همزه

الفبای فارسی
همزه یا تره
ردیف در الفبای فارسی:	یکم
شمارهٔ ردیف در الفبای عربی:	یکم
شمارهٔ ردیف در حساب ابجد:	یکم
مقدار عددی در حساب جمل:	۱
صدا:	صامت
تلفظ یکسان:	عین
نمونه‌ای از کلمه‌ها:	توأمان، ائمه، لؤلؤ، سورهٔ

به زبان عربی همزه (ء) به زبان فارسی تره در میان حروف سی‌ودو گانهٔ الفبای فارسی شکلی از ملحقات حرف «الف» (صامت) است. شکل جدای آن (ء) و در حالت‌های گوناگون با ترکیب دیگر اشکال به صورت (آ - أ - ئ - ؤ) نوشته می‌شود. همزه یا تره از نظر آواشناسی در میان واج‌های زبان فارسی به‌طور مستقل یک صامت است که به اشکال (ء - ا) نوشته می‌شود، ضمناً حرف «عین» نیز در آواشناسی فارسی با همزه واجی یکسانند.

شکل حرف
جدا	آغازی	میانی	پایانی
ء، أ	ئ‍	‍ئ‍	‍ئ، ‍أ، ‍ؤ

الفبای فارسی الف ب پ ت ث ج چ ‌ ح خ د ذ ر ز ‌ ژ س ‌ ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک گ ل م ن و ه ی حروف دیگر ء آ اً هٔ ة

کلیات

وضعیت صامت همزه یا تره در الفبای فارسی پیچیدگی‌هایی را پدیدآورده است. گاهی با مصوت «ا» یکی دانسته می‌شود و زمانی به عنوان حرف مستقل از آن یاد می‌شود در لغت‌نامه دهخدا و در فرهنگ معین هر چند الفبای فارسی را داری سی‌وسه حرف می‌دانند و صامت همزه را دومین حرف الفبا معرفی می‌کنند اما به حرف «ب» که می‌رسند آن را هم حرف دوم می‌خوانند و ترتیب همان‌جور حفظ می‌شود تا حرف «ی» که حرف سی‌ودوم شمرده می‌شود نه سی‌وسوم

همچنین در لاتین نویسی فارسی گاهی ' (آپاستروف) و گاهی Êê برای نشان دادن این حرف و ع (عین) به کار می‌رود.

تلفظ همزه یا تره

تلفظ همزه یا تره در زبان فارسی و عربی به شکل بست چاکنایی است. صامت همزه یا تره در زبان فارسی برخلاف زبان عربی درست مانند «عین» تلفظ می‌شود و حتی در لغت‌نامه دهخدا شکل آن در وسط کلمه را اخذ شده از عین برمی‌شمارد. فارسی‌زبان‌ها همان‌گونه که می‌گویند «عزا» به معنای «ماتم» به همان شکل می‌گویند: «اذان» یا «از آن» (وقتی در محاوره همزهٔ یا تره میانی را تلفظ نمی‌کنند) «عین» در آغازِ «عزا» و «ء» در آغازِ «اذان» و «از آن» یکسان شنیده می‌شود. در الفبای فارسی بعضی از آواها چند نشانه دارند؛ مثلاً آوای (Z) به صورت‌های «ز» و «ذ» و «ض» و «ظ» نوشته می‌شود. حرف‌های «ء» و «ع» هم چنین است و یک آواست که با دو نشانه نوشته می‌شود. همزه یا تره در زبان فارسی مانند سایر زبان‌های هندواروپایی -بر خلاف زبان‌های سامی که عربی نیز جزو آنان است- فقط در اول کلمه تلفظ می‌شود و البته در بسیار موارد در هنگام گفتار و نوشتار به‌خصوص در نظم‌ها به ضرورت حفظ وزن عروضی حذف می‌شود. مانند «است»، «ست»، یا «که از»، «کز» اما از آنجا که فارسی‌زبان‌ها «ء» و «ع» را داری یک آوا می‌دانند

درج(تایپ) همزه و اشکال آن

در صفحه‌کلید استاندارد فارسی، نویسه‌های همزه یا تره و اشکال گوناگون آن را می‌توان با کلیدهای ترکیبی زیر تایپ کرد:

• همزه یا تره (ء): ⇧ Shift+M
• الف همزه یا تره(أ): ⇧ Shift+G
• الف همزه مکسوره (إ): ⇧ Shift+F
• واو همزه یا تره (ؤ): ⇧ Shift+A
• ی همزه یا تره (ئ): ⇧ Shift+S
• ی کوچک روی ه (هٔ): ⇧ Shift+N (گاهی به اشتباه آن را همزهٔ یا تره بالا می‌نامند. نویسهٔ « ٔ»، سریا نام دارد و روی «ه» قرار می‌گیرد. این نویسه فارسی است و در زبان عربی وجود ندارد). این نویسه قاعدتاً باید مانند یک «ی» بسیار کوچک که دم بالا رونده ندارد روی «ه» نوشته شود ولی در برخی فونت‌های فارسی دقیقاً همانند همزه نوشته می‌شود و به این دلیل گاهی با همزه یا تره اشتباه گرفته می‌شود.

جستارهای وابسته

• شورای بازنگری در شیوه نگارش و خط فارسی
• بست چاکنایی

منابع

• دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۳۴)، لغت‌نامه دهخدا جلد۴۹ شماره مسلسل۱۱۶، به کوشش زیر نظر دکتر محمد معین.، تهران: دانشگاه تهران، سازمان لغت‌نامه
• دکتر محمد معین (۱۳۷۵)، فرهنگ‌نامه فارسی جلد اول، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، ص. ۷۵۶، شابک ۹۶۴-۰۰-۰۱۶۴-۳
• دستور خطّ فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۸۵، شابک ۹۶۴-۷۵۳۱-۱۳-۳، وبگاه
• کابلی، ایرج (۱۳۸۴)، درست‌نویسی‌ی خط فارسی، تهران: نشر بازتاب‌نگار، شابک ۴-۲۵-۸۲۲۳-۹۶۴
• کابلی، ایرج (۱۳۷۶)، وزن‌شناسی و عروض، تهران: انتشارات آگه
• حق‌شناس، علی‌محمد (۱۳۷۶)، آوارشناسی (فونتیک)، تهران: انتشارات آگاه، شابک ۹۶۴-۴۱۶-۰۰۴-۵
• حق‌شناس، علی‌محمد (۱۳۷۰)، «نقش‌های دوگانهٔ همزه در ساخت آوایی زبان فارسی»، مقالات ادبی، زبانشناختی، تهران: انتشارات نیلوفر، ص. ۲۵۷