زبان درخطر

زبانِ درخطر به زبانی گفته می‌شود که در معرض نابودی باشد. تعداد گویشوران یک «زبان درخطر» لزوماً کم نیست، بلکه حتی اگر تعداد آن‌ها طی مدت به نسبت کوتاهی در حال کاهش شدید بوده باشد، باز با آن به سان زبان درخطر برخورد می‌شود.

زبان‌های درخطر در ایران

طبق اعلام اطلس زبان های جهان بیش از ۲۰ زبان در ایران در معرض نابودی و انقراض کامل هستند. یونسکو نیز ۲۴ یا ۲۵ زبان را در خطر نابودی در ایران اعلام کرده است.آماری كه در منابع از جمله اطلس زبان‌های درخطر سازمان یونسكو از شمار و نام زبان‌های درخطر ایران ارائه شده متأسفانه دقیق نیست. به عنوان مثال در این اطلس تعداد زبان‌های در خطر ایران، ۲۵ زبان برآورد شده است اما این فهرست از دید متخصصان فهرست قابل قبولی نیست. براساس اطلاعاتی كه در منابع آمده است تعداد زبان‌های زنده ایران ۷۶ زبان است. در بین این ۷۶ زبان چیزی حدود نیمی از این زبان‌ها با درجه‌های مختلف در خطر هستند. سازمان یونسكو ۶ درجه برای میزان درخطربودن یك زبان در نظر گرفته است و ۹ عامل را در این امر موثر می‌داند. از بین این عوامل دو عامل از اهمیت بالایی برخوردارند. یكی از آن‌ها تعداد سخنگویان زبان است. عامل دوم كه یونسكو از آن به عنوان عامل طلایی یاد می‌كند، عامل انتقال بین نسلی است.

کتاب اطلس زبان های در معرض خطر جهان که به سردبیری کریستوفر موزلی و به قلم تعدادی از کارشناسان زبانشناسی در مناطق مختلف جغرافیایی جهان نوشته شده و توسط « سازمان یونسکو » منتشر گردیده ، مطالبی را در خصوص زبانهای درمعرض خطر یا انقراض در جهان به رشته تحریر درآورده است. یونسکو برای نخستین بار در سال ۱۹۹۶ اطلس زبان های در معرض خطر را منتشر نمود و بدین وسیله در رابطه با انقراض زبانها در جهان هشدار داد. این هشدار ، اکنون توسط تصمیم گیران ، سیاست گذاران و همچنین جوامع زبانی و دانشمندان ، رسانه ها و جامعه مدنی در سرتاسر جهان جدی گرفته شده است. زبان در معرض خطر یا در حال انقراض ، زبانی است که توسط نسل های قبلی به نسل جدید منتقل نمیشود. اینگونه زبان ها حتی در بین افرادی که به آن زبان صحبت میکنند فاقد هرگونه اعتبار بوده و در بسیاری از موارد به صورت مکتوب نیستند و فقط جنبه شفاهی دارند.

در این بحث ، زبان ها و گویش های در خطر نابودی به ۶ گروه ، دسته بندی شده اند ؛

۱- زبان های امن

۲- زبان های باثبات ولی در معرض تهدید

۳- زبان های آسیب پذیر

۴- زبان های در معرض خطر

۵- زبان های شدیدا در معرض خطر

۶- زبان های کاملا در معرض خطر

۷- زبان های منقرض شده

در این میان ۲۴ زبان یا گویش در ایران جز آمار بالا هستند ؛ از زبان های ایرانی ، ترکی و سامی. اما نکته قابل توجه آن است که ۱۷ تای آنها جز « زبان های ایرانی » هستند.

۲ زبان منقرض شده اند : لشان ددان ( آرامی ) و هولالولا

۳ زبان در شرایط بحرانی هستند : سنایا ( آرامی ۶۰ تن ) ، مانداییک ( آرامی ۳۰۰ تن ) ، کوروشی ( ایرانی ۲۰۰ تن )

۲ زبان بشدت در خطر نابودی قرار دارند : نطنزی ( ایرانی ۷۰۰۰ تن ) ، نایینی ( ایرانی ۷۰۰۰ تن )

۱۴ زبان در معرض خطرند : تاتی ( ایرانی ، جمعیت نامشخص ) ، آرامی ( ۲۴۰۰۰ تن ) ، هورامی ( ایرانی ۲۳۰۰۰ تن ) ، جیدی ( ایرانی ۳۰۰۰۰ تن ) ، وفسی ( ایرانی ۱۸۰۰۰ تن ) ، آشتیانی ( ایرانی ۲۱۰۰۰ تن ) ، سمنانی ( ایرانی ۲۱۰۰۰ تن ) ، خوانساری ( ایرانی ۲۱۰۰۰ تن ) ، گزی ( ایرانی ۷۰۰۰ تن ) ، دری زرتشتی ( ایرانی ۱۵۰۰۰ تن ) ، سوی ( ایرانی ۷۰۰۰ تن ) ، بشاگردی ( ایرانی ۷۰۰۰ تن ) ، اچمی ( ایرانی ۲۰۰۰۰۰ تن ) ، سیوندی ( ایرانی ۷۰۰۰ تن )

۳ زبان در وضعیت آسیب پذیرند : تالشی ( ایرانی ۱۰۰۰۰۰۰ تن ) ، خلجی ( ترکی ۴۲۱۰۰ تن ) ، ترکی خراسانی ( ۲۰۰۰۰۰ تن )

گویش‌های هرزنی و گرینگانی در استان اردبیل، تالشی در استان گیلان، وفسی و آشتیانی در استان مرکزی و تاکستانی در استان قزوین که همگی از گویش‌های زبان تاتی به‌شمار می‌روند، در خطر هستند. همچنین گویشوران لاهیجی، بالاخانی، سوراخانی و… که گویش‌های تاتی جمهوری آذربایجان محسوب می‌شوند نیز با چنان سرعتی در حال کاهشند که از دیدگاه زبانشناسی جزو زبان‌های «در حال انقراض» شمرده می‌شوند. شماری از گویش‌های استان سمنان نیز در معرض نابودی است. همچنین لُری‌ِ «کُمزاری» (Komzari) که یک گویش ایرانی است و گویشوران آن در آنسوی تنگه هرمز و در کشور عمان هستند نیز جزو زبان‌های در خطر است. راهجردی، دزیدی، نطنزی، گزی، خونسازی، نائینی، دری زرتشتی، سنها (Sonha)، سیوندی، کرشی (Koroshi)، اچمی و گویشهای آن از جمله بشکردی و کمزاری از دیگر زبان‌های ایرانی در خطر هستند. شماری از زبان‌هایی که گویشورانشان در تاجیکستان، ازبکستان، افغانستان و شرق چین زندگی می‌کنند نیز در گروه زبان‌های تهدید شونده قرار دارند.

طبق اعلام اطلس زبان های جهان بیش از ۲۰ زبان در ایران در معرض نابودی و انقراض کامل هستند. یونسکو نیز ۲۴ یا ۲۵ زبان را در خطر نابودی در ایران اعلام کرده است.آماری كه در منابع از جمله اطلس زبان‌های درخطر سازمان یونسكو از شمار و نام زبان‌های درخطر ایران ارائه شده متأسفانه دقیق نیست. به عنوان مثال در این اطلس تعداد زبان‌های در خطر ایران، ۲۵ زبان برآورد شده است اما این فهرست از دید متخصصان فهرست قابل قبولی نیست. براساس اطلاعاتی كه در منابع آمده است تعداد زبان‌های زنده ایران ۷۶ زبان است. در بین این ۷۶ زبان چیزی حدود نیمی از این زبان‌ها با درجه‌های مختلف در خطر هستند. سازمان یونسكو ۶ درجه برای میزان درخطربودن یك زبان در نظر گرفته است و ۹ عامل را در این امر موثر می‌داند. از بین این عوامل دو عامل از اهمیت بالایی برخوردارند. یكی از آن‌ها تعداد سخنگویان زبان است. عامل دوم كه یونسكو از آن به عنوان عامل طلایی یاد می‌كند، عامل انتقال بین نسلی است. زبان‌های زیر در خطر نابودی کامل قرار دارند:

1. زبان آشتیانی
2. زبان بشاگردی
3. زبان فارسیهود
4. زبان جیدی
5. زبان گزی
6. زبان گورانی
7. زبان خلجی
8. زبان ترکی خراسانی
9. زبان خوانساری
10. گویش کرشی
11. زبان اچمی
12. زبان مندائی
13. زبان نطنزی
14. زبان نائینی
15. زبان سمنانی
16. زبان سنایا
17. زبان سیوندی
18. زبان سوی
19. زبان تالشی
20. زبان تاتی
21. گویش وفسی
22. دری زرتشتی (گویش بهدینان)
23. لشان ددان
24. هولئولا

منابع

• زبان‌های ایرانی در معرض خطر

جستارهای وابسته

• زبان مرده
• زبان متروک