قالی کرمان

قالی کرمان
میراث فرهنگی ناملموس یونسکو
کشور	ایران
معیار	R.1 , R.2 , R.3 , R.4 , R.5
وضعیت	نیازمند به توجه
قالی کرمان، ماندگار

قالی کرمان گونه‌ای قالی ایرانی با گره فارسی و از صنایع دستی خطه کرمان است که از گذشته دور تا کنون تولید می‌شود. یکی از معروفترین قالیبافان کرمان محمد ارجمند است.

قالی کرمان به دلیل بافته شدن با گره ای ویژه، بسیار ظریف، بسیار زیبا و بسیار بادوام است.

قدمت و تاریخچه

دوره نخست یا عصر ترمه

این دوره هم‌زمان با زوال شال‌بافی در کرمان است. طراحان قالی در کرمان در موج گسترش قالی‌بافی، طرح‌هایی براساس نقشه شال‌های کرمان یعنی نگاره‌های بته جقه و کاربردهای گوناگون آن تهیه می‌کردند. کاربرد نام عصر ترمه به خاطرالهام گرفتن از همین شال‌های ترمه است.

عصر بازگشت

این دوره در واقع دوره بازگشت به نقوش سنتی است. با پایان یافتن جنگ جهانی اول و تغییر سلیقه بازار در آمریکا، تغییر اساسی در طرح‌های کرمان به‌وجود آمد و نقش و نگاره‌های صفوی مورد تقلید هنرمندان کرمان قرار گرفت. نقشه‌های اسلیمی و گل‌های شاه عباسی و نقش‌های قاب قرآنی و ترنج و لچک‌های انبوه رایج شد. در اواخر این دوره باز هم به‌علت بحران اقتصادی در آمریکا و توقف خریدها و سفارشات، شاهد تمایل طراحان به نقوش قبلی هستیم.

عصر گوبلن

وجه تسمیه این دوره به‌خاطر تأثیر گرفتن نقوش قالی‌ها از طرح‌های فرانسوی بنام گوبلن است، در واقع می‌توان گفت، طرح‌های قالی در این دوره اصالت خود را از دست می‌دهند. نقش‌های اوبوسن و ساونری که همگی گوبلن خوانده می‌شوند، یکسر از فرانسه می‌رسید و بر دست نقاشان کرمانی باسمه برداری می‌شد و به کارگاه می‌رفت شاید بتوان گفت که در همین دوره‌است که موتیفی به نام گل فرنگ وارد قالی‌های ایران می‌شود.

به‌طور کلی آنچه موجب شهرت طرح‌ها و نقوش کرمان شده‌است، استفاده از موتیف‌های بسیار ریز که به‌صورت گسترده در زمینه قالی پخش شده‌اند و یک طرح پرکار را به وجود آورده‌اند. نکته قابل ذکر دیگر این است که طراحان کرمانی از نقوش گل و برگ و درخت استفاده کرده و می‌کنند. شرکت سهامی فرش کرمان نیز با بیش از ۶۰ سال سابقه از قدیمی‌ترین تولیدکنندگان فرش‌های اصیل کرمان است. از جمله طرح‌های معروفی که در کارگاه‌های قالی‌بافی کرمان بافته می‌شود به طرح‌هایی چون سبزی‌کار، طرح‌های تصویری و افشان می‌توان اشاره کرد که بهترین طرح‌های سبزیکار اغلب در حوزه قالی‌بافی راور بافته می‌شود و مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: طرح حافظ، لیلی و مجنون، خیام و منظره.

طرح‌های افشان به ویژه افشان شاه‌عباسی که شاید برترین آن‌ها در دوره معاصر، حاصل دست توانای طراحان خاندان شاهرخی بوده‌است و نیز نقوش قاب قرآنی، انواع درختی، گلدانی تلفیقی از دیگر طرح‌های معروف کرمان است و انواع گل فرنگ طرح‌های گوبلنی در اوایل سده سیزدهم هجری شمسی بخش مهمی از طرح‌های منطقه کرمان را به خود اختصاص داد که برگرفته از هنرهای تزئینی غیرایرانی بود و طرح‌های شکارگاه، بازوبندی، خشتی و لوزی خاتم از دیگر طرح‌های این منطقه هستند.

در مورد طرح‌های رایج امروزی در کرمان نویسندگان کتاب‌های مقدمه‌ای بر شناخت قالی ایران و فرشنامه ایران معتقدند که این طرح‌ها عبارتند از: طرح‌های خوشه انگوری، سبزیکار چمنی، گلدانی و درختی، ستونی ۳۳ پل، برگ چغندری، قاب قرآنی، بته جقه‌ای، لچک ترنج کف ساده و هم‌چنین نقشه‌های گل فرنگ و گوبلن یا نقشه‌های شکارگاه و افشان، بازوبندی، خشتی. به‌طور کلی قالی‌های کرمان را می‌توان به دو گروه شهری‌باف و عشایری‌باف تقسیم کرد که شهر راورکرمان مهم‌ترین مرکز عرضه قالی‌های شهری باف و سیرجان مهم‌ترین مرکز عرضه فرش‌های عشایری هستند.

منابع

• فرش ایران. فضل‌الله حشمتی رضوی. چاپ سوم. دفتر پژوهش‌های فرهنگی. تهران. ۱۳۸۰