مسجد جامع قیروان

مسجد جامع قیروان
مسجد جامع قیروان
	سراسرنمای مسجد در نزدیکی غروب
دین
وابستگی	اسلام
وضعیت	فعال
مکان
مکان	قیروان، تونس
معماری
آغاز ساخت	۵۰ قمری
مناره(ها)	۱

مسجد جامع قیروان که با نام مسجد عقبه بن نافع نیز شناخته می‌شود، یکی از بااهمیت‌ترین مسجدهای تونس است که در شهر تاریخی قیروان قرار دارد.

مسجد در سال ۵۰ هجری قمری (۶۷۰ میلادی) توسط عقبه بن نافع در ابتدای تأسیس شهر قیروان در زمینی به مساحت ۹٬۰۰۰ مترمربع ساخته شد و یکی از کهن‌ترین مساجد جهان اسلام و الگویی برای سایر مساجد ساخته شده در مغرب عربی است.^[۱] مسجد قیروان یکی از تأثیرگذارترین و بزرگ‌ترین یادبودهای اسلامی در شمال آفریقا است. فضای آن شامل یک نمازخانه با ستون‌های موازی، حیاط دارای سنگفرش مرمری و یک گلدستهٔ بزرگ مربعی است.

در دورهٔ اغلبیان کارهای زیادی در توسعهٔ مسجد انجام شد.^[۲] شهرت مسجد عقبه و سایر مکان‌های مذهبی قیروان، به توسعه و افزایش جمعیت آن کمک کرد. دانشگاهی که دانشجویان آن در مسجد، درس می‌خواندند، مرکزی برای آموزش علوم اسلامی و طبیعی بود.^[۳] با زوال شهر قیروان، مرکز مطالعات فکری به دانشگاه زیتونه در شهر تونس منتقل شد.^[۴]

موقعیت مکانی[ویرایش]

مسجد در منطقهٔ داخلی حومة الجامی در شمال شرق شهر قیروان قرار دارد.^[۵] این مکان، قلب بافت شهری شهر تأسیس شده توسط عقبه بن نافع است؛ ولی به دلیل طبیعت ویژهٔ این سرزمین که در معرض شاخه‌هایی از وادی بود، توسعهٔ شهری به سمت جنوب شهر انجام شد. سپس تحولات قیروان باعث هجوم بنی‌هلال در ۴۴۹ قمری شد که نتیجهٔ آن، زوال شهر بود.

ساختمان به صورت یک چهارضلعی نامنظم بزرگ است. طول شرقی ۱۲۷٫۶ متر و طول غربی ۱۲۵٫۲ متر است. عرض دو سوی شمالی (که گلدسته در میانهٔ آن قرار دارد) و جنوبی آن نیز ۷۲٫۷ متر و ۷۸ متر است. مساحت کل مسجد، ۹ هزار مترمربع است.

ساختمان مسجد، از بیرون به صورت یک دژ دیده می‌شود. دیوارهای مسجد با بلندای ۱٫۹۰ متر از سنگ‌های پرداخت شده و روی آن‌ها ردیفی از سنگ لاشه و ردیفی از آجر ساخته شده‌اند،^[۶] برج‌های مربعی به بلندای ۴٫۲۵ متر در هر ضلع بنا شده‌اند و پایه‌های توپر و برجسته برای حمایت دیوارها کاربرد دارند. علاوه بر نقش دفاعی، پایه‌ها و برج‌ها در پایدارسازی بنا روی خاک نرم تأثیر دارند.^[۷]

تاریخچه[ویرایش]

تکامل[ویرایش]

در زمان تأسیس قیروان در ۵۰ قمری (۶۷۰ میلادی)، عقبه بن نافع فرماندهٔ عرب مکان مسجد را در مرکز شهر، نزدیک به امارت حکومتی برگزید. در حدود ۶۹۰ میلادی، بربرها پس از تصرف شهر، مسجد را تخریب کردند.^[۸] سپس مسجد در سال ۷۰۳ توسط حسن بن نعمان غسانی بازسازی شد.^[۹] با افزایش تدریجی جمعیت قیروان و افزایش تعداد نمازگزاران، هشام بن عبدالملک اموی، به فرماندار خود، بشر بن صفوان دستور داد که شهر را توسعه دهد که شامل نوسازی و توسعهٔ مسجد در حدود سال‌های ۷۲۴ تا ۷۲۸ نیز بود.^[۱۰] در این فرایند توسعه، همهٔ مسجد را به جز محراب بازسازی کرد. ساخت گلدسته نیز زیر نظر او آغاز شد.^[۱۱] یک دورهٔ دیگر بازسازی در سال ۷۷۴ شامل تغییرات و تزئیناتی در مسجد، زیر نظر یزید بن حاتم فرماندار عباسی انجام شد.^[۱۲]^[۱۳]

در زمان فرمانروایان اغلبی، قیروان در دوران اوج خود بود و مسجد، از این دورهٔ ثبات و رفاه سود می‌برد. در ۸۳۶، زیادت‌الله دوباره مسجد را بازسازی کرد.^[۱۴] ظاهری که اکنون از مسجد دیده می‌شود، در این زمان شکل گرفت. هم‌چنین کنبد آجدار محراب برافراخته شد.^[۱۵] ابوالابراهیم در حدود ۸۶۲، مسجد را با افزودن ۳ دهانه به سمت شمال توسعه داد و گنبدی روی رواق طاق‌دار پیش از نمازخانه افزود.^[۱۶] ابراهیم دوم در ۸۷۵، سه دهانهٔ دیگر ساخت که باعث کوچک شدن صحن مسجد شد.^[۱۷]

وضعیت کنونی مسجد را می‌توان تا دورهٔ اغلبیان ردیابی کرد. هیچ عنصری به جز محراب، قدیمی‌تر از سدهٔ نهم میلادی نیست. پس از اغلبیان، ترمیم‌های جزئی در ۱۰۲۵ توسط زیریان،^[۱۸] در ۱۲۴۸ و ۱۲۹۳ توسط حفصیان،^[۱۹] در ۱۶۱۸ توسط مرادیان^[۲۰] و در اواخر سدهٔ نوزدهم و اوایل سدهٔ بیستم انجام شد. در ۱۹۶۷ فعالیت‌های ترمیمی عمده‌ای زیر نظر مؤسسه ملی باستان‌شناسی و هنر آغاز شد که پنج سال به طول انجامید و مسجد در روز میلاد پیامبر در سال ۱۹۷۲ بازگشایی رسمی شد.^[۲۱]

نگارخانه[ویرایش]

منابع[ویرایش]

↑ Great Mosque of Kairouan (discoverislamicart.org) بایگانی‌شده در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine
↑ (فرانسوی) M’hamed Hassine Fantar, De Carthage à Kairouan: 2000 ans d’art et d’histoire en Tunisie, éd. Agence française d’action artistique, Paris, 1982, p. 23
↑ Wilfrid Knapp and Nevill Barbour, North West Africa: a political and economic survey, Editions Oxford University Press, Oxford, 1977, page 404
↑ Mahmud Abd al-Mawla, L’université zaytounienne et la société tunisienne, éditions Maison Tiers-Monde, Tunis, 1984, page 33
↑ (فرانسوی) Mohamed Kerrou, " Quartiers et faubourgs de la médina de Kairouan. Des mots aux modes de spatialisation ", Genèses, vol. 33, n°33, 1998, pp. 49-76
↑ (فرانسوی) Enceinte et porches de la Grande Mosquée de Kairouan بایگانی‌شده در ۱۸ اوت ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine
↑ Néji Djelloul, op. cit., p. 8
↑ Amédée Guiraud, Histoire de la Tunisie: les expéditions militaires arabes du VII^e au IX^e siècle, éd. SAPI, Tunis, 1937, p. 48
↑ Jack Finegan, The archeology of world religions, vol. III, ed. Princeton University Press, Princeton, 1965, p. 522
↑ Paul Sebag, La Grande Mosquée de Kairouan, éd. Robert Delpire, Paris, 1963, p. 25
↑ (فرانسوی) Hichem Djaït, " L’Afrique arabe au VIII^e siècle (86-184 H./705-800) », Annales. Économies, sociétés, civilisations, vol. 28, n^o3, 1973, p. 616
↑ Archéologie méditerranéenne, n°1-2, 1965, p. 163
↑ (فرانسوی) Fondation de la Grande Mosquée de Kairouan بایگانی‌شده در ۱۸ اوت ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine
↑ Razia Grover Mosques, p. 52, New Holland, 2007 ISBN 1-84537-692-7, ISBN 978-1-84537-692-5.
↑ (فرانسوی) Soha Gaafar et Marwa Mourad, " La Grande Mosquée de Kairouan, un maillon clé dans l’histoire de l’architecture ", Le Progrès égyptien, 29 octobre 2005, p. 3پی‌دی‌اف
↑ Paul Sebag, op. cit., p. 40
↑ Georges Marçais, L’architecture: Tunisie, Algérie, Maroc, Espagne, Sicile, vol. I, éd. Picard, Paris, 1927, p. 12
↑ Néji Djelloul, op. cit., p. 32
↑ Paul Sebag, op. cit., p. 53
↑ Paul Sebag, op. cit., p. 59
↑ (فرانسوی) Jacques Vérité, Conservation de la Grande Mosquée de Kairouan, éd. Unesco, Paris, 1981پی‌دی‌اف (1.40 MB)

[1] Great Mosque of Kairouan (discoverislamicart.org) بایگانی‌شده در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine

[2] (فرانسوی) M’hamed Hassine Fantar, De Carthage à Kairouan: 2000 ans d’art et d’histoire en Tunisie, éd. Agence française d’action artistique, Paris, 1982, p. 23

[3] Wilfrid Knapp and Nevill Barbour, North West Africa: a political and economic survey, Editions Oxford University Press, Oxford, 1977, page 404

[4] Mahmud Abd al-Mawla, L’université zaytounienne et la société tunisienne, éditions Maison Tiers-Monde, Tunis, 1984, page 33

[5] (فرانسوی) Mohamed Kerrou, " Quartiers et faubourgs de la médina de Kairouan. Des mots aux modes de spatialisation ", Genèses, vol. 33, n°33, 1998, pp. 49-76

[enceintes-6] (فرانسوی) Enceinte et porches de la Grande Mosquée de Kairouan بایگانی‌شده در ۱۸ اوت ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine

[djelloul8-7] Néji Djelloul, op. cit., p. 8

[8] Amédée Guiraud, Histoire de la Tunisie: les expéditions militaires arabes du VII^e au IX^e siècle, éd. SAPI, Tunis, 1937, p. 48

[9] Jack Finegan, The archeology of world religions, vol. III, ed. Princeton University Press, Princeton, 1965, p. 522

[10] Paul Sebag, La Grande Mosquée de Kairouan, éd. Robert Delpire, Paris, 1963, p. 25

[11] (فرانسوی) Hichem Djaït, " L’Afrique arabe au VIII^e siècle (86-184 H./705-800) », Annales. Économies, sociétés, civilisations, vol. 28, n^o3, 1973, p. 616

[12] Archéologie méditerranéenne, n°1-2, 1965, p. 163

[13] (فرانسوی) Fondation de la Grande Mosquée de Kairouan بایگانی‌شده در ۱۸ اوت ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine

[14] Razia Grover Mosques, p. 52, New Holland, 2007 ISBN 1-84537-692-7, ISBN 978-1-84537-692-5.

[prog-15] (فرانسوی) Soha Gaafar et Marwa Mourad, " La Grande Mosquée de Kairouan, un maillon clé dans l’histoire de l’architecture ", Le Progrès égyptien, 29 octobre 2005, p. 3پی‌دی‌اف

[16] Paul Sebag, op. cit., p. 40

[17] Georges Marçais, L’architecture: Tunisie, Algérie, Maroc, Espagne, Sicile, vol. I, éd. Picard, Paris, 1927, p. 12

[18] Néji Djelloul, op. cit., p. 32

[19] Paul Sebag, op. cit., p. 53

[20] Paul Sebag, op. cit., p. 59

[verite-21] (فرانسوی) Jacques Vérité, Conservation de la Grande Mosquée de Kairouan, éd. Unesco, Paris, 1981پی‌دی‌اف (1.40 MB)

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]