پرش به محتوا

ادبیات کردی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت قدیمی‌ترتفاوت جدیدتر ←
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
اضافه کردن چهار منبع برای یکی از دیدگاهها
خط ۷: خط ۷:
گورانی و هورامی تا ابتدای سدهٔ نوزدهم در دربار اردلان و تا ابتدای سدهٔ بیستم در جنوب کردستان زبان رایج ادبی محسوب می‌شد. بخش اعظم ادبیات دینی یارسان به گورانی (و در کنار آن سورانی و فارسی) نگارش شده و گورانی زبان آیینی یارسان به‌شمار می‌آید. از بزرگان ادب هورامی می‌توان [[بیسارانی]]، [[صیدی]] و [[مولوی کرد]] را نام برد.<ref name="ReferenceA" />
گورانی و هورامی تا ابتدای سدهٔ نوزدهم در دربار اردلان و تا ابتدای سدهٔ بیستم در جنوب کردستان زبان رایج ادبی محسوب می‌شد. بخش اعظم ادبیات دینی یارسان به گورانی (و در کنار آن سورانی و فارسی) نگارش شده و گورانی زبان آیینی یارسان به‌شمار می‌آید. از بزرگان ادب هورامی می‌توان [[بیسارانی]]، [[صیدی]] و [[مولوی کرد]] را نام برد.<ref name="ReferenceA" />
لازم است ذکر شود [[کرد]]ها و گورانی‌ها مایلند زبان گورانی را گویشی از [[زبان های کردی]] بشمارند<ref>Kehl-Bodrogi, Krisztina. "Syncretistic religious communities in the Near East: Collected Papers of the International Symposium, Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present”, Berlin, 14–17 April 1995</ref><ref>Ozoglu, Hakan. "Kurdish notables and the Ottoman state." Albany: State University of New York Press, 2004</ref><ref>Romano, David. "The Kurdish nationalist movement: opportunity, mobilization, and identity." Cambridge. Cambridge University Press, 2006.</ref><ref name=":0">{{Cite book|title=The Kurds: A concise Handbook|last=Izady|first=Mehrdad R.|publisher=Taylor and Francis|year=1992|isbn=|location=London|pages=170|via=}}</ref> و برخی زبان‌شناسان هم این دیدگاه را تایید می‌کنند.<ref>{{Cite journal|last=Hennerbichler|first=Ferdinand|date=2012-05-30|title=The Origin of Kurds|url=http://www.scirp.org/Journal/Paperabs.aspx?paperid=19564|journal=Advances in Anthropology|language=en|volume=2|issue=2|pages=64–79|doi=10.4236/aa.2012.22008}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Sheyholislami|first=Jaffer|date=2011|title=Kurdish Identity, Discourse, and New Media|url=https://doi.org/10.1057/9780230119307|language=en-gb|doi=10.1057/9780230119307}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Hassanpour|first=Amir|last2=Sheyholislami|first2=Jaffer|last3=Skutnabb-Kangas|first3=Tove|date=2012-01-13|title=Introduction. Kurdish: Linguicide, resistance and hope|url=https://www.degruyter.com/view/j/ijsl.2012.2012.issue-217/ijsl-2012-0047/ijsl-2012-0047.xml|journal=International Journal of the Sociology of Language|volume=2012|issue=217|pages=1–18|doi=10.1515/ijsl-2012-0047|issn=1613-3668}}</ref><ref name="ReferenceB2">خزانه دار، معروف (2002). تاریخ ادبیات کرد، جلد دوم، اربیل: نشر آراس،</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ارانسکی. ای ام، مقدمه فقه اللغة ایرانی، ترجمه کریم کشاورز، انتشارات پیام، ١٣٥٨، ص ٣٣١|نام خانوادگی=|نام=|ناشر=|سال=|شابک=|مکان=|صفحات=}}</ref>
لازم است ذکر شود [[کرد]]ها و گورانی‌ها مایلند زبان گورانی را گویشی از [[زبان های کردی]] بشمارند<ref>Kehl-Bodrogi, Krisztina. "Syncretistic religious communities in the Near East: Collected Papers of the International Symposium, Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present”, Berlin, 14–17 April 1995</ref><ref>Ozoglu, Hakan. "Kurdish notables and the Ottoman state." Albany: State University of New York Press, 2004</ref><ref>Romano, David. "The Kurdish nationalist movement: opportunity, mobilization, and identity." Cambridge. Cambridge University Press, 2006.</ref><ref name=":0">{{Cite book|title=The Kurds: A concise Handbook|last=Izady|first=Mehrdad R.|publisher=Taylor and Francis|year=1992|isbn=|location=London|pages=170|via=}}</ref> و برخی زبان‌شناسان هم این دیدگاه را تایید می‌کنند.<ref>{{Cite journal|last=Hennerbichler|first=Ferdinand|date=2012-05-30|title=The Origin of Kurds|url=http://www.scirp.org/Journal/Paperabs.aspx?paperid=19564|journal=Advances in Anthropology|language=en|volume=2|issue=2|pages=64–79|doi=10.4236/aa.2012.22008}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Sheyholislami|first=Jaffer|date=2011|title=Kurdish Identity, Discourse, and New Media|url=https://doi.org/10.1057/9780230119307|language=en-gb|doi=10.1057/9780230119307}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Hassanpour|first=Amir|last2=Sheyholislami|first2=Jaffer|last3=Skutnabb-Kangas|first3=Tove|date=2012-01-13|title=Introduction. Kurdish: Linguicide, resistance and hope|url=https://www.degruyter.com/view/j/ijsl.2012.2012.issue-217/ijsl-2012-0047/ijsl-2012-0047.xml|journal=International Journal of the Sociology of Language|volume=2012|issue=217|pages=1–18|doi=10.1515/ijsl-2012-0047|issn=1613-3668}}</ref><ref name="ReferenceB2">خزانه دار، معروف (2002). تاریخ ادبیات کرد، جلد دوم، اربیل: نشر آراس،</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ارانسکی. ای ام، مقدمه فقه اللغة ایرانی، ترجمه کریم کشاورز، انتشارات پیام، ١٣٥٨، ص ٣٣١|نام خانوادگی=|نام=|ناشر=|سال=|شابک=|مکان=|صفحات=}}</ref>
ولی تفاوت‌های زبان‌های [[زازا-گورانی]] و زبان‌های کردی بسیار زیاد است و برخی زبانشناسان گورانی را به عنوان گویشی کردی طبقه‌بندی نمی‌کنند.<ref name=":0" /> برخی هم آن را نه زبانی برای گفتگو بلکه زبان ادبی برساخته ساکنان زاگرس می‌دانند.<ref name=":02">{{یادکرد کتاب|عنوان=شانامەی کوردی: ڕووسەم و زووراو|نام خانوادگی=چمن آرا|نام=بهروز|ناشر=مانگ|سال=١٣٩٥|شابک=978-600-7748-69-5|مکان=|صفحات=٢١-٢٢}}</ref><ref name=":2">{{یادکرد کتاب|عنوان=The Kurdish Shahnama and its Literary and Religious Implications|نام خانوادگی=Chaman Ara|نام=Behrooz|ناشر=CreateSpace Independent Publishing Platform; Auflage|سال=2015|شابک=1511523492|مکان=|صفحات=}}</ref>
ولی تفاوت‌های زبان‌های [[زازا-گورانی]] و زبان‌های کردی بسیار زیاد است و زبانشناسان گورانی را به عنوان گویشی کردی طبقه‌بندی نمی‌کنند.<ref name=":0" /> برخی هم آن را نه زبانی برای گفتگو بلکه زبان ادبی برساخته ساکنان زاگرس می‌دانند.<ref name=":02">{{یادکرد کتاب|عنوان=شانامەی کوردی: ڕووسەم و زووراو|نام خانوادگی=چمن آرا|نام=بهروز|ناشر=مانگ|سال=١٣٩٥|شابک=978-600-7748-69-5|مکان=|صفحات=٢١-٢٢}}</ref><ref name=":2">{{یادکرد کتاب|عنوان=The Kurdish Shahnama and its Literary and Religious Implications|نام خانوادگی=Chaman Ara|نام=Behrooz|ناشر=CreateSpace Independent Publishing Platform; Auflage|سال=2015|شابک=1511523492|مکان=|صفحات=}}</ref>


== ادبیات کرمانجی ==
== ادبیات کرمانجی ==

نسخهٔ ‏۲۹ مارس ۲۰۲۰، ساعت ۰۵:۰۳

ادبیات کردی (به کردی: وێژەی کوردی) به نوشته‌ها، سروده‌ها و داستان‌هایی گفته می‌شود که به گویش‌های زبان کردی مانند کلهری، فیلی، سورانی، کرمانجی و گورانی نوشته یا سروده شده‌اند.[۱][۲][۳][۴][۵][۶] از بزرگان ادبیات کلاسیک کردی می‌توان به جزیری، احمد خانی، نالی، مولوی کرد، خان منصور و شاکه، غلامرضا ارکوازی ومستوره اردلان اشاره کرد. از میان معاصران هم می‌توان شیرکو بی‌کس، عبدالله پشیو، هژار و هیمن اشاره کرد. به‌طور کلی آثار شعر کردی در طول تاریخ بسیار زیادتر از آثار نثر کردی است.

ادبیات گورانی

تصویری از یک نسخه خطی شاهنامه کردی

با وجود تفاوت‌های زبانشناختی زبان‌های کردی و زبان گورانی، نوشته‌های گورانی در بیشتر منابع به عنوان بخشی از ادبیات کردی یاد شده‌اند.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷] مردم بومی برای نوشته‌های ادبی و منظومه‌های گورانی که به وزن هجایی سروده شده‌اند، همواره از لفظ «کردی» استفاده کرده‌اند و آن را بخشی از ادبیات کردی دانسته‌اند.[۸] بخشی از قدیمی‌ترین آثار مکتوب در ادبیات گورانی سروده‌های دینی یارسان هستند که به زبان گورانی سروده شده‌اند. اشعار حماسی همچون شاهنامه کردی از آثاریست که به گورانی (یا هورامی) سروده شده‌است.[۹] همچنین بخش زیادی از ادبیات گورانی را منظومه‌های بلند تشکیل می‌دهند که عمدتاً مضمونی عاشقانه یا حماسی دارند و سرایندهٔ برخی از آن‌ها، مانند برزونامه (متفاوت است با برزونامه فارسی) ناشناخته مانده است.[۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴] گورانی و هورامی تا ابتدای سدهٔ نوزدهم در دربار اردلان و تا ابتدای سدهٔ بیستم در جنوب کردستان زبان رایج ادبی محسوب می‌شد. بخش اعظم ادبیات دینی یارسان به گورانی (و در کنار آن سورانی و فارسی) نگارش شده و گورانی زبان آیینی یارسان به‌شمار می‌آید. از بزرگان ادب هورامی می‌توان بیسارانی، صیدی و مولوی کرد را نام برد.[۲] لازم است ذکر شود کردها و گورانی‌ها مایلند زبان گورانی را گویشی از زبان های کردی بشمارند[۱۵][۱۶][۱۷][۱۸] و برخی زبان‌شناسان هم این دیدگاه را تایید می‌کنند.[۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳] ولی تفاوت‌های زبان‌های زازا-گورانی و زبان‌های کردی بسیار زیاد است و زبانشناسان گورانی را به عنوان گویشی کردی طبقه‌بندی نمی‌کنند.[۱۸] برخی هم آن را نه زبانی برای گفتگو بلکه زبان ادبی برساخته ساکنان زاگرس می‌دانند.[۲۴][۲۵]

ادبیات کرمانجی

متون مقدس آیین یزیدی مانند مصحف رش از قدیمی‌ترین نوشته‌های کرمانجی به‌شمار می‌روند، که در حدود سده دوازده میلادی با رسم‌الخط مخصوص یزیدیان نوشته شده‌است[۵] . طلوع و رشد ادبیات کرمانجی را می‌توان همزمان با ملای جزیری و علی حریری دانست. غزل‌های جزیری از مشهورترین نمونه‌های غزل کرمانجی‌اند. دامنه اشعار این گویش با کارهای فقی طیران و احمد خانی گسترده شد. احمد خانی علاوه بر نگارش مم و زین غزلهایی هم سروده که بازیل نیکیتین آن‌ها را هم طراز اشعار مولانا می‌داند. شاعران دیگری همچون سیاهپوش و ملای باته‌ای از مشاهیر ادب کلاسیک کرمانجی هستند. از معاصرانی که به این گویش نوشته‌اند، می‌توان جگرخون و جان دوست را نام برد.

ادبیات کردی جنوبی

تا اوایل سدهٔ هجدهم میلادی متنی به گویش کردی جنوبی در دسترس نیست و سرایندگان جنوب کردستان برای سرایش از زبان گورانی استفاده می‌کردند. غلامرضا ارکوازی، الماس خان کندوله‌ای، خانا قبادی و … از شاعرانی هستند که در سده‌های هفتم تا هجدهم در منطقهٔ جنوب کردستان ظهور کرده‌اند و همگی آثار خود را به زبان گورانی نوشته‌اند. از ابتدای قرن هجدهم با ظهور خان منصور و شاکه سرایش به کردی جنوبی هم شکل می‌گیرد، اما به یک سنت ادبی تبدیل نمی‌شود. زبان گورانی تا ابتدای سدهٔ بیستم کماکان زبان ادبی رایج در جنوب کردستان باقی می‌ماند و از این تاریخ به بعد به تدریج جای خود را به کردی جنوبی و لهجه‌های گوناگون آن می‌دهد.
در عصر حاضر شاعرانی همچون شامی کرماشانی، پرتو کرماشانی، یدالله بهزاد، ناهید محمدی، سعید عبادتیان، علیرضا خانی، فریاد شیری، علی الفتی و ولی محمد امیدی[۲۶] آثار قابل توجهی به کردی جنوبی خلق کرده‌اند.

ادبیات سورانی

تصویری از یک نسخه خطی عقیده مرضیه به کردی میانی (سورانی) نوشته مولوی کرد

اگرچه اشعار سورانی پیش از نالی نایاب نیستند و کسانی چون ابن حاج[۲] یا بعضی از کردهای یارسان، مثل ایل بگی جاف یا عابدین جاف،[۲۷] هم شعر سورانی دارند، اما طلیعه مکتب شعری سورانی را می‌توان همزمان با نشر اشعار نالی، غزلسرای نامدار کرد، در ابتدای قرن ۱۹ دانست. هم‌زمان با او شاعرانی چون کردی و سالم شعر سورانی می‌نوشتند. در همین دوره مولانا خالد شهرزوری و شیخ طه نهری و پس از آن‌ها شیخ حسن قاضی نثر سورانی را گسترش داند.[۲۸][۲۹] پس از این دوره شعرایی چون حاجی قادر کویی، محوی، وفایی، ناری، حریقی و ماموستا قانع بیشتر بر دامنه ادب سورانی افزودند. حسن قزلجی و ابراهیم احمد از اولین کسانی بودند که به گویش سورانی داستان‌نویسی کردند. عبدالله گوران شعر نو کردی را پایه‌گذاری نمود. هژار شاعر، مترجم و فرهنگ نویس، هیمن شاعر، بختیار علی داستان‌نویس، شیرکو بیکس و عبدالله پشیو از دیگر شخصیت‌های مهم سده بیستم ادبیات سورانی هستند.

پانویس

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ "Encyclopedia Iranica: KURDISH WRITTEN LITERATURE".
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ده‌قه‌کانی ئه‌دبی کوردی عه‌لائه‌دین سه‌ججادی، چاپخانهٔ کۆڕی زانیاریی کورد، به‌غدا، 1978
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ خزانه دار، معروف (2002). تاریخ ادبیات کرد، جلد دوم، اربیل: نشر آراس،
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ سجادی، علاءالدین، "تاریخ ادبیات کردی،" چاپخانه معارف، بغداد، (چاپ اول)1951.
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ Espeja R. G. (2009) "Kurdish Literature and its Contribution as a way for Universal Understanding of Humankind," Rojin publication
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ احمدی، ج. "تاریخ ادبیات کردی از آغاز تا جنگ جهانی" انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، 1395.
  7. ↑ Chaman Ara، Behrooz. The Kurdish Shahnama and its Literary and Religious Implications. CreateSpace Independent Publishing Platform; Auflage. ۲۰۱۵. صص. ۱۵–۲۱. شابک ۱۵۱۱۵۲۳۴۹۲.
  8. ↑ همزه‌ای، ۱۳۹۳، ص ۷۵.
  9. ↑ Chaman Ara، Behrooz. The Kurdish Shahnama and its Literary and Religious Implications. CreateSpace Independent Publishing Platform; Auflage. ۲۰۱۵. صص. ۱۵–۲۱. شابک ۱۵۱۱۵۲۳۴۹۲.
  10. ↑ http://andaryari.blogspot.co.uk/2014/01/blog-post.html
  11. ↑ Muhammad Bahadin Sahib, Elder Shalyar the Zoroastrian, Zhian Publications Sulaimaniyah, 2013
  12. ↑ «Hurmizgan Explained». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ مه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۸.
  13. ↑ Binüçyüz Yıl Evvel Yazılmış Kürçe Helbest at the Wayback Machine (archived April 26, 2012)
  14. ↑ J. N. Postgate, Languages of Iraq, ancient and modern, British School of Archaeology in Iraq, [Iraq]: British School of Archaeology in Iraq, 2007, p.  138.
  15. ↑ Kehl-Bodrogi, Krisztina. "Syncretistic religious communities in the Near East: Collected Papers of the International Symposium, Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present”, Berlin, 14–17 April 1995
  16. ↑ Ozoglu, Hakan. "Kurdish notables and the Ottoman state." Albany: State University of New York Press, 2004
  17. ↑ Romano, David. "The Kurdish nationalist movement: opportunity, mobilization, and identity." Cambridge. Cambridge University Press, 2006.
  18. ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ Izady, Mehrdad R. (1992). The Kurds: A concise Handbook. London: Taylor and Francis. p. 170.
  19. ↑ Hennerbichler, Ferdinand (2012-05-30). "The Origin of Kurds". Advances in Anthropology (به انگلیسی). 2 (2): 64–79. doi:10.4236/aa.2012.22008.
  20. ↑ Sheyholislami, Jaffer (2011). "Kurdish Identity, Discourse, and New Media" (به انگلیسی). doi:10.1057/9780230119307. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  21. ↑ Hassanpour, Amir; Sheyholislami, Jaffer; Skutnabb-Kangas, Tove (2012-01-13). "Introduction. Kurdish: Linguicide, resistance and hope". International Journal of the Sociology of Language. 2012 (217): 1–18. doi:10.1515/ijsl-2012-0047. ISSN 1613-3668.
  22. ↑ خزانه دار، معروف (2002). تاریخ ادبیات کرد، جلد دوم، اربیل: نشر آراس،
  23. ↑ ارانسکی. ای ام، مقدمه فقه اللغة ایرانی، ترجمه کریم کشاورز، انتشارات پیام، ١٣٥٨، ص ٣٣١.
  24. ↑ چمن آرا، بهروز (١٣٩٥). شانامەی کوردی: ڕووسەم و زووراو. مانگ. صص. ۲۱-۲۲. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۷۷۴۸-۶۹-۵.
  25. ↑ Chaman Ara، Behrooz (۲۰۱۵). The Kurdish Shahnama and its Literary and Religious Implications. CreateSpace Independent Publishing Platform; Auflage. شابک ۱۵۱۱۵۲۳۴۹۲.
  26. ↑ «ولی محمد امیدی کارزانی - Asset Publisher». ilam.irib.ir (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۰-۲۹.
  27. ↑ ای‍ل‌ب‍ی‍گ‍ی‌ج‍اف، پێشبینیه‌کانی عێلبه‌گی جاف (پیشبینی‌های ایل بگی جاف)، گردآوری و شرح از ص‍دی‍ق ص‍ف‍ی‌زاده (ب‍وره ک‍ه‌ئ‍ی)، ناشر مؤلف، چاپ یکم ۱۳۶۰.
  28. ↑ سجادی، ع، دەقەکانی ئەدەبی کوردی، انتشارات کردستان، سنندج ١٣٩٤، شابک: 4 -183-980-964-978، (چاپ اول بغداد ١٩٨٤).
  29. ↑ قەرەداغی، م. ع. (٢٠٠٨)، دەقنامە: بەیت و ھۆنراوە کوردییەکان، دەزگای ئاراس، ھەولێر.

منابع

  • بلو، جویس؛ ضیامجیدی (مترجم)، لیلا (بهار ۱۳۸۶). «کلیات: زبان و ادبیات کردی». فصل‌نامهٔ تخصصی گوهران (۱۶): ص۱۴. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در تیرماه ۱۳۸۶. تاریخ وارد شده در |تاریخ دسترسی= را بررسی کنید (کمک)
  • سجادی، علاءالدین، تاریخ ادبیات کردی، چاپخانهٔ معارف، بغداد، چاپ اول، ۱۹۵۱.
  • مقدمهٔ دیوان نالی، خدر نالی، گردآوری و تصحیح عبدالکریم مدرس و فاتح عبدالکریم، انتشارات کردستان، سنندج، ۱۳۸۰.
  • همزه‌ای، فریبرز. ۱۳۹۳. رزم‌نامه: اسطوره‌های کهن زاگرس، بخش نخست: خاستگاه فرهنگی، زبانی رزم‌نامه، کرمانشاه: انتشارات دانشگاه رازی، چاپ اول.

جستارهای وابسته

آیکون خرد

این یک مقالهٔ خرد ادبیات است. می‌توانید با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید.

برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=ادبیات_کردی&oldid=28574104»