اسید نیتریک یا جوهر شوره با فرمول HNO₃ نوعی اسید معدنی بسیار قوی است. ترکیب خالص آن بی‌رنگ است، اما با گذشت زمان به دلیل تجزیه به اکسیدهای نیتروژن و آب، به مرور زردرنگ می‌شود.^[۲]

اسید نیتریک خالص (HNO₃) در ۴۱٫۶- درجه سلسیوس ذوب شده، تولید مایع بی‌رنگی می‌کند، اما نسبت به درجه حرارت و درجه تابش نور بر آن، گستره رنگ آن از زرد تا قرمز متمایل به قهوه‌ای متغیر است. این تغییرات نتیجه تجزیه آن طبق واکنش زیر است:

4HNO₃ → 2H₂O + 4NO₂ + O₂

به این علت ظرف‌های محتوی آن، همیشه تحت فشار کنترل شده می‌باشد. اسید نیتریک با آب قابل احتراق است و محلول آن آزئوتروپی را تشکیل می‌دهد که نقطه جوش آن برابر با ۱۲۱٫۹ درجه سلسیوس است که شامل ۶۸٫۷٪ وزنی HNO₃ می‌باشد.

اکثر اسید نیتریک‌های موجود در بازار غلظتی برابر ۶۸٪ درون آب دارند. این محلول با نقطه جوش ۱۲۰٫۵ درجه سلسیوس در فشار یک اتمسفر می‌باشد. دو شکل هیدراته برای آن شناخته شده‌است:

مونو هیدرات (HNO₃·H₂O)
تری هیدرات (HNO₃·3H₂O)

اگر غلظت اسید نیتریک بیشتر از ۸۶٪ شود به آن اسید نیتریک دودزا (به انگلیسی: fuming nitric acid) می‌گویند.^[۲] به اسید نیتریک با غلظت بیش از ۹۵٪ اسید نیتریک دودسفید و به اسید نتیریک با غلظت بیش از ۸۶٪ اسید نیتریک دودقرمز گفته می‌شود. از این اسیدها به عنوان اکساینده در سوخت راکت استفاده می‌شود.^[۳]

تاریخچه[ویرایش]

از اسید نیتریک در سده شانزدهم برای جداسازی طلا از نقره استفاده می‌شد.

اسید نیتریک را از شوره به دست می‌آورند؛ بدین طریق که سولفات آهن یا زاج را در حالت گرم روی شوره اثر می‌دادند. این طریقه تولید نشان می‌دهد که شوره مصرفی، خالص بوده‌است. به ترکیبی از دو ماده، کمی ماسه، آهک یا سفال شکسته می‌افزودند؛ ماده به دست آمده را در یک شیشه کوچک درب دار می‌ریختند. این شیشه‌ها را در کوره آهک پزی می‌گذاشتند که می‌توانست دو ردیف از این شیشه‌ها را که هر ردیف چهار تا شیشه بود دربرگیرد. این شیشه‌ها را تا گردن در خاک یا خاکستر، که سبب پخش گرما و جلوگیری از ترک برداری شیشه می‌شد، قرار می‌دادند. از در پوش شیشه‌ها لوله‌هایی خارج می‌شد که به همین تعداد شیشه‌های مایع کننده، بر روی سکویی خارج از کوره متصل بودند. همه اتصالات به‌دقت آب‌بندی می‌شدند. حرارت نخست معتدل بود تا ماده خام درون شیشه‌ها خشک شود، سپس هر شش ساعت به شش ساعت حرارت را زیاد می‌کردند، گازهای نیترو به وسیلهٔ آب تبلور نمکها، به خارج کشیده می‌شد. هر وقت رنگ محصول تقطیر نشان می‌داد که تجزیه به پایان رسیده‌است، حرارت را به تدریج کم می‌کردند.

روش سولفات آهن باز به وسیلهٔ گلاوبِر شرح داده شده‌است. این روش بدون شک تا آغاز سده هجدهم، تنها روش مورد استفاده برای تولید نیتریک اسید بوده‌است. انگلیسی‌ها و هلندی‌ها تا مدت‌ها بعد هم از روش سولفات آهن استفاده می‌کردند؛ اما در فرانسه روش آلومین جای آن را گرفت.

در سده پیش، تولیدکنندگان اسید نیتریک گمان می‌بردند که بازده تولید با روش آلومین از بازده آن با سولفات آهن کمتر است. کمی پس از آن نظر مخالف غلبه یافت بدون اینکه معلوم شود که برپایه کدام مشاهدات این تغییر عقیده ایجاد شده‌است. بدیهی است که کار آزمایشگاهی در این عمل بی تأثیر بوده‌است. محتوای کتاب‌های شیمی شامل دستورهای نسخه مانندی است که مؤلفان آن‌ها از عمل کنندگان دریافت داشته‌اند. گویا تغییرات در روش‌های سنتی در نتیجه ایجاد بازار بهتر و تقاضاهای بیشتر بوده‌است.

روش‌های تهیه اسید نیتریک[ویرایش]

امروزه در تولید صنعتی اسید نیتریک، آمونیاک به عنوان ماده اولیه استفاده می‌شود. از نظر تاریخی، اسید نیتریک اولین بار از اثر اسید سولفوریک روی نیترات سدیم (شوره شیلی) بدست آمد. واکنش در کوره‌هایی با دمای ۱۵۰ تا ۱۷۰ درجه سانتی‌گراد صورت می‌گیرد. اسید بدست آمده، دارای غلظت ۸۳ تا ۸۶ درصد است؛ که به اسید دودکننده معروف است ورنگ این اسید قرمز تا زرد می‌باشد.

2 NaNO₃ + H₂SO₄ → 2 HNO₃ + Na₂SO₄

فرایند بریک لند (Birkeland–Eyde process) در این روش می‌توان اسید نیتریک را از اکسید نیتریک مطابق واکنش زیر بدست آورد.

N₂ + O₂ ----> 2NO + 43Kcal

تبدیل NO به HNO3 با اکسیداسیون و هیدراتاسیون انجام می‌گیرد. در این فرایند بخاطر کم بودن غلظت NO، علاوه بر هزینه انرژی الکتریکی، مقداری گاز نیز باید در جریان باشد. ضمناً دمای بالا نیز باعث واکنش عکس و تجزیه NO می‌شود.

فرایند استوالد(Ostwald process) نخست تبدیل آمونیاک در حضور اکسیژن یک کاتالیزور مانند پلاتین یا رودیم، حرارت می‌دهیم تا اکسایش-کاهش انجام شود و اکسید نیتروژن و آب بدست آید. اکسید نیتروژن دوباره اکسید می‌شود تا دی اکسید نیتروژن بدست آید. هنگام کاهش ماده و تبدیل دوبارهٔ آن به اکسید نیتروژن واکنش جذب گاز توسط آب نیز انجام می‌شود و اسید نیتریک رقیق بدست می‌آید و در ادامه با تقطیر به غلظت مطلوب می‌رسد.

خواص فیزیکی و شیمیایی[ویرایش]

نیتریک اسید
	نام‌گذاری آیوپاک Nitric acid
شناساگرها
شماره ثبت سی‌ای‌اس	۷۶۹۷-۳۷-۲
پاب‌کم	۹۴۴
کم‌اسپایدر	۹۱۹
UNII	411VRN1TV4
شمارهٔ ئی‌سی	231-714-2
شمارهٔ یواِن	2031
KEGG	D02313
MeSH	Nitric+acid
ChEBI	CHEBI:48107
ChEMBL	CHEMBL۱۳۵۲
شمارهٔ آرتی‌ئی‌سی‌اس	QU5775000
مرجع جی‌ملین	1576
3DMet	B00068
جی‌مول-تصاویر سه بعدی	Image 1; Image 2
	SMILES [N+](=O)(O)[O-] ON(=O)=O ;
	InChI InChI=1S/HNO3/c2-1(3)4/h(H,۲٬۳٬۴) ; Key: GRYLNZFGIOXLOG-UHFFFAOYSA-N InChI=1/HNO3/c2-1(3)4/h(H,۲٬۳٬۴); Key: GRYLNZFGIOXLOG-UHFFFAOYAO;
خصوصیات
فرمول مولکولی	H۱N۱O۳
جرم مولی	۶۳٫۰۱ g mol−1
شکل ظاهری	Colorless liquid
چگالی	1.5129 g cm-3
دمای ذوب	−۴۲ درجه سلسیوس (−۴۴ درجه فارنهایت؛ ۲۳۱ کلوین)
دمای جوش	۸۳ درجه سلسیوس (۱۸۱ درجه فارنهایت؛ ۳۵۶ کلوین)
انحلال‌پذیری در آب	Completely miscible
اسیدی (pKa)	-1.4
ضریب شکست (nD)	1.397 (16.5 °C)
گشتاور دوقطبی	2.17 ± 0.02 D
ترموشیمی
آنتروپی مولار; استاندارد So298	146 J·mol-1·K-1
آنتالپی استاندارد; تشکیل ΔfHo298	-207 kJ·mol-1
خطرات
MSDS	ICSC 0183; PCTL Safety Website
شاخص ئی‌یو	۰۰۷-۰۰۴-۰۰-۱
طبقه‌بندی ئی‌یو	T C O
کدهای ایمنی	R۸ R۳۵
شماره‌های نگهداری	(S1/2) S۲۳ S26 S۳۶ S45
لوزی آتش	OX
نقطه اشتعال
ترکیبات مرتبط
دیگر آنیون‌ها	نیتراس اسید
دیگر کاتیون‌ها	سدیم نیترات; شوره; آمونیوم نیترات
ترکیبات مرتبط	دی‌نیتروژن پنتاکسید
	به استثنای جایی که اشاره شده‌است در غیر این صورت، داده‌ها برای مواد به وضعیت استانداردشان داده شده‌اند (در 25 °C (۷۷ °F)، ۱۰۰ kPa)
	(بررسی) (چیست: /؟)
	Infobox references

اسید نیتریک موجود در بازار یک آزوتوپ با آب در غلظت 68٪ ${\ce {HNO3}}$ است. این محلول دارای دمای جوش 120.5 درجه سانتی گراد در 1 اتمسفر است. به عنوان "اسید نیتریک غلیظ" شناخته می شود. اسید نیتریک غلیظ خالص مایعی بی رنگ در دمای اتاق است.

دو هیدرات جامد شناخته شده است: مونوهیدرات (HNO3 · H2O یا [H3O] NO3) و تری هیدرات (HNO3 · 3H2O).

گاهی اوقات مقیاس چگالی قدیمی تر دیده می شود ، با اسید نیتریک غلیظ مشخص شده به عنوان 42 درجه.

پیوند با نیتروژن دی‌اکسید[ویرایش]

نیتریک اسید در معرض تجزیه گرمایی یا نور قرار دارد و به همین دلیل اغلب در بطری‌های شیشه‌ای قهوه‌ای ذخیره می‌شود .

${\ce {4 HNO3 = 2 H2O + 4 NO2 + O2}}$

این واکنش ممکن است منجر به تغییرات ناچیز در فشار بخار در بالای مایع شود زیرا اکسیده‌ای نیتروژن تولید شده به طور نسبی یا کامل در اسید حل می‌شوند .

دی‌اکسید نیتروژن ( NO۲ ) در اسید نیتریک به رنگ زرد یا حتی قرمز در دماهای بالاتر حل می‌شود . در حالی که اسید خالص به هنگام مواجهه با هوا ، گاز سفید را رها می‌کند ، اسید همراه با نیتروژن حل‌شده ، بخار قهوه‌ای مایل به قرمز را رها می‌کند و منجر به نام‌های عامیانه " اسید نیتریک " و " نیتریک اسید خشمگین " می‌شود . اکسیده‌ای نیتروژن ( اکسیده‌ای نیتروژن ) در نیتریک اسید حل می‌شوند .

Fuming nitric acid[ویرایش]

یک درجه تجاری Fuming nitric acid حاوی 98٪ HNO3 و چگالی 1.50 گرم در سانتی متر مکعب است. این درجه اغلب در صنایع منفجره استفاده می شود. به اندازه اسید بی آب فرار و خورنده نیست و غلظت تقریبی آن 21.4 M است.

اسید نیتریک بخور دهنده قرمز یا RFNA حاوی مقادیر قابل توجهی دی اکسید نیتروژن محلول (NO2) است که محلول را با یک رنگ قهوه ای مایل به قرمز ترک می کند. به دلیل دی اکسید نیتروژن محلول ، تراکم اسید نیتریک بخور دهنده قرمز در 1.490 گرم در سانتی متر مکعب کمتر است.

بخار اسید نیتریک مهار شده (یا IWFNA یا IRFNA) می تواند با افزودن 0.6 تا 0.7٪ هیدروژن فلوراید (HF) ساخته شود. این فلوراید برای مقاومت در برابر خوردگی در مخازن فلزی اضافه می شود. فلوراید یک لایه فلورید فلز ایجاد می کند که از فلز محافظت می کند.

اسید نیتریک بدون آب[ویرایش]

Fuming nitric acid سفید ، اسید نیتریک خالص یا WFNA ، بسیار نزدیک به اسید نیتریک بی آب است. با سنجش به عنوان اسید نیتریک 9/99 درصد در دسترس است. یکی از مشخصات اسید نیتریک بخور سفید این است که حداکثر 2٪ آب و حداکثر 0.5٪ NO2 محلول دارد.

اسید نیتریک بی آب دارای تراکم 1.513 گرم در سانتی متر مکعب است و غلظت تقریبی آن 24 مولار است. اسید نیتریک بی آب یک مایع متحرک بی رنگ با تراکم 1.512 گرم در سانتی متر مکعب است که در دمای 42- درجه سانتیگراد جامد می شود و بلورهای سفید تشکیل می دهد.

با تجزیه شدن آن به NO2 و آب ، رنگ زرد به دست می آورد. در دمای 83 درجه سانتی گراد می جوشد. این ماده معمولاً در یک بطری شیشه ای کهربای ضد شکن و با دو برابر فضای سر نگهداری می شود تا امکان ایجاد فشار فراهم شود ، اما حتی با این اقدامات احتیاطی بطری باید ماهانه تخلیه شود تا فشار خارج شود.

ساختار و پیوند[ویرایش]

دو تا از پیوندهای N-O معادل و نسبتاً کوتاه هستند (این را می توان با تئوری های تشدید توضیح داد ؛ اشکال متعارف در این دو پیوند شخصیت پیوند دوگانه نشان می دهد و باعث می شود کوتاه تر از پیوندهای معمولی N-O باشند) ، و پیوند N-O سوم کشیده است زیرا اتم O نیز به یک پروتون متصل است.

کاربرد[ویرایش]

اصلی ترین کاربرد صنعتی اسید نیتریک برای تولید کودها است. اسید نیتریک با آمونیاک خنثی می شود و نیترات آمونیوم می دهد. این برنامه 75-80٪ از 26 میلیون تن تولید سالانه (1987) را مصرف می کند. سایر کاربردهای اصلی برای تولید مواد منفجره ، پیش سازهای نایلون و ترکیبات آلی ویژه است. ^[۴]

پیش ماده ترکیبات آلی نیتروژن[ویرایش]

در سنتز آلی ، صنعتی و غیره ، گروه نیترو یک گروه عملکردی همه کاره است. مخلوطی از اسیدهای نیتریک و سولفوریک با جایگزینی معطر الکتروفیل ، یک جایگزین نیترو به ترکیبات مختلف معطر وارد می کند. بسیاری از مواد منفجره مانند TNT به این روش تهیه می شوند:

${\ce {C6H6CH3 + 3 HNO3 = C6H2(NO2)3CH3 + 3 H2O}}$

اسید سولفوریک غلیظ یا اولئوم آب اضافی را جذب می کند.

${\ce {H2S2O7 + H2O = 2 H2SO4}}$

گروه نیترو را می توان برای ایجاد یک گروه آمین کاهش داد ، اجازه می دهد ترکیبات آنیلین از نیتروبنزن های مختلف ایجاد شود

استفاده به عنوان اکسید کننده[ویرایش]

پیش ماده نایلون ، اسید آدیپیک ، در مقیاس وسیعی توسط اکسیداسیون "روغن KA" - مخلوطی از سیکلوهگزانون و سیکلوهگزانول - با اسید نیتریک تولید می شود.

پیشرانه موشکی[ویرایش]

از اسید نیتریک به اشکال مختلف به عنوان اکسید کننده موشک های دارای سوخت مایع استفاده شده است. این اشکال شامل اسید نیتریک بخور دهنده قرمز ، اسید نیتریک بخور دهنده سفید ، مخلوط با سولفوریک اسید و این اشکال با مهار کننده HF است. ^[۵] IRFNA (بخار نیتریک اسید مهار شده قرمز) یکی از 3 جز fuel سوخت مایع موشک BOMARC بود. ^[۶]

فرآوری فلز[ویرایش]

از اسید نیتریک می توان برای تبدیل فلزات به فرم های اکسیده مانند تبدیل فلز مس به نیترات مس استفاده کرد. همچنین می تواند در ترکیب با اسید هیدروکلریک به عنوان آبزیان برای حل شدن فلزات نجیب مانند طلا (به عنوان اسید کلروآوریک) استفاده شود. از این نمکها می توان برای فرآیند تبلور مجدد و نزولات انتخابی برای تصفیه طلا و سایر فلزات فراتر از خلوص 99.9٪ استفاده کرد.

معرف تحلیلی[ویرایش]

در تجزیه و تحلیل اولیه توسط ICP-MS ، ICP-AES ، GFAA و Flame AA ، از اسید نیتریک رقیق (0.5-5.0 .0) به عنوان یک ترکیب ماتریس برای تعیین محلول های ردیابی فلز استفاده می شود. برای چنین تعیینی ، اسید ردیابی فلز فوق العاده خالص مورد نیاز است ، زیرا مقادیر کمی از یونهای فلزی می تواند نتیجه آنالیز را تحت تأثیر قرار دهد. همچنین به طور معمول در فرآیند هضم نمونه های آب کدر ، نمونه های لجن ، نمونه های جامد و همچنین انواع دیگر نمونه های منحصر به فرد که به تجزیه و تحلیل اساسی از طریق ICP-MS ، ICP-OES ، ICP-AES ، GFAA و طیف سنجی جذب اتمی شعله نیاز دارند ، استفاده می شود. . به طور معمول در این هضم ها از محلول 50٪ HNO خریداری شده استفاده می شود 3 مخلوط با نوع 1 DI آب.

در الکتروشیمی ، از اسید نیتریک به عنوان ماده شیمیایی دوپینگ برای نیمه هادی های آلی و در فرآیندهای تصفیه برای نانولوله های کربن خام استفاده می شود.

نجاری[ویرایش]

در غلظت کم (تقریباً 10٪) ، اسید نیتریک اغلب برای پیر شدن مصنوعی کاج و افرا استفاده می شود. رنگ تولید شده یک طلای خاکستری است و بسیار شبیه چوب های بسیار قدیمی موم یا روغن (اتمام چوب) است.

عامل اچ و تمیز کننده[ویرایش]

از اثرات خورنده اسید نیتریک برای برخی از کاربردهای خاص مانند قلم زنی در چاپ ، ترشی فولاد زنگ نزن یا تمیز کردن ویفرهای سیلیکونی در الکترونیک استفاده می شود.^[۷]

از محلول اسید نیتریک ، آب و الکل ، نیتال ، برای حکاکی فلزات استفاده می شود تا ریز ساختار را آشکار کند. ISO 14104 یکی از استاندارد هایی است که جزئیات این روش کاملاً شناخته شده را بیان می کند. اسید نیتریک یا در ترکیب با اسید کلریدریک یا به تنهایی برای تمیز کردن لغزش های شیشه ای و سرسره های شیشه ای برای کاربردهای میکروسکوپ پیشرفته استفاده می شود. ^[۸] همچنین برای تمیز کردن شیشه قبل از نقره سازی هنگام ساخت آینه های نقره استفاده می شود. مخلوط های آبی موجود در بازار از 5-30٪ اسید نیتریک و 15-40٪ اسید فسفریک معمولاً برای تمیز کردن مواد غذایی و تجهیزات لبنی در درجه اول برای از بین بردن رسوبات کلسیم و منیزیم استفاده می شود (یا از جریان فرآیند رسوب می کند یا ناشی از استفاده از آب سخت در هنگام تولید و تمیز کردناست)

. محتوای اسید فسفریک به غیرفعال شدن آلیاژهای آهن در برابر خوردگی توسط اسید نیتریک رقیق کمک می کند.

اسید نیتریک می تواند به عنوان یک آزمایش لکه ای برای آلکالوئیدها مانند LSD مورد استفاده قرار گیرد و بسته به آلکالوئید رنگ های متنوعی را ایجاد می کند.

واکنش با مواد مختلف[ویرایش]

واکنش با سولفوریک اسید[ویرایش]

نیتریک اسید در واکنش با سولفوریک اسید یک اسید قوی تولید می‌کند که در این فرایند یون نیترونیوم فعال نیز آزاد می‌شود که در ترکیب با مواد آلی مواد منفجره قوی نظیر تی ان تی ونیتروگلسیرین و… تولید می‌کند .(فرایند نیتراسیون). یکی از مهم‌ترین واکنش‌های نیتریک اسید واکنش آن با گلیسیرین که باعث تولید نیتروگلیسیرین می‌شود.

HNO₃ + 2H₂SO₄ ⇌ NO₂⁺ + H₃O⁺ + 2HSO₄⁻; K ~ ۲۲

یکی از کاربردهای آن در صنعت، استفاده از آن برای پولیش کاری ورق‌های فولاد ضدزنگ ۳۰۴ است، که از اسید نیتریک در ترکیب با آب و دی اکساید تیتانیوم استفاده می‌شود.

ایمنی[ویرایش]

اسید نیتریک یک اسید خورنده و یک ماده اکسید کننده قوی است. خطر عمده ناشی از آن سوختگی های شیمیایی است ، زیرا هیدرولیز اسید را با پروتئین (آمید) و چربی ها (استر) انجام می دهد ، در نتیجه بافت زنده (به عنوان مثال پوست و گوشت) تجزیه می شود. اسید نیتریک غلیظ به دلیل واکنش آن با کراتین، پوست انسان را زرد رنگ می کند. این لکه های زرد در هنگام خنثی شدن نارنجی می شوند. اثرات سیستمیک بعید است و این ماده سرطانزا یا جهش‌زا محسوب نمی شود.

روش درمانی کمک اولیه اولیه برای ریختن اسید بر روی پوست ، مانند سایر عوامل خورنده ، آبیاری با مقادیر زیادی آب است. شستشو به مدت حداقل 10-15 دقیقه برای خنک شدن بافت اطراف سوختگی اسیدی و جلوگیری از آسیب ثانویه ادامه دارد. لباس های آلوده بلافاصله برداشته می شوند و پوست زیر کاملاً شسته می شود.

اسید نیتریک به عنوان یک ماده اکسید کننده قوی ، می تواند با ترکیباتی مانند سیانیدها ، کاربید ها یا پودرهای فلز به طور انفجار و با بسیاری از ترکیب آلی ، مانند سقز ، به شدت و بیش از حد (مثلاً با خود اشتعال) واکنش نشان دهد. از این رو ، باید دور از پایه ها و مواد آلی ذخیره شود.

جستارهای وابسته[ویرایش]

نیترات

منابع[ویرایش]

↑ ^۱٫۰ ^۱٫۱ Zumdahl, Steven S. (2009). Chemical Principles 6th Ed. Houghton Mifflin Company. p. A22. ISBN 0-618-94690-X.
↑ ^۲٫۰ ^۲٫۱ "Nitric acid". Wikipedia (به انگلیسی). 2019-11-09.
↑ "Red fuming nitric acid". Wikipedia (به انگلیسی). 2019-09-25.
↑ Thiemann, Michael; Scheibler, Erich; Wiegand, Karl Wilhelm (2000). "Nitric Acid, Nitrous Acid, and Nitrogen Oxides". Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry.
↑ Clark, John D (1972). Ignition!. Rutgers University Press
↑ «"BOMARC Summary". BILLONY.COM. Retrieved 2009-05-28».
↑ Muraoka, Hisashi (1995) "Silicon wafer cleaning fluid with HNO₃, HF, HCl, surfactant, and water
↑ Fischer, A. H.; Jacobson, K. A.; Rose, J.; Zeller, R. (1 May 2008). "Preparation of Slides and Coverslips for Microscopy". Cold Spring Harbor Protocols. 2008 (6): pdb.prot4988.

[b1-1] ۱٫۰ ^۱٫۱ Zumdahl, Steven S. (2009). Chemical Principles 6th Ed. Houghton Mifflin Company. p. A22. ISBN 0-618-94690-X.

[ToolAutoGenRef1-2] ۲٫۰ ^۲٫۱ "Nitric acid". Wikipedia (به انگلیسی). 2019-11-09.

[3] "Red fuming nitric acid". Wikipedia (به انگلیسی). 2019-09-25.

[4] Thiemann, Michael; Scheibler, Erich; Wiegand, Karl Wilhelm (2000). "Nitric Acid, Nitrous Acid, and Nitrogen Oxides". Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry.

[5] Clark, John D (1972). Ignition!. Rutgers University Press

[6] «"BOMARC Summary". BILLONY.COM. Retrieved 2009-05-28».

[7] Muraoka, Hisashi (1995) "Silicon wafer cleaning fluid with HNO₃, HF, HCl, surfactant, and water

[8] Fischer, A. H.; Jacobson, K. A.; Rose, J.; Zeller, R. (1 May 2008). "Preparation of Slides and Coverslips for Microscopy". Cold Spring Harbor Protocols. 2008 (6): pdb.prot4988.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]