ایل سنجابی

بخش‌های مختلف لباس مردان ایل سنجابی؛ بسته به فصل‌ها و موقعیت‌های مختلف، موارد دیگری نیز به این پوشش افزوده می‌شده‌است یا نحوه پوشش تغییر می‌کرده‌است (به عنوان مثال، فه‌قیانه بسته به فعالیتی که فرد می‌کرده باز بوده یا اینکه به دور دست بسته می‌شده یا از پشت هر دو فه‌قیانه به هم متصل می‌شده‌اند).

ایل سنجابی (به کردی: سنجاوی) یکی از ایل‌های کرد ایران در استان کرمانشاه است.

محل زندگی

از مناطقی که این ایل کورد در کرمانشاه در آن حضور داشته یا دارند می‌توان به شهرهای اسلام‌آباد غرب، دالاهو، قصرشیرین، دشت مایدشت کرمانشاه و ایلام و مناطقی از اورامان اشاره کرد. مناطقی از کشور فعلی عراق نیز در ایام قدیم جزء مناطق ایل سنجابی محسوب می‌شده‌اند. هم‌اکنون شهر خانقین در کردستان عراق در چند کیلومتری خسروی نیز تماماً سنجابی بوده که به علت جنگ و سپس بستن مرزها دور مانده‌اند.

دلایل نام‌گذاری

این ایل به لحاظ مجاهدت‌های ملی و تلاش‌های وطن دوستانه مردم آن معروف است و سابقه نبرد در برابر ارتش‌های متجاوز روسیه تزاری، عثمانی و انگلستان را دارد. بنا به روایتی نیز نام آن از یکی از مجاهدت‌های آن می‌آید؛ بنا بر این روایت، گفته شده که افراد این ایل در نبرد ایران برای بازپس‌گیری هرات (اکنون در کشور افغانستان قرار دارد) در دوران قاجار، بالاپوشی از پوست سنجاب دربرداشته‌اند و از این رو با نام سنجابی‌ها معروف شده‌اند.

در ادبیات ایران نیز سنجاب پوش و سایر ترکیبات این واژه به چشم می‌خورد که به لباس گرانبها یا فرش گرانبها اشاره دارد و از البسه شاهان و افسران دوران کهن بوده‌است چنان‌که حافظ شیرازی در بیتی می‌گوید:

خفته بر سنجاب شاهی، نازنینی را چه غم!

گر ز خار و خاره سازد بستر و بالین غریب

تیره‌ها

دلایل پیوستگی تیره‌ها

این ایل از ۱۵ طایفه تشکیل شده‌است و زندگی مردم آن بر حسب زندگی عشایری است. مهمترین مسائل در زندگی اجتماعی عشایر قدیم چند مسئله بوده‌است:

• محل و مرتع مشترک برای چراگاه احشام و ترتیب تقسیم و توزیع ادواری آن بین طوایف و تیره‌ها.
• مسئله خدمت سربازی بر حسب نبیچهٔ قدیم.
• دفاع از موجودیت ایل در برابر طوایف دیگر.

این مسائل به‌علاوه تجانس زبان و مذهب عوامل به هم پیوستگی طوایف سنجابی بوده‌اند. مردمان سنجابی به ادیان اسلام (سنی و شیعه) و یارسان اعتقاد دارند و همگی به زبان کردی کلهری صحبت می‌کنند.

تیره‌های سنجابی

1. چالابی (به لهجه محلی چالاوی)
2. اللهیارخانی (اللهی خانی)
3. دولتمندان و دستجه
4. دارخور
5. صوفی
6. خسرو
7. کُل‌کُل
8. بگم
9. جلیلوند (به لهجه محلی جِیله‌وَن)
10. سیمینوند (سیمینه‌ون)
11. باقی (باغی)
12. سرخاوند
13. عباسوند (هواسه‌ون)
14. کاکاونزگه
15. شامگه
16. پیرعلی (پیرالی)

چهار تیره اول یعنی چالابی‌ها، اللهیارخانی، دستجه و دارخور با بعضی تیره‌های دیگر که اکنون پراکنده‌اند به نام‌های رهبروند و بیه‌جشنیان و مکه‌وند و مجریلان از طوایف فارس بوده‌اند. همچنین تیره‌های سیمینه‌وند، جلیلوند، سرخاوند و سرخکی (سورکی) که به خرده دسته مشهور شده‌اند.

همچنین در این زمینه اکوپوف در صفحه ۶۹ (به نقل از هدایت در کتاب تاریخ زندیه، تهران ،۱۹۵۵) چنین می‌نویسد: «از اخبار منابع در می‌یابیم که کریم خان زند در سده هیجدهم میلادی، بخشی از مردم جنوب کردستان را به فارس برد و درآنجا پیشینیان سنجابی‌ها – پیشینیانشان، نه اینکه خودشان – در کنار کردان زنگنه در نزدیکی شیراز می‌زیسته‌اند. آن‌ها را بختیار خان، دوباره به کردستان آورد.»

تیره‌های دولتمندان و زینگه (زین الدین) در حدود ۱۸۰ سال پیش از میان ایل بالاوند به ایل سنجابی ملحق شده‌اند (منبع تاریخ ایل بالاوند) سه تیره صوفی، خسرو و کُل‌کُل که جمعاً دالیان یا دیالیان نامیده می‌شوند، از حدود شهر زور و کناره‌های رودخانهٔ دیاله آمده‌اند.

خانواده باقی (یا باغی) خود را از اصل عرب می‌دانند، اگر چه تکلم عربی را به کلی از یاد برده و با سایر طوایف سنجابی همزبان هستند.

دربارهٔ تیره عباسوند که از تیره‌های بزرگ سنجابی بوده و اکنون کوچک شده‌اند، می‌گویند که در اصل ساکن ذهاب بوده و مذهب تسنن داشته و در دوره سید یعقوب جد اعلای سادات گوران وارد طریقت یارسان شده و به دهات کنونی خود در مغرب سنجابی آمده‌اند.

چالابی‌ها، اللهیارخانی‌ها و دولتمندان (چنانچه از نامشان پیداست) از یک اصل هستند و تیره خوانین سنجابی محسوب می‌شوند. دربارهٔ نام چالابی دو روایت وجود دارد: نخست آنکه تحریف شده کلمه چلبی است که گویا تیره‌ای از اکراد ناحیه فارس بوده‌اند. دوم آنکه منسوب به محل معروف به چالاب بکر از محال کرند است که مسکن اولیه آن‌ها هنگام مهاجرت به ناحیه کرمانشاه بوده‌است و از طرف دیگر بنا به روایتی که نسل بعد نسل منتقل شده و اعتبار آن قابل تضمین نیست، چالابی‌ها خود را از نسل کردان شبانکاره و دیالمه فارس می‌دانند. اجداد تیره پیرعلی نیز از همدان آمده‌اند.

جستارهای وابسته

• کریم سنجابی
• گویش‌های جنوبی کردی

منابع

• علی اکبر خان، سردار مقتدر سنجابی. ایل سنجابی و مجاهدت‌های ملی ایران. تحریر و تحشیه دکتر کریم سنجابی. تهران: نشر شیرازه، ۱۳۸۰ شابک ‎۹۶۴-۶۵۷۸-۹۱-۸