان عراق (نزدیکی بغداد) و از شمال به جنوب؛ بیجار در استان کردستان (سنندج) تا جنوب استان ایلام و شهرستان آبدانان ، منتهی به کوه‌های کلهر دانست. این گویش دارای تنوع لهجه‌های بسیاری است که خود گویای غنا و قدرت این گویش کردی است. به عنوان مثال در شمال این منطقه و در منطقه گروس بیجار با لهجه گروسی، مناطقی از قروه دهسان چهاردولی چردواریانه ، در جنوب آذربایجان غربی شهرستان شاهین دژ شهر محمودآباد چهاردولی‌ها در شرق در مناطق اسدآباد و سنقر و کلیایی به لهجهٔ کلیایی در غرب این منطقه و در مناطقی مانند خانقین و حواشی آن با لهجه خانقینی، در جنوب در مناطقی چون ایلام مهران و آبدانان با لهجهٔ ارکوازی یا به عبارتی فیلی و در مرکز این مناطق یعنی در شهرهایی چون کرمانشاه، اسلام آبادغرب، گیلانغرب، سرپل ذهاب، قصر شیرین،آسمان اباد ،سرابله، ایوان غرب، ماهیدشت، شیروان چرداول و... کلهری را با اصالت بیشتری ادا می‌کنند که شامل لهجه‌ها و زیر لهجه‌هایی چون ایوانیانه، شابادیانه، گیه‌لانیانه، مه‌سویریانه، چه‌رداوریانه (چهاردولی) و... می‌باشد. لازم است ذکر شود در این حوزه لهجه‌ها و زیر لهجه‌های دیگری نیز کاربرد دارند مانند: گورانی، زنگنه‌ای، سنجاوی، قصری-کرماشانی و... که تفاوت آن‌ها با هم تنها در فونتیک و طرز تلفظ است.

برخی، گویش کلهری را تنها مختص به ایل کلهر می‌دانند و آن را به مناطقی چون کرمانشاه، ایوان غرب، سرابله، اسلام آبادغرب، گیلانغرب، ماهیدشت، ایلام و خانقین محدود می‌دانند. اما در تمامی جغرافیایی که از آن بحث شد گویش کلهری به کار می‌رود با اندک تفاوتی در فونوتیک. برای مثال در منطقهٔ کلیایی همین لهجه بی هیچ اختلافی صحبت می‌شود اما به اول برخی افعال «ئه» یا «اَ» اضافه می‌شود؛ و جالب تر اینکه خود مردم کلیایی اصالتاً از ایل کلهر و از «هفت مالهٔ بانه سیری ئه یوان» می‌باشند و دلیل محکم تر بر این مدعا، تشکیل حکومت کلهر و سنقر در زمان صفویه در این منطقه می‌باشد.

در مناطقی مانند گهواره، کرند و روستاهای شمالی سرپل ذهاب به لهجهٔ گورانی صحبت می‌شود. جمعیت گوران یا ایل گوران یکی از طوایف کُرد اند که دیر زمانی به هورامی تلکم داشته اما اکنون جز در ۲ یا ۳ روستا بیشتر به این گویش سخن گفته نمی‌شود؛ و اکنون به گویش کلهری صحبت می‌کنند.

در مناطقی چون ایلام و جنوب آن به دلیل حضور و تسلط حکومت والیان ایلام به لهجهٔ مردم این مناطق عنوان پَهلی یا فیلی می‌دهند. غلامرضا خان فیلی پس از شکست از سپاه حکومت مرکزی در زمان رضا خان همراه عدهٔ زیاد دیگری به بغداد گریخته و در آنجا ساکن شده و اکنون تقریباً تمامی کردهای بغداد را با توجه به سرشناس بودن او وجود نام فیلی بر اسمش فیلی می‌خوانند در صورتی که اکثر آن‌ها از تیره‌ها و طوایف مختلف ایل کلهر از جمله: ارکوازی، ایوانی، ملک شاهی، سیاه سیاه، منصوری، گیلانی و... می‌باشند که بسیاری از آنان در زمان حکومت بعث به علت نداشتن شناسنامه عراقی و متعاقب سیاست‌های تعریب از بغداد، خانقین و دیگر مناطق به کرمانشاه، ایلام و سایر مناطق سوق داده شده‌اند.

چرایی اختلاف در لهجه

اختلاف لهجه در هر زبانی طبیعی و معلول علتهای بسیاری از جمله مهاجرت، مجاورت، اختلاط و تأثیر می‌باشد که برای نمونه می‌توان به یکی دیگر از گویش‌های کردی یعنی کرمانجی اشاره کرد. برای نمونه آگاهان به زبان می‌دانند گویش کرمانجی در مناطق اصلی خود در شمال استان کردستان، جنوب و قسمت‌های شمالی شرق بسیار متفاوت است با گویش کرمانجی در شمال خراسان که سال‌ها پیش به این منطقه کوچیده‌اند. این اختلاف به حدی است که دو فرد گویش ور این دو منطقه به راحتی با هم ارتباط برقرار نمی‌کنند در حالی که تقریباچهارصد سال پیش همه آن‌ها در یک منطقه زیسته و به یک گویش سخن می‌گفته‌اند. نمونه دیگر آن تغییر اندک زبان‌های ایرانی غربی مانند سورانی، گورانی و هورامی با پهلوی یا پارسی میانه است که به دلیل کوچ نشینی گویشوران آن در سده‌های گذشته کمتر دچار تغییر شده‌است.

نمونه‌های بیشتری از این سیر زبانی در خارج از این حوزه نیز قابل لمس است به عنوان مثال تعدد لهجه در انگلیسی که در استرالیا، آمریکا و انگلستان و دیگر مناطق به گویش‌های مختلف از این زبان تکلم می‌شود.

تفاوت لهجه در مناطق حوزهٔ زبان کلهری نیز طبیعی است و وابسته به دلایل بسیاری چون قرابت و اختلاط با دیگر گویش‌های کردی و زبان‌های غیر کردی، مهاجرت از منطقه‌ای به منطقهٔ دیگر، دین و آئین و... باعث این تفاوت‌ها شده در حالی که تمام لهجه‌ها و زیر لهجه‌هایی که ذکر شد همسانند و تنها خود گویشوران این لهجه‌ها قادر به درک تفاوت‌های آن هستند زیرا اگر کسی خارج از این حوزه به‌طور هم‌زمان مخاطب چند لهجه از این گویش باشد همهٔ آن‌ها را یکسان خواهد شنید.

اعتبار گویش کلهری

منبع معتبری که برای تمیز دادن ایلات و طوایف گوناگون کرد (سده دهم قمری) و گویش‌های مختلف آن، از آن بهره می‌گیرند کتاب شرفنامه از امیر شرف‌خان بدلیسی است که در آن زبان کردها را به چهار گویش: کرمانجی، کلهری، گورانی و لری تقسیم می‌کند و مبین این مطلب است که گویش کلهری یکی از چهار گویش مستقل و مهم کردی است که در نزدیک به ۵۰۰ سال پیش در مناطق وسیعی از کردستان بدان تکلم شده‌است.

ادبیات کردی کلهری

قدیمی‌ترین اثری که به گویش کردی کلهری به جای مانده‌است دیوان شاکه و خان منصور (شاعران بزرگ اهل ایوان غرب) است. پس از این دیوان، اثر مکتوب دیگری بر جای نمانده، تا دهه ۸۰ قرن بیستم میلادی که اشعار چند تن از شاعران کلهرزبان مانند شامی کرمانشاهی و پرتو کرمانشاهی چاپ شد. آغاز رشد ادبیات کلهری به پس از جنگ ایران و عراق بازمی‌گردد. از آن زمان تاکنون شاعران زیادی به این گویش از زبان کردی شعر سروده و آثار خود را به چاپ رسانده‌اند. همچنین در دهه ۸۰ خورشیدی نگارش داستان به این گویش آغاز شده‌است. در همین دوره در کردستان عراق هم نوشتن به این گویش از کردی شدت بیشتری گرفته‌است. از شاعران و نویسندگان سرشناس کلهرزبان، می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

• عباس جلیلیان
• علیرضا خانی

اصطلاحات خویشاوندی در ایل کلهر

نمونه ضرب‌المثلی کلهری دربارهٔ خویشاوندان:

• ئاگر خاسه ده‌م دیود <> برا خاسه نه چیو شیو

آتش خوبه با دم و دود <> برادر هم خوبه ولی نه به جای شوهر

واژه‌های مربوط به بستگی خویشاوندی که در ایل کلهر ساکن غرب ایران رواج دارند:

فارسی	کلهری	آوانوشت
زن	ژن	Žen
مرد	پیا	Piyāg
پدر	باوگ	Bāwg
مادر	داڵگ	Dāleg
برادر	برا	Berā
خواهر	خوه‌شگ	Xwašeg
پدربزرگ (جدپدری)	باپیر	Bāpir
پدربزرگ (جد مادری)	باپیر	Bāpir
مادربزرگ (جد پدری)	نه‌نگ	Naneg
مادر بزرگ (جد مادری)	نه‌نگ	Naneg
عمو	مه‌موو	Mamu
عمه	میمگ	Mimeg
دایی	خاڵوو	Xāllu
خاله	میمگ	Mimeg
داماد	زاوا	Zāwā
عروس	ووی	Viv
زن عمو	مه‌مووژن	Mamu žen
زن دایی	خاڵووژن	Xāllu žen
شوهر خاله	شۊمیمگ	Šü mimeg
شوهر عمه	شۊمیمگ	Šü mimeg
زن برادر	براژن	Berā žen
خواهر شوهر	ده‌ش	deš
هم عروس	هاوڤیڤ	Hāw viv
باجناغ	هاوزاوا	Hāwzāvā
پسر عمو	ئامووزا	āmuzā
دختر عمو	ئامووزا	Āmuzā
پسر دایی	خاڵووزا	Xālluzā
دختر خاله	میمه‌زا	Mimezā
پسر خاله	میمه‌زا	Mimezā
دختر عمه	میمه‌زا	Mimezā
پسر عمه	میمه‌زا	Mimezā
پسرم	کوڕم	Kurrem
دخترم	دۊه‌تم	Düatem
برادر زاده	برازا	Berāzā
خواهر زاده	خوارزا	Xouārzā

جستارهای وابسته

• ایل کلهر
• لکی
• گویش‌های جنوبی کردی

پیوند به بیرون

فرهنگستان زبان کردی