تحریف نام خلیج فارس

یک نقشه تاریخی دستکاری شده از خلیج فارس در موزه امارات متحده عربی، که درآن واژهٔ "Perisan" («فارس») از کنار واژهٔ "Gulf" («خلیج») با لاک سفید حذف گردیده‌است.

یک مدرک تاریخی ارائه شده توسط رسانه های عراقی که استفاده از عبارت خلیج فارس را در دستخط جمال عبدالناصر قبل از شروع سیاستهای پان عربی او و تحریف این نام، در یک نامه رسمی به دولت بحرین نشان می دهد.

خلیج فارس نامی است که از سده‌های پیش از میلاد برای نامیدن خلیجی که میان ایران و شبه‌جزیرهٔ عربستان واقع است، به کار گرفته شده‌است. با این حال، این نام‌گذاری از دهه ۱۳۳۰ خورشیدی همواره مورد بحث بوده‌است. این خلیج در عمدهٔ متون تاریخی خلیج فارس نامیده شده‌است و هم‌اکنون در مکاتبات رسمی ایران و بسیاری کشورها نیز از این نام استفاده می‌شود، ولی کشورهای عربی، از دهه ۱۹۶۰ میلادی و با گسترش اندیشه های پان عربی توسط جمال عبدالناصر از نام خلیج عربی استفاده می‌کنند. این مطلب طی یک بخشنامه از طرف اتحادیه عرب به همه کشورهای عربی رسماً ابلاغ شده‌است.

سابقه تحریف

خلیج فارس و مترادف های آن در سایر زبانه،ااصیل ترین نام و نامی است بر جای مانده از کهن‌ترین منابع، که بطور مستمر از سده‌های پیش از میلاد در همه زبانها و ادبیات جهانی وجود داشته است، و با پارس - فارس- ایران وعجم- نام های سرزمین ایران - و معادل های آن در سایر زبانها گره خورده‌است.

Khaleej ajam نقشه دوره عثمانی مصر

کهن‌ترین نامی که از خلیج فارس وجود دارد نارمَرتو (narmarratu) است که در کتیبه‌های آشوری بر جای مانده است و به معنای رود تلخ است. فلاویوس آریانوس در سدهٔ دوم میلادی در آثار خود خلیج فارس را پرسیکون کاای تاس که خلیج فارس معنا می‌دهد استفاده کرده‌است.

خیابانی به نام خلیج فارسی در مرکز قاهره که سال 1967 خلیج عربی هم اضافه شده ه

جغرافی دانان و تاریخ نگاران عرب اسلامی دوره آغازین اسلام، همچون طبری، مسعودی و یعقوبی به اتفاق در کتب خطی به جای مانده از خود اذعان دارند که تمامی نواحی خلیج پارس در دوره های پیش از اسلام به ایران تعلق داشته است. « ابن حوقل بغدادی» در کتاب خود « صورة العرض » که در سال ۱۹۹۳.م در لندن به زبان انگلیسی به چاپ رسید، عنوان می کند که: «همان طور كه بارها گفته شد، دریای پارس خلیجی است از اقیانوس احاطه کننده جهان كه در اطراف چين و شهر" وق" از آن منشعب مي شود . اين دريا از سرزمين هاي سند و كرمان تا فارس ادامه مي يابد و در ميان همه سرزمين ها به نام پارس خوانده مي شود، زیرا پارس ا ز همه کشورها پیشرفته تر است و شاهان آن محكم ترين كنترل (حاكميت) را در دوران كهن داشته اند و حتي اکنون نیز تمامی کرانه های دور و نزدیک این دریا و همه سرزمين هاي پارس و ديگر را تحت كنترل دارند».

تا پیش از دهه ۶۰ قرن بیستم میلادی، کشورهای عربی از عبارت خلیج فارس در مکاتبات رسمی خود استفاده می‌کردند.

پرونده:UK Persian Gulf.jpg

پاسخ استعلام از وزارت امور‌خارجه بریتانیا

در سال‌های اخیر و به ویژه از دههٔ شصت میلادی به این سو، نام جعلی خلیج عربی نیز در برخی منابع تحت حمایت بیشینهٔ دولت‌های عربی و گاه غیر عربی به گونه‌ای فزاینده در حال رقابت با نام خلیج فارس است، این امر خشم ایرانیان سراسر جهان را برانگیخته و باعث پدیداری نام «خلیج همیشه فارس» یا «خلیج همیشگی فارس» از سوی ایرانیان گشته‌است. تا کنون کارهایی برای مقابله با این جعلی سازی صورت گرفته از جمله صادر شدن دو قطعنامه در سازمان ملل متحد در زمان حکومت «محمد رضا شاه پهلوی» برای پاسداری از نام خلیج فارس یا Persian Gulf و یا برگزاری جام خلیج فارس و چندین نام گذاری و تهیهٔ نقشه و اسناد و کتب جغرافیایی در حال حاضر با نام درست. در ‌پی استعلام از وزارت امورخارجه بریتانیا درباره نام این آبراه، ایشان به صراحت نام خلیج فارس را صحیح دانسته اند. تحریف نام "خلیج فارس" سناریویی بود که بعد از ملی شدن صنعت نفت آغاز شد و اولین مدافع نام خایج عربی رودریک اوون بود که در سال 1958 کتابی بنام مستند حبابهای طلایی در خلیج عربی را نوشت و در مقدمه کتاب از تغییر نام خلیج فارس دفاع کردو جمله معروف را نوشت: هیچ نقشه ای ندیدم مگر آنکه نام خلیج فارس را داشت اما چون ساکنان غرب خلیج عرب هستند ادب حکم می کند که این دریا را به نام آنها بنامیم.(ادب از نوع انگلیسی) اما اسناد تاریخی آن چنان مستحکم و مستند هستند که ناسیونالیستهای عرب علی رغم هزینه هنگفت موفق به تغییر این نام نشدند و سازمان ملل و سازمانهای بین المللی نیز بر اصالت تاریخی و حقوقی نام خلیج فارس تاکید دارند. از روزی که بشر به کار تدوین و نگارش تاریخ مبادرت ورزید برای مکانهای جغرافیایی نیز نام های با مسمایی انتخاب که آبراه جنوبی و جدا کننده فلات ایران از شبه جزیره عربستان نیز یکی از این موارد بوده که با نام "دریای پارس" از آن دوران کهن به یادگار مانده است. "دریای پارس" یا "خلیج فارس" از جمله نامهای قدیمی و باستانی است که بطور مستمر در زمانهای مختلف تاریخی در اسناد، قراردادها و مکاتبات، مورد استفاده همه اقوام و ملل دنیا قرارگرفته است. نخستین بار ایرانیان در روزگار هخامنشیان، این دریا را "پارسا درایا" یا "دریای پارس" خواندند، طبق کتیبه ای که از داریوش پادشاه هخامنشی، در تنگه سوئز بدست آمده، از آن به عنوان "درایا هچا پارسا آیتی" یعنی دریایی که از پارس می آید یاد شده و این سند به عنوان نخستین مدرک تاریخی موجود است که حقانیت نام خلیج فارس را به وضوح نشان می دهد. از طرفی در برخی از متون قدیمی از جمله کتاب حدود العالم به عنوان قدیمی ترین اثر جغرافیایی به زبان فارسی که در حدود هزار سال پیش تالیف شده، آمده است: "خلیج پارس از حد پارس بر گیرد، با پهنای اندک تا به حدود سند"، علاوه بر این همچنین بسیاری از مورخان، محققان و سیاحان اروپایی و غربی از جمله: فلاویوس آریانوس، بطلمیوس، هرودت، استرابون و ... در آثار و نوشته های خود از دریای پارس یا خلیج فارس به عنوان "سینوس پرسیکوس" و "ماره پرسیکوم" یاد کرده اند. در دوره های اسلامی نیز همه مورخان و جغرافیدانان مسلمان از جمله ابن فقیه در کتاب البلدان، اصطخری در کتاب المسالک الممالک، ابن رسته در کتاب الاعلاق النفسیه، ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم، ابن بطوطه در کتاب مشهور رحله و ... نام این دریا را "بحر فارس"، "خلیج الفارسی" و یا "دریای پارس" ذکر کرده اند.در کتاب اسناد نام خلیج فارس میراثی کهن و جاودان،چاپ 1388 تهران، فهرست 300 کتاب تاریخی، جغرافیایی، تفسیر قرانی و حدیث که همگی مربوط به مسلمانان و یا به زبان عربی تدوین شده اند و همچنین اسناد 30 قرارداد عربی آورده شده که در آنها به نوعی به نام بحر فارس و خلیج فارس اشاره شده است. با کنکاش مختصری که در مستندات و برخی از متون تاریخی معتبر در کتابخانه های معروف دنیای غرب صورت گرفته، نام دیرین "دریای پارس" یا "خلیج فارس" در برخی از کشورها به این صورت آمده است: در کشورهای انگلیسی زبان Persian Gulf در آلمان Persischer Golf در فرانسه Persique Golf در ایتالیا Golfe Persico در روسیه Persidsk Zalir و در کشورهای عربی به نام "خلیج الفارسی" یاد می شود. تحریف نام "خلیج فارس" درج نام های جعلی در کنار و یا به جای خلیج فارس از حدود چند دهه پیش آغاز و در دستور کار سردمداران برخی از کشورهای عربی و غربی قرار گرفته است، از تحریفاتی که توسط برخی افراد از جمله عبدالکریم قاسم و جمال عبدالناصر و "سرچارلز بلگریو" دیپلمات بریتانیایی که در آثار خود از واژه مجعول "خلیج ع.ر.ب.ی" استفاده کرده نشان دهنده این واقعیت است که همه آنها در مقطعی حساس از تاریخ، درصدد تحریف نام خلیج فارس بر آمده اند. به دنبال این تحریفات صورت گرفته، چند موسسه آمریکایی و اروپایی نیز با سناریویی از قبل طراحی شده جعل نام این دریای تاریخی را به شکل وسیعتری ادامه داده و به طوری که در سال 1383 خورشیدی موسسه آمریکایی نشنال جئوگرافی در اطلس جغرافیایی خود در کنار نام پرآوازه خلیج فارس از واژه مجعول "خلیج ع.ر.ب.ی" نیز استفاده کرد. متاسفانه چند سال بعد از آن یعنی در سال 1385 خورشیدی نیز مسئولان موزه "لوور" پاریس واژه مجعول خلیج را به جای "خلیج فارس" بکار بردند، هر چند که این دو موسسه مذکور با اعتراض شدید ایرانیان وطن دوست مواجه شده و در مدت کوتاهی با عذرخواهی، تحریفات صورت گرفته را تصحیح کردند، اما متاسفانه این معضل به اینجا هم ختم نشد و این روند تا به حال نیز ادامه داشته و دارد به طوریکه در یکی دو سال اخیر نیز اخباری دیگر توسط برخی از آژانس های خبری مبنی بر تحریف نام خلیج فارس اعلام شد، البته این بار نام تاریخی خلیج فارس، توسط سایت های "گوگل" و نیروی دریای ارتش آمریکا مورد تحریف واقع شد که بلافاصله همانند موارد قبلی با اعتراض شدید ایرانیان مواجه شد. اما نکته اساسی اینکه در کنار این گونه انتقادات و اعتراضات مردمی، دولتمردان نیز پا به پای ملت وظیفه خواهند داشت که در این مقطع حساس با نگاهی ویژه موضوع مربوط به خلیج فارس را رصد کرده و در صورت ادامه تحریفات، در دادگاه های بین المللی اقامه دعوا نمایند. تاکید سازمان ملل متحد بر اصالت نام خلیج فارس سازمان ملل متحد نیز تاکنون در5 نوبت، نام رسمی و تغییر ناپذیر آبراه جنوبی ایران را "خلیج فارس" اعلام کرده است. برای اولین بار در سند " AD311/1 Gen مورخ پنجم مارس 1971 میلادی" بار دوم طی یادداشت شماره UNLA45.8.2(C) مورخ دهم اوت 1984 میلادی و بار سوم نیز طی یادداشت شماره ST/CS/sER.A/29 در تاریخ دهم ژانویه 1990 میلادی نام رسمی دریای جنوبی ایران و خاوری شبه جزیره عربستان را "خلیج فارس" اعلام کرده است. این سازمان در کنفرانس های سالانه خود که در زمینه "هماهنگی در نام های جغرافیایی" برگزار می کند، به فارسی بودن نام این آبراه بین المللی تاکید کرده و آن را مورد تائید قرار داده است.

نام‌های خلیج فارس در تاریخ

در دوران باستان

قدمت خلیج فارس با همین نام چندان دیرینه‌است که عده‌ای معتقدند «خلیج فارس گهواره تمدن جهان یا خاستگاه نوع بشر است.» ساکنان باستانی این منطقه، نخستین انسان‌هایی بودند که روش دریانوردی را آموخته و کشتی اختراع کرده و شرق و غرب را به یکدیگر پیوند داده‌اند. قدیمی‌ترین نامی که به این شاخاب داده شده، نارمرتو (narmarratu) است که توسط آسوریانی که قبل از ورود آریایی‌ها در فلات ایران می‌زیستند به کار می‌رفته و به معنی رود تلخ بوده است.

میان‌رودان کهن

• دریای سرزمینِ زندگی (به انگلیسی: The Sea of the land of the living)؛ کاربرد این نام به هزاره سوم پیش از میلاد باز می‌گردد.

سرزمینِ زندگی یا سرزمین خدا نامیست که در افسانه‌های سومری در اشاره به دیلمون؛ سرزمینی مقدس در ساحل این دریا استفاده می‌شد. این نام به ماجرای جاودانه شدن زیوسودرا (در حماسه نخستین فرمانروایان و در مرگ گیلگمش اشاره دارد. در پایان کتیبه پیدایش که در قرن ۱۸ ق.م به زبان سومری نوشته شده و اسطوره آفرینش و داستان توفان را نقل می‌کند، آمده‌است:

«جانوران یکی پس از دیگری بر خاک پا می‌نهادند. پادشاه زی-اود-سورا پیش روی آن و انلیل به خاک افتاد. آن و اِنلیل با او مهربان بودند (از بین رفته) آن‌ها زندگی جاودانه مانندِ یک خدا را به او بخشیدند. آن‌ها حیاتِ ابدی را به او بخشیدند. در آن هنگام، برایِ مراقبت زی-اود-سورا از جانوران و نسلِ بشر، آن‌ها به زی-اود-سورا پادشاهی سرزمینی را در آن سوی آب‌ها عطا کردند، در سرزمینِ دیلمون، جایی که آفتاب طلوع می‌کند.»

• دریای آفتاب تابان؛ (به عربی: بحر الشروق الکبیر) (به انگلیسی: Sea of the rising sun)؛ جائی که آفتاب طلوع می‌کند نیز در افسانه‌های سومری به دیلمون اشاره داشت.

این نام بر زبان آشوریان و بابلیان و دیگر ساکنان میان رودان باستان نیز جاری بود و این دریا حداقل تا قرن هفتم پیش از میلاد به نام آفتابی شهره بود که هر سحرگاه از افق آن بر ساحل‌نشینان کرانه‌های باختری‌اش می‌تابید. لوحه‌ای گلی که در پیش از میلاد فتوحات سنّاخریب پادشاه آشور را جاودانه کرده از این نام سود برده‌است، او در توصیف سرزمینی که از پدرش سارگن به ارث برده، می‌نویسد:

• «سنّاخریب، پادشاه بزرگ، پادشاه توانا، پادشاه جهان، پادشاه آشور، پادشاه چارگوشه، چوپان خردمند، محبوبِ خدایان توانا، نگاهبان حق، عاشق عدالت، کسی که پشتیبان همگان است، به یاری بینوایان می‌شتابد، کردار نیکی دارد، قهرمان بی‌نقص، انسان توانا، برترینِ فرمانروایان، فردِ نیرومندی که گستاخان را از پای در می‌آورد، تبه‌کاران را با غرشی ناگهانی نابود می‌کند؛ خداوندِ- آشور آن کوهستانِ پهناور، سلطنتِ بی‌همتایی را به امانت نزد من سپرده‌است و بر رویِ سر کاخ‌نشین‌ها جنگ‌افزارهایِ نیرومند مرا قرار داده‌است. از دریای بالا؛ دریایِ غروبِ آفتاب تا دریای پائین؛ دریایِ طلوع آفتاب همه موجودات بشری را در زیر گام هایِ من مطیع کرده است؛ و فرمانروایان نیرومند از هراس رویارویی با من، خانه‌هایشان را رها کرده و همچون سیدیننو پرنده غار به مکان‌های دست نیافتنی می‌گریزند.»

میان‌رودان نوین

• دریای بیت یاکین یا (به عربی: بحر بیث - یاقین) یا (به انگلیسی: The Sea of Bit Yakin)
• دریای مملکت کلدان یا (به عربی: بحر بلاد الکلدان) یا (به انگلیسی: The Sea of the Land of Chalden)؛ در هزاره اول پیش از میلاد، کلدانیان که جنوب بین النهرین را در اختیار داشتند، از این دو نام استفاده می‌کردند.

بیت یاکین در ساحلِ فرات، میانِ بصره و ناصریه کنونی قرار داشت و پایتخت یا مهمترین شهر تمدن کلدانی در هزاره اول قبل از میلاد بود. آنان نام پایتخت خود را به حاکم خویش نیز میبخشیدند؛ پادشاه کلدانیان، پادشاه بیت یاکین نامیده می‌شد. همان طور که بابلی‌ها پادشاهِ خود را پادشاهِ بابل مینامیدند.

سنگ نوشته‌ای که در غاری در کنار رود دجله در کوههایِ کُرها در نزدیکی شهر موصل در استان نینوای در شمال عراق کشف شده، نشان می‌دهد؛ آشوریان هم از این نام استفاده می‌کردند. در این کتیبه شلمنسر سوم (پادشاه آشور از ۸۵۸ تا ۸۲۴ ق.م) در توصیف سرزمینهایی که به انقیاد خود درآورده از دریای سرزمین کلده نیز نام می‌برد:

«سالمانو آشارد، پادشاهِ بزرگ، پادشاه نیرومند، پادشاه دنیا، پادشاه آشور، پادشاه مردمان بزرگ، کسی که با قدرت گام بر می‌دارد. یارانش به او کمک می‌کنند، خدایان بزرگ شاماش و آداد، آنان (خدایانِ بزرگ) تصرف کوه هایِ بلند را بر او روا داشته‌اند از طلوع آفتاب تا غروبِ آفتاب؛ پادشاه بی رحم و بی باک....

فاتحِ سرزمینِ میانِ دریایِ سرزمینِ نایری (دریاچه وان) تا دریایِ بزرگِ طلوعِ آفتاب (مدیترانه).....از دریایِ مازاموای داخلی تا دریای سرزمین کلده.»

در سه کتیبه دیگری که از شلمنسر سوم در همین محل وجود دارد، دریای مدیترانه با نام دریای بزرگ غروب خورشید (به انگلیسی: The Great Sea of the setting sun) مشخص شده‌است.

• دریای جنوب (به انگلیسی: South Sea) یا (به عربی: بحر الجنوب)؛ در نیمه دوم هزاره اول قبل از میلاد از این نام استفاده می‌شد

• دریای پائین یا (به انگلیسی: lower sea)، نویسندگانِ عرب معادل‌های متعددی را برای این نام در نظرگرفته‌اند. از جمله؛ «البحر الاسفل» أو «البحر السفلی» أو «البحر التحتانی»

این نام توسط آشوریان، بابلیها و اکدی‌ها به کار می‌رفته و ظاهرا از سویِ آشوریان که در شمال بین النهرین می‌زیستند رایج شده‌است. و معمولاً در برابرِ دریای بالا (به عربی: البحر العُلوی) (به انگلیسی: upper sea) قرار می‌گرفته که نویسندگان امروزی همواره آن را دریای مدیترانه می‌خوانند.

در کتیبه معروف به منشور آزادی کوروش که به شرح فتوحات کوروش دوم پادشاه هخامنشی می‌پردازد و در بابل کشف شده، فرمانروای پارسیان نیز این لقب را به دریای سواحل جنوبی سرزمین خویش داده‌است:

«منم کوروش، شاه جهان، شاه بزرگ، شاه دادگر، شاه بابل، شاه سومر و اکد، شاه چهار گوشه جهان پسرِ کمبوجیه شاه بزرگ شاه انشان، نوه کوروش شاه بزرگ، ......به فرمان مردوک، همه شاهان پیش اورنگ پادشاهی نشسته‌اند. همه پادشاهان از دریای بالا تا دریای پائین، همه مردم سرزمین‌های دوردست، از چهار گوشه (جهان)، همه پادشاهان اموری و همه کوچ نشینان مرا خراج گذاردند و در بابل به پایم بوسه زدند.»

دوران هخامنشی

دریانوردی ایرانیان در خلیج فارس، قریب پانصد سال پیش از میلاد مسیح و در دوران سلطنت داریوش اول آغاز شد. داریوش، نخستین ناوگان دریایی جهان را به وجود آورد . کشتی‌های او طول رودخانه سند را تا کرانه‌های اقیانوس هند و دریای عمان و خلیج فارس پیمودند، و سپس شبه جزیره عربستان را دور زده و تا انتهای دریای سرخ کنونی رسیدند. او برای نخستین بار در نزدیکی کانال سوئز مدرن فرمان کندن کانالی را داد و کشتی‌هایش از طریق همین کانال به دریای مدیترانه راه یافتند. در کتیبه‌ای که در محل این کانال به دست آمده نوشته شده‌است:

«من پارسی هستم. از پارس مصر را گشودم. من فرمان کندن این کانال را داده‌ام از رودی که از مصر روان است به دریایی که از پارس آید پس این جوی کنده شد چنان که فرمان داده‌ام و ناوها آیند از مصر از این آبراه به پارس چنان که خواست من بود.»

از سفرنامه فیثاغورث ۵۷۰ قبل از میلاد تا سال ۱۹۵۸ در تمام منابع مکتوب جهان نام خلیج فارس و یا معادلهای آن در دیگر زبانها ثبت شده‌است.

در دوره داریوش دوم ناوگانی ایرانی به رهبری سردار صداسپ ماموریت یافت تا جهان را دور بزند. وی عازم دریای مدیترانه و سواحل شنقیط (موریتانی) تا نزدیک اشانتی و سواحل بنین پیش رفتند ولی در اثر برخورد با اقوام وحشی سفر را ناتمام کذاشتند.

داریوش در این کتیبه از خلیج فارس به نام «دریایی که از پارس می‌آید» نام برده‌است. در کتاب اوستا اگرچه از نام خلیج فارس بطور صریح نام برده نشده اما در مهر یشت در مبحث مهر یا میترا اشاره‌ای نیز به اروندرود شده‌است که در آن دوره ارونگ گفته می‌شده‌است:

دارنده دشت‌های فراخ و اسب‌های تیزرو که از سخن راستین آگاه است و پهلوانی است خوش اندام و نبرد آزما، دارای هزار گوش و هزار چشم و هزار چستی و چالاکی یاد شده، کسی است که جنگ و پیروزی با اوست، هرگز نمی‌خسبد، هرگز فریب نمی‌خورد، اگر کسی با او پیمان شکند خواه در شرق هندوستان باشد یا بر دهنه شط ارنگ، از ناوک او گریز ندارد، او نخستین ایزد معنوی است که پیش از برآمدن خورشید فنا ناپذیر تیز اسب بر بالای کوه هرا بر می‌آید و از آن جایگاه بلند سراسر منزلگاه‌های آریایی را می‌نگرد.

».

یونانیان و رومی‌های باستان

یونانی‌های باستان، از جمله بطلمیوس، این خلیج را «پرسیکوس سینوس» یا «سینوس پرسیکوس» که همان خلیج فارس است، نامیدند. از آنجا که این نام برای نخستین بار در منابع درست و معتبر تاریخی که غیر ایرانیان نوشته‌اند آمده‌است، هیچ گونه شائبه نژادی در وضع آن وجود ندارد. چنان که یونانیان بودند که نخستین بار، سرزمین ایران را نیز «پارسه» و «پرسپولیس» یعنی شهر یا کشور پارسیان نامیدند.

استرابن جغرافیدان سدهٔ نخست میلادی نیز به کرات در کتاب خود از خلیج فارس با لفظ پرسیکون کای تاس (Persikonkaitas) نام برده‌است که معادل تحت اللفظی خلیج فارس است. وی محل سکونت عرب‌ها را بین دریای سرخ و خلیج فارس عنوان می‌کند. همچنین فلاریوس آریانوس مورخ دیگر یونانی در قرن دوم میلادی، در کتاب تاریخ سفرهای جنگی اسکندر از این خلیج به نام «پرسیکون کیت» که چیزی جز خلیج فارس، نیست نام می‌برد.

البته جست‌وجو در سفرنامه‌ها یا کتاب‌های تاریخی بر حجم سندهای خدشه ناپذیری که خلیج فارس را «خلیج فارس» گفته‌اند، می‌افزاید. این منطقه آبی همواره برای ایرانیان که صاحب حکومت مقتدر بوده‌اند و امپراتوری آن‌ها در سده‌های متوالی بسیار گسترده بود هم از نظر اقتصادی و هم از نظر نظامی اهمیت خارق العاده‌ای داشت. آن‌ها از این طریق می‌توانستند با کشتی‌های خود به دریای بزرگ دسترسی پیدا کنند و به هدف‌های اقتصادی و نظامی دست یابند.

در میان اعراب

ابوبکر احمدبن اسحاق بن ابراهیم المهذانی، مورخ معروف عرب که به ابن الفیقه مشهور است در کتاب جغرافیای خود موسوم به مختصر کتاب البلدان که در سال‌های آخر سده سوم هجری قمری تالیف کرده، می‌نویسد:

و اعلم اَن بحر فارس و الهند هما بحر واحد لاتصال احدهما بالاخر

که یعنی دریای پارس و هند از برای پیوستگی یکی به دیگری هر دو یک دریا هستند.

همین‌طور، ابوعلی احمدبن عمر بن رُسته در کتاب خود به نام الاعلاق النفیسه که در سال ۲۹۰ هجری تالیف کرده می‌نویسد که «از دریای هند خلیجی به سوی ناحیه پارس جدا می‌شود که «خلیج فارس» (الخلیج الپارسی) نامیده می‌شود» و می‌افزاید که «سرزمین حجاز و یمن و دیگر بلاد عرب بین این خلیج و خلیج احمر واقعند».

در سده‌های اخیر

تا قرن ۱۹ میلادی، تقریبا در تمامی اسناد موجود، این آبراهه در فارسی با نام خلیج فارس یا دریای فارس، در عربی با نام‌های (به [الخلیج الفارسی] ) یا (به [بحرالفارسی] ) یا (به [بحرالعجم] )، و در زبان‌های اروپایی با نام‌هایی مانند Persian Gulf، Sinus Persicus، Persische Golf، و Golfo di Persia نامیده می‌شده‌است.

در بازه زمانی کوتاهی در قرن ۱۷ میلادی، در اسناد بریتانیایی از این آبراهه با عنوان خلیج بصره نام برده شده بود که حکایت از اهمیت بصره در تجارت آن دوران داشته‌است. احتمالا از آنجایی که بصره در کنار خلیج فارس واقع نشده، استفاده از این نام پس از مدت کوتاهی متوقف شد.

اشاره به نام خلیج فارس در منابع تاریخی

• زنفن (۴۳۰-۳۵۴ ق.م)،(به انگلیسی Xenophon) تاریخ نگار یونانی در آثار خود از آب های جنوب ایران به نام خلیج پارس یا خلیج پارسیان یاد کرده است.

• نئارخوس (۳۶۰-۳۰۰ ق.م)، (به انگلیسی Nearchus) دریاسالار مقدونی که در سال ۳۲۶ قبل از میلاد به دستور اسکندر دریای پارس را پیمود و تا دهانه رود سند پیش رفت در سفرنامه خود چنین آورده است:« پس از دویست استاد راه به ریگ و از آن جا به دیلم و دهنه ی رودخانه ی اندیان آمدیم، رودخانه ی اندیان سرحد خوزستان و فارس و پس از سند بزرگ ترین رودخانه است. هیچ یک از سواحلی که پیمودم مانند دریای پارس، آباد و معمور نبود.»

• اراتوستن (۲۷۶-۱۹۴ ق.م)، (به انگلیسی Eratosthenes)، ریاضیدان و جغرافیدان یونانی که زمانی ریاست دانشگاه اسکندریه را نیز داشت، و نظریه های مهمی درباره شکل و جایگاه زمین ارائه داد، در همه آثار خود به نام خلیج پارس اشاره کرده است.

• هیپارکوس (۱۹۰-۱۲۰ ق.م)، (به انگلیسی Hipparchus)، دانشمند و جغرافیانگار یونانی در همه آثارش نام خلیج پارس آشکارا مشخص است.

• استرابو (۶۳یا۶۴ ق.م- ۲۴ میلادی)، (به انگلیسی Strabo)، تاریخ نگار و جغرافی نگار یونانی در کتاب از «ایندی تا ایبری» یا از هند تا اسپانیا، دریای جنوب ایران را خلیج پارس نامیده است.

• فلاویوس آرینوس (۸۶-۱۶۰ میلادی)، (به انگلیسی Lucius Flavius Arrianus)، تاریخ نگار یونانی در کتاب آنابازیس یا تاریخ سفرهای جنگی اسکندر، نام «پرسیکون کاای تاس» که ترجمه درست خلیج پارس است بر این دریا نهاده است.

• ازبیوس (۲۶۳-۳۳۹ میلادی)، (به انگلیسی Eusebius of Caesarea)، تاریخ نگار رومی که بنام پدر عیسویت شناخته می شود، با توجه به کوروش نامه زنفن، در اشاره به تاریخ گذشته ایران خلیج فارس را دریای پارس نامیده است.

• ابن خردادبه (۲۱۱-۳۰۰ ه.ق)، جغرافی دان و تاریخ نویس ایرانی-اسلامی در کتاب المسالک الممالک (۲۵۰ ه.ق) به هنگام توصیف خلیج فارس از نام دریای فارس استفاده کرده است.

• قدامة بن جعفر، از مشاهیر ادب در کتاب الخراج (۲۶۶ ه.ق) آب های جنوب ایران را خلیج فارس نامیده و نوشته است:«رود دجله از میان شهر بغداد عبور می کند، سپس از واسط می گذرد و به بطایح سرازیر می شود...پس از خروج از بطایح، به دو شعبه تقسیم می شود، یک شعبه آن از بصره می گذرد و شعبه دیگر از ناحیه مذار عبور می کند. سپس هر دو جمع شده به دریای فارس می ریزد.»

• یعقوبی (۲۳۲-۳۳۴ ه.ق)، از تاریخ نگاران و جغرافیدان های دوره عباسی در کتاب تاریخ یعقوبی(۲۷۸ ه.ق) با ذکر نام دریای پارس چنین می نویسد:«اول دریای فارس است، که بایستی از سیراف در کشتی نشست و آخرش راس جمحمه(در میان عمان و عدن) است، این دریا کم وسعت است و جاهایی برای شکار صدف دارد.»

• ابن فقیه همدانی (۲۵۵-۳۳۰ ه.ق)، تاریخ نگار و جغرافیدان ایرانی در کتاب ترجمه مختصر البلدان(۲۹۰ ه.ق) با اشاره به دریای پارس می نویسد:«بدان که دریای پارس و هند از برای پیوستگی به یکدیگر هر دو یک دریا هستند.» همچنین با اشاره به سوره الرحمن قرآن می نویسد:«خداوند بزرگ و عزیز می فرماید دو دریا روان کرده است تا به هم برسند، از حسن روایت می شود که گفته است مقصود دریای فارس و روم است.»

• ابن رسته، از مکتشفان و گیاه شناسان ایرانی در کتاب الاعلاق النفیسة (۲۹۰ ه.ق) نوشته است:«دریای هند، در سرزمین حبش دارای خلیجی است که از ناحیه بربر میگذرد و به همین جهت به خلیج بربر معروف است...و خلیج دیگری در ناحیه ایله از آن جدا می شود که به نام دریای احمر است و باز از این دریا خلیج دیگری به طرف ناحیه پارس جدا می شود که به خلیج پارس مرسوم است.»

• سهراب، از جغرافی نگار ایرانی که در سده سوم هجری قمری می زیسته، در کتاب عجائب الاقالیم السبعة الی نهایة العمارة، می نویسد:«دریای فارس، همان دریای بزرگ جنوب است.»

• علی بن حسین مسعودی (۲۸۳-۳۴۶ ه.ق)، تاریخ نگار و جغرافیدان مسلمان در کتاب مروج الذهب و معادن الجوهر(۳۳۲ ه.ق) با اشاره به دریای پارس می نویسد:«از دریای زنگ خلیج دیگری منشعب می شود که دریای فارس است و به دیار ابله و خشبات و عبادان می رسد و عرض آن در وسط پانصد میل است.» همچنین در جای دیگری می نویسد:«در این دریا جزایر بسیار است، چون جزیره خارگ...این دریا همان خلیج فارس است و به نام دریای فارس معروف است، که سواحل آن را بحرین و فارس و کرمان و عمان تا راس الجمحمه بر شمردیم.میان خلیج فارس و خلیج فلزم(دریای سرخ) ابله و حجاز و یمن فاصله است و فاصله دو خلیج یک هزار و پانصد میل است.»

• اصطخری، از جغرافی دانان و نقشه کشان برجسته ایرانی در کتاب المسالک الممالک (۳۴۰ ه.ق) نوشته است:«و در خوزستان دریا نیست، مگر اندک مایه از دریای فارس که از ماهی رویان تا نزدیک سلیمانان برابر عبادان باشد.»

• بزرگ بن شهریار، دریانورد ایرانی در کتاب عجایب هند (۳۴۲ ه.ق) نوشته است:«دیگر از عجایب دریای فارس این است که گاهی در شب هنگامی که امواج دریا مضطرب شده و به هم می خورند و از تصادم با هم متلاشی می گردند، همچون شعله های آتش به نظر می آیند به قسمی که مسافرین دریا گمان می کنند در دریای آتش سیر می نمایند .»

• مطهر بن طاهر مقدسی، جغرافیدان و تاریخ نگار دوره عباسی در کتاب البداء و التاریخ (۳۵۵ ه.ق) ضمن شرح حوضه آبریز دجله می نویسد:«دجله از ابله به آبادان بگذرد و در خلیج فارسی ریزد.»

• ابوریحان بیرونی، دانشمند ایرانی در کتاب التفهیم لاوایل صناعة التنجیم و کتاب قانون مسعودی به نام خلیج فارس اشاره می کند. همچنین در کتاب تهدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن می نویسد:«دریای فارس در جنوب شیراز قرار دارد.»

• ابن حوقل، جغرافیدان سرشناسی که در قرن چهارم هجری قمری میزیست فصلی از کتاب صورة الارض (۳۶۷ ه.ق) خود را به دریای فارس اختصاص داده و ضمن شرح مفصلی حدود آن را مشخص می کند.

• در کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب، که کهن ترین کتاب جغرافیا به زبان فارسی می باشد آمده است:«دریای بزرگ که آن را بحرالاعظم خوانند...و این دریا را پنج خلیج است، یکی از آن ها را خلیج فارس خوانند از بحر فارس برگیرد با پهنای اندک تا حدود سند.»

• مقدسی، جغرافیدان متولد بیت المقدس که در قرن چهارم هجری قمری میزیست در کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم (۳۷۵ ه.ق) از دریای جنوب ایران با نام خلیج فارس و بحر فارس یاد کرده است.

• ابن بلخی، تاریخ نگار ایرانی که در قرن ششم هجری قمری میزیست در کتاب فارس نامه (۵۰۰-۵۱۰ ه.ق)، دریای جنوب ایران را بحر فارس و دریای فارس نامیده است.

• شریف ادریسی، جغرافیدان بزرگ عرب که در قرن ششم هجری قمری و در سیسیل میزیست در کتاب جغرافیایی نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق (۵۴۸ ه.ق)، از نام بحر فارس استفاده کرده است.

• محمد بن نجیب بکران، در کتاب جغرافیایی جهان‌نامه (۶۰۵ ه.ق)، برای خلیج فارس از نام بحر پارس استفاده کرده است.

• یاقوت حموی، جغرافیدان و تاریخ نگار مشهور قرن هفتم هجری قمری در دایرة المعارف جغرافیایی خود معروف به معجم‌البلدان (۶۲۳ ه.ق)، برای توصیف خلیج فارس از نام بحر فارس استفاده کرده است.

• زکریای قزوینی (۶۰۰-۶۸۲ ه.ق)، از تاریخ نگاران و جغرافیدان های قرن هفتم هجری در کتاب آثارالبلاد و اخبارالعباد (۶۷۴ ه.ق) از نام دریای پارس استفاده کرده است. وی همچنین در کتاب عجائب المخلوقات وغرائب الموجودات نیز نام بحر فارس را بکار برده است.

• ابوالفدا (۶۷۲-۷۳۲ ه.ق)، جغرافیدان و تاریخ نگار مشهور که در دمشق متولد شد، در کتاب تقویم البلدان خود که کتابی جغرافیایی است، از خلیج فارس با نام دریای فارس نام برده است و حدود آن را مشخص کرده است.

• شمس‌الدین انصاری دمشقی، در کتاب نخوة الدهر فی عجائب البر و البحر، از خلیج فارس از نام بحر الفارسی یاد کرده است.

• شهاب‌الدین نویری، در کتاب نهایة فی فنون العرب الارب خود ضمن بیان حدود این دریا از آن با نام خلیج فارس یاد می‌کند.

• حمدالله مستوفی (۶۸۰-۷۵۰ ه.ق)، مورخ و جغرافیدان قرن هشتم، در کتاب نزهةالقلوب که به زبان فارسی نوشته است، چنین آورده :«جزایری که در بحر فارس است، از حساب ملک فارس شمرده‌اند و بزرگترین آن، به کثرت مردم و نعمت جزایر قیس (کیش) و بحرین است.»

• ابن وردی (۶۹۱-۷۴۹ ه.ق)، مورخ و ادیب قرن هشتم، در کتاب خیرة‌العجایب و فریدة‌الغرائب، از خلیج فارس با نام بحر فارس یاد می‌کند.

• ابن بطوطه (۷۰۳-۷۷۹ ه.ق)، جهانگرد و جغرافیانگار نامدار، در کتاب سفرنامه خود، در شرح سفر خود به آبادان از خلیج فارس با نام خلیج بیرون از بحر فارس یاد می‌کند.

• مصطفی کاتب چلبی قسطنطنی (۱۰۱۷-۱۰۶۷ ه.ق)، مورخ و جغراقیدان ترک، در کتاب جهان‌نما که درباره جغرافیای جهان است، به نام خلیج فارس اشاره دارد.

نام خلیج فارس در نقشه های تاریخی

نقشه جهان‌ اناکسیماندر

اناکسیماندر (۶۱۰-۵۴۶ ق.م)، (به انگلیسی: Anaximander)، جغرافیدان یونانی در نقشه جهان خود از خلیج پارس نام برده است. این اثر در کتاب Kleinere schriften، اثر (Joachim Lelewel (1836 آورده شده است.

نقشه جهان‌ هکاتئوس

هکاتئوس (۵۵۰-۴۷۶ ق.م)، (به انگلیسی: Hecataeus)، از سرشناس ترین جغرافیدانان یونانی آن زمان نقشه ای از جهان ترسیم کرده است که آب های اقیانوس پیرامون خشکی ها را گرفته اند و در این نقشه نام خلیج پارس دیده می شود.

اطلس بطلمیوس

کلودیوس پتوله یا بطلمیوس (۹۰-۱۶۸ میلادی)، (به انگلیسی: Claudius Ptolemy)، منجم و جغرافیدان مشهور اسکندریه، نخستین کسی است که اطلسی شامل ۳۶ نقشه از نقاط مختلف جهان تهیه می کند که در آن آبهای جنوب ایران را سینوس پرسیکوس که به معنی خلیج پارس است، نامیده است.

نقشه جهان‌نمای کانتینو و نام خلیج فارس

در سال ۱۵۰۲ میلادی نقشه‌ای ترسیم شد که از شرق تا غرب همه مستعمرات پرتغال در آن درج شده بود. در نقشه ۱۵۰۲ کانتینو نام خلیج فارس و دریای سرخ موجود است.

نقشه جهان‌نمای کانتینو. (سمت راست → ) نام خلیج فارس در نقشه کانتینو. (سمت چپ ← )

نقشه والدسیمولر

در نقشه والدسیمولر که توسط نقشه‌نگار آلمانی با نام مارتین والدسیمولر ترسیم شده است، نام خلیج فارس به وضوح مشخص شده‌است. این نقشه در آوریل ۱۵۰۷ میلادی منتشر شده‌است.

نقشه والدسیمولر (سمت چپ) نام خلیج فارس آشکار است (سمت راست)

نقشه ایتالیایی پیترو کوپو

نقشه پیترو کوپو، نقشه‌ای است که در آن نام خلیج فارس به وضوح نوشته شده‌است. این نقشه در سال ۱۵۲۰ میلادی ترسیم شده‌است.

نقشه ایتالیایی پیترو کوپو (سمت چپ) نام خلیج فارس آشکار است (سمت راست)

نقشه جهان سال ۱۶۸۹ و نام خلیج فارس

مقالهٔ اصلی: نقشه جهان

جرارد ون شاگن نقشه‌نگار هلندی در سال ۱۶۸۹ (میلادی) در آمستردام نقشه‌ای از جهان ترسیم کرد. این نقشه به سبک کنده‌کاری با فلز مس و رنگ‌کاری دستی تزئین شده است. نقشه مس‌آرایی شده، نقشه‌ای کمیاب است و فقط یک رونوشت از آن در دانشگاه آمستردام می‌باشد و نسخه‌ای مشابه در کتابخانه‌های آمریکا ندارد. نکته قابل توجه نام خلیج فارس است که به زبان لاتین قدیمی: Sinus Persicus امروزه:Sinus Persici در نقشه آورده شده‌است. ابعاد اصلی نقشه ۴۸٫۳ در ۵۶ سانتی‌متر می‌باشد.

نقشه ۱۶۸۹ (سمت چپ) نام خلیج فارس است به زبان لاتین قدیمی: Sinus Persicus امروزه:Sinus Persici در نقشه آورده شده‌است. (سمت راست)

نقشه جووان باپتسیت هومان

در خلال سال‌های ۱۷۰۰ تا ۱۷۲۰ میلادی، نقشه‌کش آلمانی به نام جووان باپتسیت هومان، نقشه‌ای از ایران و کشورهای اطرافش ترسیم کرد. در این نقشه نام خلیج فارس کاملا مشخص است.

نقشه امپراطوری ایران که بین سال‌های ۱۷۰۰ تا ۱۷۲۰ میلادی ترسیم شده است.

نقشه خلیج فارس ۱۷۵۳

در سال ۱۷۵۳ میلادی در آمستردام هلند نقشه‌ای منتشر گردید که منحصراً مربوط به خلیج فارس بود. در این نقشه از خلیج فارس با نام Persische Golf یاد شده‌است. در این نقشه بیشتر جزایر خلیج فارس مشخص شده و نقشه‌های آنها درج شده‌است.

نقشه خلیج فارس ۱۷۵۳

نام خلیج فارس در منابع اسلامی

پس از حمله اعراب به ایران در سده هفتم پس از زادروز، کوششی برای تغییر نام دریای پارسی صورت نگرفت. اعراب مسلمان، عمدتاً این خلیج را بحر الفارسی (دریای پارسی) می‌نامیدند و این اسم از طرف حکومت‌های ایرانی، ترک و عربی هم که در ۱۲۰۰ سال بعد منطقه را تحت سلطه خود داشتند مورد احترام قرار گرفت. پژوهشگران اسلامی نظیر استخری، مسعودی، بیرونی، ابن حقول، مقدسی، مستوفی، ناصرخسرو، الطاهربن مطهر المقدسی (بشاری)، ابوالقاسم بن محمدبن حوقل و نظایر آن که مطالعه در پیرامون این دریا را تا قرن ۱۵ ادامه دادند، در آثار و مکتوبات خود از آب‌های جنوب ایران به نام‌های بحر فارس، البحر الفارسی، بحر مکران، الخلیج الفارسی و خلیج‌فارس یاد کرده‌اند. حتی از این جغرافی‌دانان نقشه‌هایی به جا مانده است که اقیانوس هند را البحر الفارسی نام نهاده‌اند. مسلمانان متخصص در دانش جغرافی‌ این عنوان را از دو تمدن باستانی اخذ کرده‌اند و همزمان مورد استفاده قرار دادند. بدین ترتیب که پارسا درایای ایرانی را بحر فارس و سینوس پرسیکوس یونانی را خلیج‌فارس می‌نامیدند و حتی مقصود از دو دریا در سوره الرحمن قرآن را نیز همان دریای فارس و دریای متوسط می‌دانستند. ابوعلی احمد پسر عمر معروف به ابن رسته در کتاب الاعلاق النفیسه که در سال ۲۹۰ هجری قمری نوشته‌است، آورده است:

فاما البحر الهندی یخرج منه خلیج الی ناحیه فارس یسمی‌ الخلیج الفارسی. اما از دریای هند خلیجی بیرون می‌آید به سمت سرزمین فارس که آن را خلیج‌فارس می‌نامند.

جرجی زیدان تاریخ‌دان عرب در این زمینه می‌گوید:

بحر فارس محدود به آب‌هایی می‌شود که دنیای عرب را دور می‌زند. بحر فارس ـ ویراد به عندهم کل البحور المیحطه ببلاد العرب من مصب ماءدجله فی العراق الی ایله فیدخل فیه مانعبر عنه الیوم بخلیج‌فارس و بحرالعرب و خلیج عدن و البحر الاحمر و خلیج العقبه. دریای فارس ـ نزد آنان متقدمین همه دریاهایی که سرزمین‌های عرب از مصب آب دجله گرفته تا ایله را احاطه می‌کند، به‌عنوان دریای فارس تعبیر می‌شده و از آن جمله است آنچه را که ما امروز از آن به خلیج‌فارس و دریای عرب و خلیج عدن و دریای سرخ و خلیج عقبه تعبیر می‌کنیم.

محمد عبدالکریم صبحی نیز در کتاب علم الخرائط یا دانش نقشه‌شناسی در نقشه‌هایی که با برگردان عربی آورده‌است، دریای جنوب ایران را الخلیج‌الفارسی و بحر فارس نامیده است. نقشه‌های زیادی که از این سده‌ها در دسترس است.

در زبان عربی

پیشینه

خلیج فارس با نام بحر فارس مشخص شده‌است. این سند جغرافیایی متعلق به قرن نهم میلادی است و در کتاب الاقالیم توسط نقشه‌کش و جغرافیادان ایرانی استخری درج شده‌است. Regional map showing the word Bahr Fars, ("Persian sea") in Arabic, from the 9th century text Al-aqalim by the Persian geographer Istakhri

آثار عرب زبان بهترین و غنی‌ترین منابعی هستند که برای شناسایی و توجیه حقانیت نام گذاری این دریا می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. در تمام منابع عربی تا قبل از سال ۱۹۵۸ خلیج فارس با نام بحر فارس و یا خلیج فارس ثبت شده‌است یعنی حتی یک مورد سند و یا نقشه و مکتوب وجود ندارد که قبل از این سال به زبان عربی از نام جعلی استفاده کرده باشد. در منابع عربی(اسفار- کتب تاریخی - تفاسیر قرانی و حدیث و ... از دریای فارس و چگونگی آن بیش از آثار فرهنگی موجود در هر زبان دیگری گفت و گو شده‌است. در آثار ابن بطوطه، حمدالله مستوفی، یاقوت حموی، حمزه اصفهانی، ناصرخسرو قبادیانی، ابوریحان بیرونی، ابن بلخی و دیگرانی که اکثر آنان کتاب‌های خود را به زبان عربی نیز نوشته‌اند، و همچنین در آثار نویسندگان جدید عرب از نام «خلیج فارس» بدون کم و کاست یاد شده‌است.

نقشه متعلق به شرکت ملی نفت عربستان در سال ۱۹۵۲ و استفاده از نام خلیج فارس.

بحر فارس

بحر فارس نامی است که عرب‌ها در قرون اولیه اسلام بجای دریای پارس بکار می‌بردند و این مفهوم شامل خلیج فارس و دریای عرب نیز می‌شد ولی در قرنهای اخیر تنها به پهنه آبی که شامل تنگه هرمز تا دهانه اروند رود می‌شود و بجای بحر فارس خلیج فارس می‌گفتند تا اینکه از سال ۱۹۵۸ به دنبال یک فراخوان از سوی رهبران قوم پرست در اتحادیه عرب مقرر شد که خلیج فارس را خلیج عربی نامند و اکنون این نام جدید در ۲۲ کشور عربی به کار می‌رود و در بعضی از رسانه‌های غربی نیز این نام جدید گاهی بکار گرفته می‌شود. که این امر اعتراض شدید ایرانیان را برانگیخته‌است. ایرانیان بر این باور هستند که نام جدید جعلی و با انگیزه سیاسی و از روی تعصب قومی بکار می‌رود و همچنان نام تاریخی خلیج فارس باید استفاده شود.. ^∗

امروزه در کشورهای عربی

امروزه برخی از کشورهای عربی خلیج فارس را خلیج عربی و یا تنها خلیج می‏نامند. با این که ویکی‌پدیای عربی سرواژهٔ «الخليج العربي» را به‌کارگرفته، در ویکی‌پدیای مصری نام مقاله «الخلیج الفارسى» است. مورخان معاصر عرب نیز همانند مورخان قدیم، خلیج فارس را به‎‏کاربرده‌اند.

خیابانی به نام خلیج عربی/ خلیج فارسی در مرکزی قاهره

از دیدگاه حقوق بین‌الملل

تأکید سازمان ملل در مورد الزام استفاده از نام تاریخی «خلیج فارس».

پرونده:UK Persian Gulf.jpg

پاسخ استعلام از وزارت امور‌خارجه بریتانیا

نام خلیج فارس در ویکی‌پدیاهای مختلف. به استثناء ویکی‌پدیا عربی، در ۸۱ زبان نام خلیج فارس ذکر شده است. برای واضح دیدن زبان‌ها روی عکس کلیک کنید.

سازمان ملل متحد در چندین نوبت در بیانیه‌ها، اصلاحیه‌ها و مصوبه‌های گوناگون و با انتشار نقشه‌های رسمی، نه تنها بر رسمی بودن نام «خلیج فارس» تاکید کرده، بلکه از هیات‌های بین‌المللی خواسته که در مکاتبات رسمی به ویژه در اسناد سازمان ملل از نام کامل «خلیج فارس» استفاده نمایند.

فهرست اسناد سازمان ملل درباره نام «خلیج فارس»

• سند شماره ۶۱ نشست بیست و سوم سازمان ملل متحد در وین (۲۸ مارس تا ۴ آوریل ۲۰۰۶) با عنوان «رسمیت تاریخی، جغرافیایی و حقوقی نام خلیج فارس»

• سند ST/CS/SER.A/۲۹/Add.۲ در تاریخ ۱۸ اوت ۱۹۹۴ (۲۷ مرداد ۱۳۷۳)

• قطعنامه UNLA ۴۵٫۸٫۲ در تاریخ ۱۰ اوت ۱۹۸۴ (۱۹ مرداد ۱۳۶۳)

• قطعنامه UNAD ۳۱۱/Qen در تاریخ ۵ مارس ۱۹۷۱ (۱۴ اسفند ۱۳۴۹)

• نقشه رسمی کمیسیون اقتصادی و اجتماعی غرب آسیا، شماره ۳۹۷۸ چاپ سازمان ملل (سپتامبر ۲۰۰۷)

• نقشه رسمی ایران، شماره ۳۸۹۱ چاپ سازمان ملل (ژانویه ۲۰۰۴)

• نقشه رسمی غرب آسیا، شماره ۳۹۷۸ چاپ سازمان ملل (نوامبر ۱۹۹۸)

فهرست اسناد سازمان‌های مهم درباره نام «خلیج فارس»

• در وبگاه رسمی فیفا به نشانی «www.fifa.com» که وبگاه فدراسیون جهانی فوتبال می‌باشد.

پرونده:Unesco persiangulf l.jpg

Persian/persique

• در تمامی زبان‌های دانشنامهٔ ویکی‌پدیا (به جز زبان عربی) از واژه‌های هم‌معنی با «خلیج فارس» در زبان مربوطه استفاده شده‌است.

پیشینهٔ تغییر نام خلیج فارس

ایرانیان خلیجی موسوم به خلیج عربی (عرب) را نامی جعلی می دانند که کشورهای عربی از ابتدای دهه ۱۳۳۰ خورشیدی به تحریک انگلستان بر روی خلیج فارس می‌نهادند.

دولت انگلیس در سال ۱۲۱۹ خورشیدی، نام دریای بریتانیا را برای خلیج فارس به کار بردند اما این نام پذیرشی نیافت و آن را رها نمودند.

پس از ملی شدن نفت ایران و خلع ید از شرکتهای انگلیسی و قطع روابط ایران و انگلیس ابتدا نماینده سیاسی انگلیسی مقیم بحرین از سال ۱۳۲۹ (۱۹۵۰ م.) عبارت ساحل عربی را برای منطقهٔ جغرافیایی بخش جنوبی خلیج فارس که متعلق به عرب‌های تحت‌الحمایه انگلیس بود مرسوم ساخت و سپس به مرور کلمه خلیج عربی را جایگزین آن ساخت و سپس این نام را به کل خلیج فارس تعمیم داد.

درباره نام خلیج فارس تا اوایل دههٔ ۱۹۶۰ میلادی هیچ گونه بحث و جدلی در میان نبوده و در تمام منابع اروپایی و آسیایی و آمریکایی و دانشنامه‌ها و نقشه‌های جغرافیایی این کشورها نام خلیج فارس در تمام زبان‌ها به همین نام یاد شده‌است.

صاحب نظران ایرانی بر این باوردند که اصطلاح «خلیج عربی» برای نخستین بار در دوره تحت قیمومت شیخ نشین‌های خلیج فارس توسط کارگزاران انگلیس و بطور ویژه از طرف یکی از نمایندگان سیاسی انگلیس مقیم در خلیج فارس به نام رودریک اوون در کتابی به نام حبابهای طلایی در خلیج عربی در سال ۱۹۵۸ نوشت که «من در تمام کتب و نقشه‌های جغرافیایی نامی غیر از خلیج فارس ندیده بودم ولی در چند سال اقامت در سواحل خلیج فارس(بحرین) متوجه شدم که ساکنان ساحل عرب هستند بنابر این ادب حکم می‌کند که این خلیج را عربی بنامیم» مجله العربیه در شماره دوم خود ۱۹۵۸ این مطلب را بیان نموده‌است».

سر چارلز بلگریو که بیش از ۳۰ سال نماینده سیاسی و کارگزار دولت انگلیس در خلیج فارس بوده‌است، پس از بازگشت به انگلستان در سال ۱۹۶۶ کتابی درباره سواحل جنوبی خلیج فارس منتشر کرد و در آن نوشت که «عرب‌ها ترجیح می‌دهند خلیج فارس را خلیج عربی بنامند».

بلافاصله پس از انتشار کتاب سرچارلز بلگریو که نام قبلی سواحل جنوبی خلیج فارس یعنی «ساحل دزدان» را بر روی کتاب خود نهاده اصطلاح «الخلیج العربی» در مطبوعات کشورهای عربی رواج پیدا کرده و در مکاتبات رسمی به زبان انگلیسی نیز اصطلاح «عربین گولف» جایگزین اصطلاح «پرشین گولف» شد.

نظر عرب ها

در بیست سال گذشته، مقالات و کتاب‌هایی که در دفاع از تغییر نام خلیج‌فارس در کشورهای عربی، منتشر شده، بر سه موضوع استوار است:

1. در سال ۱۷۶۲ «کارستن نیبور» نوشته‌است: سواحل خلیج‌فارس تابع دولت ایران نیست!
2. «رودریک اوون» در کتاب «حباب‌های طلایی در خلیج عربی، ۱۹۵۷» نوشته‌است: در همه نقشه‌هایی که دیده‌ام، خلیج‌فارس در آنها ثبت شده، اما من با زندگی در اینجا(بحرین) دریافتم که ساکنان دو سوی این دریا عرب هستند، پس ادب حکم می‌کند که این دریا را «خلیج عربی» بنامیم.
3. کشورهای عربی بیشتر از ایران هستند.
4. فقط ایرانی‌ها آن آبراه را خلیج فارس می‌نامند.
5. نام‌های دیگری هم برای خلیج فارس بکار رفته است مانند خلیج بصره و قطیف.

• در رد نظریه های فوق و نظر آفای پور پیرار، و تعدادی از نویسندگان بعثی مبنی بر سند نداشتن نام خلیج فارس، کتاب "اسناد نام خلیج فارس میراثی کهن و جاودان" فهرست سیصد کتاب تاریخی جغرافیایی، تفسیر و حدیث را از صدر اسلام تا اوایل قرن بیستم که در آنها در زبان عربی بحر فارس و خلیج فارس بکار رفته را فهرست و متن آنها را آورده است و حدود یکهزار نقشه اروپایی و عربی و بیشتر ازسی قرارداد دولتهای عربی را که نام خلیج فارس را دارند ارایه نموده و اعلام نموده است حتی یک نوشته و مکتوب در زبان عربی تا قبل از سال ۱۹۵۸ وجود ندارد که خلیج عربی بکار برده باشد.در این کتاب نظر روشنفکران عرب مانند پرفسور عبدالهادی التازی، احمد الصراف، محمد عابد الجابری، عبدالله بن کران (نخست وزیر فعلی مراکش)،عبدالمنعیم السعید، و تنی جند از نویسندگان مشهور عرب در مورد اصالت نام خلیج فارس و نداشتن توجیه برای تغییر نام خلیج فارس آورده شده است.(نگاه شود به مقاله خلیج فارس و رسانه های عربی وب سایت مطالعات خلیج فارس)

تلاش‌های دولت ایران در برابر تغییر نام

دولت ایران در روز ۱۳ مرداد سال ۱۳۳۷ به دلیل تغییر نام خلیج فارس به خلیج عربی از سوی عراق و برخی دیگر از کشورهای عربی و انگلیس اعتراض خود را به دولت جدید عراق به رهبری قاسم که با یک کودتای نظامی بر سر کار آمده بود و تمایل به حرکت‌های آزادی خواهانه مصر به رهبری جمال عبدالناصر داشت، اعلام کرد.

همچنین دولت ایران در همان زمان در برابر این نام مجعول واکنش نشان داد و گمرک و پست ایران از قبول محموله‌هایی که به جای خلیج فارس نام خلیج عربی بر روی آن نوشته شده بود، خودداری کرد. ایران همچنین در مجامع و کنفرانس‌های بین‌المللی نیز در صورت به کار بردن این اصطلاح ساختگی از سوی نمایندگان کشورهای عرب واکنش نشان می‌داد.

در نیمه نخست بهمن ماه سال ۱۳۷۰ سر ویراستار سازمان ملل متحد با اشاره به اعتراض‌های پیاپی نمایندگان ایران در آن سازمان به استفاده از نام ساختگی خلیج عربی در اسناد این سازمان از کارکنان سازمان ملل خواسته تا اعتراض دولت ایران را همیشه در نظر داشته باشند. کار به جایی رسید که در یازدهم شهریور سال ۱۳۷۱ هنگامی که حیدر ابوبکر العطاس نخست وزیر جمهوری یمن در اجلاس سران جنبش عدم تعهد که در جاکارتا پایتخت اندونزی برگزار می‌شد، از نام ساختگی خلیج عربی استفاده کرد، با اعتراض شدید نمایندگان ایرانی رو به رو شد. او سرانجام از نمایندگان ایران عذرخواهی کرد. و این کار را غیر عمد خواند. البته سازمان ملل متحد نیز تاکنون در 5 نوبت، نام رسمی و تغییر ناپذیر آبراه جنوبی ایران را "خلیج فارس" اعلام کرده است. برای اولین بار در سند " AD311/1 Gen مورخ پنجم مارس 1971 میلادی" بار دوم طی یادداشت شماره UNLA45.8.2(C) مورخ دهم اوت 1984 میلادی و بار سوم نیز طی یادداشت شماره ST/CS/sER.A/29 در تاریخ دهم ژانویه 1990 میلادی نام رسمی دریای جنوبی ایران و خاوری شبه جزیره عربستان را "خلیج فارس" اعلام کرده است. این سازمان در کنفرانس های سالانه خود که در زمینه "هماهنگی در نام های جغرافیایی" برگزار می کند، به فارسی بودن نام این آبراه بین المللی تاکید کرده و آن را مورد تائید قرار داده است...

تلاشهای دولت‌های عربی

• کمیته عربستانی سرپرستی، نظارتی و هماهنگی فدراسیون همبستگی کشورهای اسلامی (ISSF) در مذاکره با مسئولان ورزش ایران در تهران (اردیبهشت ۱۳۸۸) به نمایندگی از دولتهای عرب خواستار استفاده از عنوان خلیج عربی یا خلیج در جریان مسابقات، بروشورها، اسناد و همچنین مدالها شد. مخالفت طرف ایرانی به لغو شدن بازیها انجامید.

روز ملی خلیج فارس

ثبت روز ملی خلیج فارس در تقویم خورشیدی ایران

نظر به اهمیت تاریخی و قدمت نام این آبراه بین المللی که یادگار و میراثی از دوران ایران باستان است و در جهت صیانت از این نام تاریخی و کهن، در دیماه سال ۱۳۸۳ خورشیدی ایده ای تحت عنوان نامگذاری روز ملی خلیج فارس در تقویم رسمی ایران، توسط جعفر مرادی شهدادی محقق و پژوهشگر هرمزگانی در مورخ 1383/10/15 طی نامه ای رسمی به آقای «دراز گیسو» استاندار وقت هرمزگان اعلام گردید که نهایتا این ایده پس از انتشار در نشریه سفیر جنوب شماره 122 مورخ 21دیماه 1383 ، در همان ماه از طریق استانداری هرمزگان به اداره کل خلیج فارس وزارت امور خارجه و معاونت سیاسی وزارت کشور ارسال گردید که در نتیجه پس از بحث و بررسی هایی که در تیر ماه ۱۳۸۴ خورشیدی توسط شورای فرهنگ عمومی کشور صورت گرفت این ایده تصویب و سرانجام مورد تایید شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز قرار گرفت و به این ترتیب با کمک و همراهی گروه تاریخ دانشگاه تهران، روز دهم اردیبهشت ماه که سالروز اخراج پرتغالی ها از تنگه هرمز است، به نام “روز ملی خلیج فارس” نامگذاری و در تقویم خورشیدی ایران به ثبت رسید. محمود احمدی نژاد نیز در خصوص اهمیت این روز ملی گفته :«برخی خیال می‌کنند اعلام این روز به نام خلیج فارس دعوا بر سر یک نام یا یک عکس‌العمل می‌باشد، درحالی که چنین نیست. ثبت یک روز به نام روزملی خلیج فارس یک غبار روبی و یک یادآوری است.»

جستارهای وابسته

• مناقشه جزایر سه گانه ایرانی در خلیج فارس

پیوند به بیرون

• ۲۲ نقشه از خلیج فارس به زبان عربی
• ۱۶ نقشه ماهواره‌ای از خلیج فارس و تنگه هرمز
• دریای فارس در نقشه عراق و خوزستان
• نقشه‌ای قدیمی از خلیج فارس
• دریای پارس در نقشه سرزمین پارس
• نقشه خلیج فارس از کتاب صورنالارض نقل از ترجمه فرانسوی
• نقشه قدیمی خلیج فارس به زبان عربی
• نقشه بندرعباس، تنگه هرمز و قسمتی از خلیج فارس-متن فرانسه ۱۶۳۸-۱۶۳۲ میلادی
• نقشه‌ای که خلیج فارس را با نام سینوس پرسیکوس معرفی کرده‌است، از سباستین مونستر از کتاب تاریخ کارتوگرافی تالیف آر-وی-تولهٔ از انتشارات تایمز و هودسون، لندن ۱۹۶۹
• نقشه مصور بندر عباس در خلیج فارس و تنگه هرمز در ۱۶۸۰ میلادی در سفرنتمه تاورنیه، نقل از کتاب شهرهای ایران به قلم لاورنس لکهارت از انتشارات والترپیرس و شرکاء، برنتفورد، میدلسکس، بریتانیا ۱۹۳۹ میلادی

نگارخانه

پرونده:Unesco persiangulf l.jpg

Persian/persique

• 
  نقشه آسیا از کریستوف ویگل به سال ۱۷۱۹ میلادی (نام خلیج فارس مشهود است.)
• 
  به عبارت «بحر فارس» در پایین تصویر توجه شود. اثر استخری، متوفی ۳۳۰ ه.ش (سدهٔ ۹ م.)
• 
  به لاتین: خلیج فارس. برگرفته از اثر بطلمیوس. ۱۴۷۸ میلادی.
• 
  لاتین: خلیج فارس. سدهٔ ۱۵ میلادی. برگرفته از نقشهٔ جهان اثر بطلمیوس (۸۳–۱۶۸ م.)
• 
  لاتین: خلیج فارس. Waldseemüller map. ۱۵۰۷ م.
• 
  انگلیسی: خلیج فارس. ۱۵۳۱-۱۵۳۲ م.
• 
  ایتالیایی: خلیج فارس. ۱۵۴۰ م.
• 
  فرانسوی: خلیج فارس. ۱۵۴۰ م.
• 
  ایتالیایی: خلیج فارس. ۱۵۴۸ م.
• 
  خلیج فارس. ۱۵۶۳ م.
• 
  خلیج فارس. ۱۶۲۴-۱۵۷۰ م.
• 
  ایتالیایی: خلیج فارس. ۱۵۷۴ م.
• 
  لاتین: خلیج فارس. نقشهٔ آسیا. ۱۵۷۸ م.
• 
  انگلیسی: خلیج فارس. ۱۵۸۰ م.
• 
  انگلیسی: خلیج فارس. ۱۵۸۴ م.
• 
  انگلیسی: خلیج فارس. ۱۵۸۸ م.
• 
  انگلیسی: خلیج فارس. ۱۵۹۵ م.
• 
  انگلیسی: خلیج فارس. ۱۵۹۸ م.
• 
  انگلیسی: خلیج فارس. ۱۶۱۰ م.
• 
  نام خلیج فارس در گوشهٔ نقشهٔ سرزمین‌های مقدس. ۱۶۵۷ م.
• 
  آلمانی: خلیج فارس یا خلیج بصره. ۱۷۰۷ م.
• 
  انگلیسی: خلیج فارس. ۱۷۱۷-۱۷۳۵ م.
• 
  لاتین: خلیج فارس. منتشرشده در ۱۷۲۰ م.
• 
  فرانسوی: خلیج فارس یا خلیج بصره. ۱۷۴۰ م.
• 
  انگلیسی: خلیج فارس. ۱۷۴۴-۱۷۵۲ م.
• 
  آلمانی: خلیج فارس. ۱۷۴۵ م.
• 
  نقشهٔ امپراطوری ایران، ۱۱۲۶ خورشیدی، چاپ شده در لندن. ۱۷۴۷ م. نام خلیج فارس «Persian Gulf» و نام دریای عمان «Persian Sea» نوشته شده‌است.
• 
  نام خلیج فارس در نقشه‌ای متعلق به ۱۷۵۸ م. که وسعت امپراطوری زندیه را نشان می‌دهد.
• 
  نقشهٔ تمدن‌های کهن رسم‌شده در ۱۷۶۲ م. به همراه نام خلیج فارس
• 
  انگلیسی: خلیج فارس. ۱۷۹۶ م.
• 
  انگلیسی: خلیج فارس یا دریای قطیف. سدهٔ ۱۷ م.
• 
  انگلیسی: خلیج فارس. ۱۸۰۸ م.
• 
  خلیج فارس. ۱۸۱۵ م.
• 
  انگلیسی: خلیج فارس. ۱۸۱۸ م.
• 
  انگلیسی: خلیج فارس. ۱۸۲۰ م.
• 
  فرانسوی: خلیج فارس. ۱۸۳۸ م.
• 
  خلیج فارس. ۱۸۸۳ م. برگرفته از اثر اراتوستن (۱۹۴ پیش از میلاد).
• 
  نام خلیج فارس در نقشهٔ آفریقا از دانشنامهٔ بریتانیکا. ۱۸۹۰ م.
• 
  نقشهٔ آسیا و نام خلیج فارس. ۱۸۹۲ م.
• 
  لاتین: خلیج فارس. ۱۹۰۳ م.
• 
  نام خلیج فارس در نقشهٔ تفکیک ایران در قرارداد سن پترزبورگ. ۱۹۱۲ م.
• 
  انگلیسی: خلیج فارس. منتشرشده در ۱۹۱۳ م.
• 
  نام خلیج فارس در نقشهٔ خراسان کهن. ۱۹۲۶ م.