برخوانی

بَرخوانی یا پَری‌خوانی مراسمی است شاملِ نوعی نمایشِ درمانی که شمنانِ درمانگرِ ترکمن صحرا اجرا می‌کرده‌اند و در اجرایش «برخوان» یا «پری‌خوان» نامیده می‌شدند.

چگونگیِ نمایش

برخوان به نوای دوتار بر چهار شمشیر می‌رقصد. سپس با شمشیر یا شلّاق بیمار را می‌کوبد.

«برخوانی» ِ بیضایی

«برخوانی» همچنین اصطلاحی است که بهرام بیضایی برای گونه‌ای از روایتِ نمایشی (نمایشنامهٔ روایی) که خود، با نیم‌نگاهی به نقّالی، پرده‌خوانی، تعزیه و نیز سنّت‌های تئاتری دیگر، نوشته و به نمایش درآورده برساخته و به کار برده است. این، در تاریخچهٔ نظریِ دگرگونیِ تماشا و زایشِ نمایشِ ایرانی، همانا «لحظهٔ گذار از نقل روایت به نمایش» است. برخوانی‌های بیضایی عمدتاً در کتابِ سه برخوانی (۱۳۷۶) آمده است. بیضایی خود «برخوانی» را کمابیش هم‌معنای تک‌گویی (در مقابلِ «گفتگو» در فرهنگِ یونانِ باستان) گرفته و توضیح داده که «بَرخوانی هم به معنی از بَر خواندن است، هم به معنی بلند خواندن و برای جمع خواندن. . . . بَرخوانی را من به جای نقالی گذاشتم. بَرخوانی به جای روایت و بَرخوان به جای راوی.»

از میانِ برخوانی‌های بیضایی «اژدهاک» روایی‌ترین است و «کارنامه‌ی بُندارِ بیدَخش» محاکاتی‌ترین (بازنمایانه‌ترین). در نمایشنامه‌های دیگرِ بیضایی هم که «برخوانی» نامیده نشده‌اند درجاتِ چشمگیری از خصلت‌های داستان‌گویانهٔ برخوانی هست؛ مثلاً در اَفرا، یا روز می‌گذرد.

ریشه‌ها

مقالهٔ «مقدمه‌ای بر نمایش شرقی» ِ بیضایی، که سالِ ۱۳۴۷ نوشته و نخستین بار سالِ ۱۳۴۹ به نامِ «مقدمه‌ای بر نمایش شرق و غرب» منتشر شد، اساسِ بسیاری از نظریّاتِ نمایشیِ نویسنده‌اش را توضیح می‌دهد. اینجا بیضایی به تفاوت‌های نمایشِ سنّتیِ مشرق‌زمین و نمایشِ مغرب‌زمین می‌پردازد؛ که یکی آن است که نمایشِ مشرقی، بر خلافِ نمایشِ مغربی، روایی است.

پیش از برخوانی‌های بیضایی در زبانِ فارسی می‌شود از «مونولوگ‌»های سیّد علی نصر همچون تجربه‌ای مشابه یاد کرد. چیرگیِ روایت بر محاکات را اهلِ پژوهش (پیروی نظریاتِ خودِ بیضایی) از ویژگی‌های نمایشنامه‌های بیضایی گفته و گاه آن را متأثّر از سنّت‌های ایرانیِ نمایش و گاه حتّی احتمالاً به طورِ غیرمستقیم برآمده و شکل‌یافته از نوزاییِ آنچه مارتین پوخنر درامِ «افلاطونی» یا «دایجتیک» نامیده در درامِ مدرنِ مغربی شناخته‌اند.

منابع

• آقاعباسی، یدالله (۱۳۹۱). «برخوان». دانشنامهٔ نمایش ایرانی: جستارهایی در فرهنگ و بوطیقای نمایش ایرانی. تهران: نشر قطره. صص. ۴۰۹. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۱۹-۱۹۱-۶.
• آقاعباسی، یدالله (۱۳۹۱). «پری‌خوانی». دانشنامهٔ نمایش ایرانی: جستارهایی در فرهنگ و بوطیقای نمایش ایرانی. تهران: نشر قطره. صص. ۱۹۶. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۱۹-۱۹۱-۶.
• بیضایی، بهرام؛ آتشی، منوچهر؛ حق‌شناس، علی‌محمد؛ یاوری، حمید؛ نظرزاده، رسول؛ سناپور، حسین؛ مطلق (مهر ۱۳۷۹). «نقد و بررسی «سه برخوانی»». کارنامه (۱۳): ۲۸−۳۷.
• ثامتی، مژده (۱۳۹۹). روایت و محاکات در درام ایران، با تأکید بر درام‌های دوره ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷. تهران: دانشگاه هنر. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۵۱۳۳۴-۸.
• ثمینی، نغمه (۱۳۸۸). تماشاخانهٔ اساطیر: اسطوره و کهن‌نمونه در ادبیات نمایشی ایران. تهران: نشر نی. شابک ۹۶۴-۳۱۲-۹۶۹-۱.
• رضایی راد، محمّد (۱۳۹۸). «اَدَبیّاتِ نَمایشی». در سعادت، اسماعیل. دانشنامهٔ زبان و ادب فارسی. ج. ۱ (ویراست ۲). تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی و انتشارات سخن. صص. ۵۹۲−۵۹۸.
• کاظمی، مسعود (۱۳۹۸). نقالی محفلی برای اجرای نمایشنامه معاصر. کرج: آثار برتر. شابک ۹۷۸-۶۲۲-۶۴۲۶-۳۵-۰.
• محبی، پرستو (۱۳۹۸). روایت‌شناسی درام؛ نگاهی روایت‌شناسانه به ادبیات نمایشی ایران. تهران: نشر جام زرین. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۵۵۰-۷۴-۶.
• نجومیان، امیرعلی (زمستان ۱۳۸۶). «نامه‌های بی‌نشانی». آینه خیال (۴): ۴۴-۴۹.

پیوند به بیرون

• [isna.ir/xdPrCT «مژده می‌دهیم که دردها آرام می‌یابند»]. ایسنا. ۲۹ مرداد ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۲۹ مرداد ۱۴۰۲.