اشغال هرمز

اشغال هرمز
شهر و قلعه هرمز در قرن ۱۶ میلادی, کشیده شده توسط گاسپار کوریا در Lendas da Índia
تاریخ اکتبر ۱۵۰۷ میلادی موقعیت جزیره هرمز، ایران نتایج اشغال جزیره هرمز به وسیله پرتغال
طرف‌های درگیر
امپراتوری پرتغال	ملوک هرمز
فرماندهان و رهبران
آلفونسو دالبوکرک	Coge Atar Reis Hamed
قوا
۴۶۰ سرباز ۶ کشتی	۴۰۰۰ سرباز
تلفات و خسارات
۱۱ نفر ناپدید شدند	۹۰۰ نفر کشته

اشغال هرمز به حمله و فتح جزیره هرمز توسط قوای پرتغالی در سال ۱۵۰۷ میلادی در زمان پادشاهی شاه اسماعیل یکم گفته می‌شود. در این سال قوای پرتغالی به فرمانروایی آلفونسو دالبوکرک جزیره هرمز را اشغال می‌کنند. شاه عباس یکم در سال ۱۶۲۲ میلادی این جزیره را طی نبرد فتح هرمز دوباره به خاک ایران بازمی گرداند.

پیش زمینه

لشکرکشی به هرمز نتیجه نقشه مانوئل یکم پادشاه پرتغال بود که در سال ۱۵۰۵ تصمیم گرفت با تصرف عدن، بازرگانی مسلمانان را در اقیانوس هند و دریای سرخ و اسکندریه مختل و مسدود سازد.

از این رو، در آوریل ۱۵۰۶، دو ناوگان شامل مجموعا ۱۶ کشتی، با فرماندهی تریستائو دا کونا، از لیسبون اعزام شدند. کونا توسط آفونسو دو آلبوکرک، به عنوان دریادار دریای عرب منصوب شد و وظیفه حمله به کشتی‌های مسلمانان در دریای سرخ را بر عهده داشت.

پس از یک سفر طولانی ۱۲ ماهه، ۶ ماه بیشتر از آنچه که پیش بینی می شد، سرانجام ناوگان در آوریل ۱۵۰۷ به سقطرا رسید. پس از یک کارزار کوتاه اما سخت، پرتغالی ها قلعه محلی را که به سائو میگل تغییر نام داد، تصرف کردند.

با این حال، پرتغالی ها که پس از چنین سفر طولانی، نفرات بسیاری را به دلیل بیماری از دست داده بودند، کشتی‌ها و تجهیزاتشان نیاز به تعمیر داشتند و تقریباً منابع غذایی شان تمام شده بودند، دریافتند که سقطرا بسیار فقیرتر و دورافتاده تر از آنچه می پنداشتند بوده است.

بنابراین در ۱۰ آگوست، آفونسو دو آلبوکرک به سمت تنگه هرمز روانه شد، جایی که امیدوار بود بتواند به هر وسیله ای که لازم است تدارکات مورد نیاز را به دست آورد و فعالیت مخفیانه خود را برای سلطه بر هرمز انجام دهد - یا به عبارت دیگر "به جای مرگ از گشنگی مانند یک شوالیه در جنگ بمیرد".

اشغال عمان توسط پرتغالی ها

در اوایل قرن شانزدهم، شهرهای ساحلی عمان تحت حاکمیت حکومت محلی هرمز بودند و توسط حاکمان آن اداره می شدند.

در ۲۲ اوت ۱۵۰۷، ناوگان آلبوکرکی به قلهات رسید . در القریات در شمال، سنگرهایی برپا شد و سعی در مقاومت شد، ولی شهر مورد حمله قرار گرفت و غارت شد. پس از آن، حاکم مسقط تسلیم آلبوکرکی شد، اما افراد حاکم این تصمیم او را نپذیرفتند و به همین دلیل آنجا نیز غارت شد.

صحار در آن زمان تنها شهر عمان بود که توسط یک دژ کوچک محافظت می شد، اما به سرعت در برابر پرتغالی ها تسلیم شد. شهر در امان ماند، هدایایی رد و بدل شد، و در ازای عهد و پیمانی که بسته شد ، به حاکم آن یک پرچم پرتغال برای برافراشتن سپرده شد.

سرانجام خور فكان نيز اقدام به مقاومت كرد، اما تسخیر شد. در خور فکان، پرتغالی ها یکی از سه حاکم شهر را به اسارت گرفتند و نزد آلبوکرکی بردند. او با بیان سخنان مؤدبانه، ادعا کرد که پرتغالی‌ها «از ارتش اسکندر مقدونی پایین‌تر نیستند». هنگامی که از او سؤال شد که او چطور راجع به اسکندر می‌داند، آن مرد به آلبوکرک کتابی به زبان فارسی درباره زندگی اسکندر نوشته شده بود، نشان داد . به احتمال زیاد، این اسکندر نامه معروف نظامی گنجوی بوده است که آلبوکرکی ارزش آن را «بیش از هر چیز» می‌دانست. بدین ترتیب پرتغالی ها عمان را اشغال کردند.

نخستین حمله به هرمز، ۱۵۰۷

در اواخر غروب ۲۶ سپتامبر ۱۵۰۷، ناوگان پرتغالی به بندر هرمز نزدیک شد .

خبر فتح عمان توسط پرتغالی ها باعث دلواپسی قابل توجهی در هرمز شده بود و شایعاتی منتشر شده بود که پرتغالی ها حتی آدمخوار هستند.احتمالاً به همین دلیل، هیچ فرستاده ای از آلبوکرک مورد استقبال قرار نگرفت.

در چنین وضعی، او ناخدای بزرگترین کشتی در بندر -یک کشتی بازرگانی-را به کشتی خود احضار کرد تا به عنوان فرستاده نیاتش به حاکم هرمز انتقال دهد. او اعلام کرد که به فرمان مانوئل پادشاه پرتغال آمده است تا هرمز را تحت الحمایه خود درآورد. او به شهر این فرصت را داد که بدون خونریزی تسلیم شود.

هرمز در آن زمان نه توسط حاکم جوان دوازده ساله خود به نام سیف الدین ، بلکه توسط وزیر او اداره می شد که بنظر می رسید این ناوگان نسبتاً کوچک او را نمی ترساند و قصد مقاومت دارد.

نبرد

پرتغالی ها توسط حدود ۵۰ کشتی بازرگانی مسلح در سمت خشکی و چیزی بین ۱۲۰ تا ۲۰۰ کشتی سبک در سمت دریا محاصره شدند. آلبوکرک هیچ تلاشی برای فرار از این محاصره انجام نداد. او در عوض از تعداد بیش از حد کشتی‌های دشمن استفاده کرد تا از توپخانه موثرتر بهره ببرد.

هنگامی که مذاکرات صبح روز بعد به پایان رسید، ناوگان پرتغال آتش گشودند.آتش بین ناوگان حاکم هرمز و پرتغالی ها رد و بدل شد که مزیت آشکاری برای پرتغالی ها داشت زیرا ابرهای بزرگی از دود در اطراف کشتی ها شکل گرفت که دید را به شدت مختل کرد.

از سواحل، ساکنان هرمز و حاکم، نبرد را با دقت مشاهده می کردند. برخی نیز توسط گلوله های توپ سرگردان کشته و پراکنده می شدند.

کشتی‌های کوچک هرمزی که تعداد زیادی کمان‌دار ایرانی را حمل می‌کردند، برای حمله دسته‌جمعی به ناوگان پرتغالی مانور دادند. در این مرحله، پرتغالی‌ها به دلیل کمبود پرسنل، مشکلاتی را تجربه کردند، اما گروه فشرده کشتی‌های کوچک ایرانی، هدف ایده‌آلی برای توپچی‌های پرتغالی شد: حدود ده‌ها کشتی غرق شدند و بسیاری دیگر از کار افتادند .

با ایجاد سردرگمی و ناهماهنگی در میان هرمزی‌ها، پرتغالی‌ها تهاجمی را شروع کردند و یکی پس از دیگری اکثر کشتی ها را به تصرف خود درآوردند یا سوزاندند. سرانجام پرتغالی ها در کنار کارگاه کشتی سازی آمدند و شروع به آتش زدن حومه هرمز کردند.وزیر از ترس حمله خونین پرتغالی ها پرچم سفیدی را بر فراز قصر برافراشت و تسلیم شدن را اعلام کرد.

آلبوکرک با بیش از ۵۰۰ نفر و شش کشتی در حال پوسیدگی، قدرتمندترین نیروی دریایی خلیج فارس در آن زمان را شکست داد.

پس از مذاکرات طولانی، در ۱۰ اکتبر، آفونسو دو آلبوکرک با حاکم هرمز ،سیف الدین و وزیر او ملاقات کرد تا پیمان نامه را امضا کنند: این پیمان شامل خراجی به ارزش ۱۵۰۰۰ اشرفی (سکه ایرانی)، معافیت پرتغالی ها از پرداخت مالیات های بازرگانی، و حق برپایی دژ پرتغالی در جزیره ، در ازای اجازه دادن به حاکم هرمز برای حفظ قدرت خود تحت لوای پرتغالی ها و به علاوه پس دادن کشتی های بازرگانی تسخیر شده بود.

آلبوکرکی به سربازان خود دستور داد که قلعه را در شمالی‌ترین نقطه جزیره برپا کنند. با این حال، ساخت دژ در اقلیم سخت هرمز، شکایات و اختلاف نظرهای جدی را در میان پرتغالی‌ها به‌ویژه ناخداهای پرتغالی برانگیخت، که تصمیم آلبوکرکی برای ماندن در هرمز را به چالش کشیدند.

سرانجام، در ماه دسامبر، چهار ملوان پرتغالی نزد وزیر رفتند و او را از تعداد اندک پرتغالی ها و مخالفت در میان صفوف خود مطلع کردند. آلبوکرک با درک خطر این شرایط، همه افراد خود را از دژ نیمه کاره به کشتی ها فراخواند و هرمز را در محاصره قرار داد، به این امید که کمبود آب در جزیره، وزیر را مجبور کند که خائنین را تسلیم کند.

با این حال، پرتغالی ها نیز مجبور بودند برای یافتن آب شیرین سفرهای طولانی را به جزیره قشم یا لارک انجام دهند.سرانجام، در پایان ژانویه ۱۵۰۸، سه تن از ناخداهای های آلبوکرکی - آفونسو لوپس دا کوستا، آنتونیو دو کامپو، و مانوئل تلس - با کشتی های خود به کوچین، در هند رفتند. آلبوکرکی با درک ضعف موقعیت خود در ۸ فوریه از هرمز خارج شد و به سقطرا بازگشت و به راهزنی و غارت کشتی های بازرگانی و بنادر پرداخت و عهد کرد که ریش خود را تا زمانی که هرمز را تسخیر نکند، کوتاه نکند.

تصاحب هرمز در سال ۱۵۱۵

در ۴ نوامبر ۱۵۰۹، آلبوکرک جانشین دام فرانسیسکو دی آلمیدا به عنوان فرماندار مستعمرات پرتغال در هندوستان شد.

قبل از بازگشت به هرمز، او به فتح سرزمین ها در هند مشغول شد اما هرگز از جمع آوری اطلاعات در مورد هرمز و حتی مبادله سفیران یا مکاتبه با وزیرهای آن دست نکشید.

در واقع، درگیری های داخلی مهمی در حکومت هرمز بین سال‌های ۱۵۰۷ و ۱۵۱۵ رخ داده بود که آلبوکرکی را به حرکت در اسرع وقت برانگیخت. بنابراین، آلبوکرکی ناوگانی متشکل از ۲۷ کشتی، ۱۵۰۰ پرتغالی و ۷۰۰ مالاباری در هند آماده کرد و در مارس ۱۵۱۵، پرتغالی ها بار دیگر با صدای شیپورها و گلوله توپخانه در هرمز لنگر انداختند.

اینبار حاکم هرمز به پرتغالی ها اجازه داد تا نیروهای خود را در جزیره پیاده کند و رسماً هرمز را بدون خونریزی تصاحب کنند، و به این ترتیب، سرانجام پرچم پرتغال بر فراز جزیره برافراشته شد.

حکومت پرتغالی ها در هرمز

در هرمز، آلبوکرک حکومت غیرمستقیم را پذیرفت: حاکم محلی اجازه داشت بر قلمرو خود به عنوان دست نشانده پرتغال حکومت کند، اما خلع سلاح بود و پرتغالی ها کنترل نظامی را در دست داشتند .خراج سالانه ۱۵۰۰۰ اشرفی گرفته شد و آلبوکرکی خراج معوقه را دریافت کرد: ۱۲۰۰۰۰ اشرفی.در طول قرن شانزدهم، این خراج به تدریج افزایش  یافت.

حضور نیروهای پرتغالی در هرمز باعث شد تا بازرگانی در خلیج فارس امن تر شود.حاکمان بصره، بحرین، لار و والیان پارسی همسایه، سفیرانی را به نزد آلبوکرکی اعزام کردند و به دنبال روابط دوستانه بودند. هر زمان که آلبوکرک به خیابان‌ها می رفت، جمعیت زیادی جمع می‌شد تا شاهد حضور او باشند و نقاشان به هرمز فرستاده می‌شدند تا پرتره او را بگیرند.

از آنجایی که بازرگانی دریایی بین هند و خاورمیانه از هرمز می گذشت،  درآمد های هنگفتی برای پرتغالی ها از طریق مالیات بازرگانی عاید می شد . با تأمین امنیت هرمز، آلبوکرکی بازرگانی اسب جنگی را از ایران و عربستان به هند تحت کنترل در آورد . از میان تمام دارایی های پرتغالی ها در مشرق زمین، هرمز منبع درآمدی حیاتی برای مستعمرات پرتغالی در هند بود.

در سال ۱۵۲۱، حاکم بحرین قیام کرد و از پرداخت خراج خودداری کرد. سپس بحرین توسط آنتونیو کوریا با حمایت نیروهای هرمزی تسخیر شد. در اواخر همان سال، خود شهر هرمز علیه پرتغالی ها قیام کرد، اما سرکوب شد. در سال ۱۵۲۳، سوهار در عمان شورش کرد، اما سرکوب شد، در حالی که مسقط و قلهات نیز در سال ۱۵۲۶ شورش کردند اما به همین ترتیب سرکوب شدند.

در سال ۱۵۵۲ کشتی های عثمانی به فرماندهی پیری ریس به پرتغالی ها حمله کردند. خلیج فارس در طول دهه ۱۵۵۰ شاهد رقابت شدید بین ترک های عثمانی و پرتغالی ها بود. ناوگان پرتغالی و عثمانی در سال ۱۵۵۳ در نبرد تنگه هرمز و در سال ۱۵۵۴ در نبرد دریای عمان با هم درگیر شدند و عثمانی ها در این دومی کاملاً نابود شدند. در سال ۱۵۵۹، عثمانی‌ها آخرین تلاش خود را برای تصرف بحرین انجام دادند، اما ناکام ماندند.

هرمز تا زمان باز پس گیری به دست نیروهای ایرانی و انگلیسی در سال ۱۶۲۲ ، مستعمره پرتغال باقی ماند.

جستارهای وابسته

• صفویان
• اشغال خارگ
• اشغال بوشهر
• ملوک هرمز
• جنگ‌های ایران و پرتغال
• انقلاب تجاری

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Capture of Ormuz (1507)». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۶ ژوئن ۲۰۱۵.