زبان درخطر

More than 50% of the world's endangered languages are located in just eight countries (denoted in red on the map): India, Brazil, Mexico, Australia, Indonesia, Nigeria, Papua New Guinea and Cameroon. In such countries and around them are the areas that are the most linguistically diverse in the world (denoted in blue on the map).

Language death can be the result of language shift in which ethnic group members no longer learn their heritage language as their first language.

The world language hierarchy (adapted from Graddol, 1997)

زبانِ درخطر به زبانی گفته می‌شود که در معرض نابودی باشد. تعداد گویشوران یک «زبان درخطر» لزوماً کم نیست، بلکه حتی اگر تعداد آن‌ها طی مدت به نسبت کوتاهی در حال کاهش شدید بوده باشد، باز با آن به سان زبان درخطر برخورد می‌شود.

زبان‌های درخطر در ایران

طبق اعلام اطلس زبان‌های جهان بیش از ۲۰ زبان در ایران در معرض نابودی و انقراض کامل هستند. یونسکو نیز ۲۴ یا ۲۵ زبان را در خطر نابودی در ایران اعلام کرده‌است. آماری که در منابع از جمله اطلس زبان‌های درخطر سازمان یونسکو از شمار و نام زبان‌های درخطر ایران ارائه شده متأسفانه دقیق نیست. به عنوان مثال در این اطلس تعداد زبان‌های در خطر ایران، ۲۵ زبان برآورد شده‌است اما این فهرست از دید متخصصان فهرست قابل قبولی نیست. براساس اطلاعاتی که در منابع آمده‌است تعداد زبان‌های زنده ایران ۷۶ زبان است. در بین این ۷۶ زبان چیزی حدود نیمی از این زبان‌ها با درجه‌های مختلف در خطر هستند. سازمان یونسکو ۶ درجه برای میزان در خطربودن یک زبان در نظر گرفته‌است و ۹ عامل را در این امر مؤثر می‌داند. از بین این عوامل دو عامل از اهمیت بالایی برخوردارند. یکی از آن‌ها تعداد سخنگویان زبان است. عامل دوم که یونسکو از آن به عنوان عامل طلایی یاد می‌کند، عامل انتقال بین نسلی است.

کتاب اطلس زبان‌های در معرض خطر جهان که به سردبیری کریستوفر موزلی و به قلم تعدادی از کارشناسان زبانشناسی در مناطق مختلف جغرافیایی جهان نوشته شده و توسط «سازمان یونسکو» منتشر گردیده، مطالبی را در خصوص زبانهای درمعرض خطر یا انقراض در جهان به رشته تحریر درآورده است. یونسکو برای نخستین بار در سال ۱۹۹۶ اطلس زبان‌های در معرض خطر را منتشر نمود و بدین وسیله در رابطه با انقراض زبانها در جهان هشدار داد. این هشدار، اکنون توسط تصمیم گیران، سیاست گذاران و همچنین جوامع زبانی و دانشمندان، رسانه‌ها و جامعه مدنی در سرتاسر جهان جدی گرفته شده‌است. زبان در معرض خطر یا در حال انقراض، زبانی است که توسط نسل‌های قبلی به نسل جدید منتقل نمی‌شود. اینگونه زبان‌ها حتی در بین افرادی که به آن زبان صحبت می‌کنند فاقد هرگونه اعتبار بوده و در بسیاری از موارد به صورت مکتوب نیستند و فقط جنبه شفاهی دارند.

در این بحث، زبان‌ها و گویش‌های در خطر نابودی به ۶ گروه، دسته‌بندی شده‌اند.

1. زبان‌های امن
2. زبان‌های باثبات ولی در معرض تهدید
3. زبان‌های آسیب‌پذیر
4. زبان‌های در معرض خطر
5. زبان‌های شدیداً در معرض خطر
6. زبان‌های کاملاً در معرض خطر
7. زبان‌های منقرض شده

در این میان ۲۴ زبان یا گویش در ایران جز آمار بالا هستند؛ از زبان‌های ایرانی، ترکی و سامی. اما نکته قابل توجه آن است که ۱۷ تای آنها جز «زبان‌های ایرانی» هستند.

۲ زبان منقرض شده‌اند: لشان ددان (آرامی) و هولالولا

۳ زبان در شرایط بحرانی هستند: سنایا (آرامی ۶۰ تن)، مانداییک (آرامی ۳۰۰ تن)، کوروشی (ایرانی ۲۰۰ تن)

۲ زبان بشدت در خطر نابودی قرار دارند: نطنزی (ایرانی ۷۰۰۰ تن)، نایینی (ایرانی ۷۰۰۰ تن)

۱۴ زبان در معرض خطرند: تاتی (ایرانی، جمعیت نامشخص)، آرامی (۲۴۰۰۰ تن)، هورامی (ایرانی ۲۳۰۰۰ تن)، جیدی (ایرانی ۳۰۰۰۰ تن)، وفسی (ایرانی ۱۸۰۰۰ تن)، آشتیانی (ایرانی ۲۱۰۰۰ تن)، سمنانی (ایرانی ۲۱۰۰۰ تن)، خوانساری (ایرانی ۲۱۰۰۰ تن)، گزی (ایرانی ۷۰۰۰ تن)، دری زرتشتی (ایرانی ۱۵۰۰۰ تن)، سوی (ایرانی ۷۰۰۰ تن)، بشاگردی (ایرانی ۷۰۰۰ تن)، اچمی (ایرانی ۲۰۰۰۰۰ تن)، سیوندی (ایرانی ۷۰۰۰ تن)

۳ زبان در وضعیت آسیب پذیرند: تالشی (ایرانی ۱۰۰۰۰۰۰ تن)، خلجی (ترکی ۴۲۱۰۰ تن)، ترکی خراسانی (۲۰۰۰۰۰ تن)

گویش‌های هرزنی و گرینگانی در استان اردبیل، تالشی در استان گیلان، وفسی و آشتیانی در استان مرکزی و تاکستانی در استان قزوین که همگی از گویش‌های زبان تاتی به‌شمار می‌روند، در خطر هستند. همچنین گویشوران لاهیجی، بالاخانی، سوراخانی و… که گویش‌های تاتی جمهوری آذربایجان محسوب می‌شوند نیز با چنان سرعتی در حال کاهشند که از دیدگاه زبانشناسی جزو زبان‌های «در حال انقراض» شمرده می‌شوند. شماری از گویش‌های استان سمنان نیز در معرض نابودی است. همچنین لُریِ «کُمزاری» (Komzari) که یک گویش ایرانی است و گویشوران آن در آنسوی تنگه هرمز و در کشور عمان هستند نیز جزو زبان‌های در خطر است. راهجردی، دزیدی، نطنزی، گزی، خونسازی، نائینی، دری زرتشتی، سنها (Sonha)، سیوندی، کرشی (Koroshi)، اچمی و گویشهای آن از جمله بشکردی و کمزاری از دیگر زبان‌های ایرانی در خطر هستند. شماری از زبان‌هایی که گویشورانشان در تاجیکستان، ازبکستان، افغانستان و شرق چین زندگی می‌کنند نیز در گروه زبان‌های تهدید شونده قرار دارند.

طبق اعلام اطلس زبان‌های جهان بیش از ۲۰ زبان در ایران در معرض نابودی و انقراض کامل هستند. یونسکو نیز ۲۴ یا ۲۵ زبان را در خطر نابودی در ایران اعلام کرده‌است. آماری که در منابع از جمله اطلس زبان‌های درخطر سازمان یونسکو از شمار و نام زبان‌های درخطر ایران ارائه شده متأسفانه دقیق نیست. به عنوان مثال در این اطلس تعداد زبان‌های در خطر ایران، ۲۵ زبان برآورد شده‌است اما این فهرست از دید متخصصان فهرست قابل قبولی نیست. براساس اطلاعاتی که در منابع آمده‌است تعداد زبان‌های زنده ایران ۷۶ زبان است. در بین این ۷۶ زبان چیزی حدود نیمی از این زبان‌ها با درجه‌های مختلف در خطر هستند. سازمان یونسکو ۶ درجه برای میزان در خطربودن یک زبان در نظر گرفته‌است و ۹ عامل را در این امر مؤثر می‌داند. از بین این عوامل دو عامل از اهمیت بالایی برخوردارند. یکی از آن‌ها تعداد سخنگویان زبان است. عامل دوم که یونسکو از آن به عنوان عامل طلایی یاد می‌کند، عامل انتقال بین نسلی است. زبان‌های زیر در خطر نابودی کامل قرار دارند:

1. زبان آشتیانی
2. زبان بشاگردی
3. زبان فارسیهود
4. زبان جیدی
5. زبان گزی
6. زبان گورانی
7. زبان خلجی
8. زبان ترکی خراسانی
9. زبان خوانساری
10. گویش کرشی
11. زبان اچمی
12. زبان مندائی
13. زبان نطنزی
14. زبان نائینی
15. زبان سمنانی
16. زبان سنایا
17. زبان سیوندی
18. زبان سوی
19. زبان تالشی
20. زبان تاتی
21. گویش وفسی
22. دری زرتشتی (گویش بهدینان)
23. لشان ددان
24. هولئولا

منابع

• زبان‌های ایرانی در معرض خطر

جستارهای وابسته

• زبان مرده
• زبان متروک