جغرافیای تاجیکستان
تاجیکستان کشوری است در آسیای میانه، که از سوی شمال و باختر با قرقیزستان و ازبکستان، از سوی خاور با چین، و از سوی جنوب با افغانستان همسایه است. نزدیک به ۹۳٪ خاک تاجیکستان را کوهستان‌ها پوشانیده‌اند. بسیاری از رودها و جریان‌های آبی که از یخچال‌های طبیعی کوهستانی روان شده‌اند، از دو رشته کوه بزرگ آلای و پامیر سرچشمه می‌گیرند. از روزگار باستان تا امروز این آب‌ها را برای آبیاری زمین‌های کشاورزی به کار گرفته‌اند. همچنین رشته‌کوه تیان شان، که یکی از رشته‌های کوه‌های بزرگ آسیای میانه است، از کناره‌های شمالی تاجیکستان می‌گذرد. کوهستان‌ها دو کانون جمعیتی تاجیکستان، که در زمین‌های پست‌تر شمال و جنوب این کشور گرد آمده‌اند، را از هم جدا می‌کنند. در بخش‌هایی از کشور که فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی گسترده‌ای انجام می‌شود، سیاست‌های بهره‌برداری از منابع طبیعی اتحاد جماهیر شوروی مرده‌ریگی از دشواری‌های زیست‌محیطی را برای تاجیکستان مستقل به جای گذاشته‌است.
مرزها[ویرایش]
این کشور گستره‌ای به اندازهٔ ۱۴۳٬۱۰۰ کیلومترمربع را در بر می‌گیرد. بیشترین اندازهٔ خاور تا باختر تاجیکستان ۷۰۰ کیلومتر و بیشترین اندازهٔ شمال تا جنوب آن ۳۵۰ کیلومتر است. درازای مرزهای کشور ۳٬۶۵۱ کیلومتر است که از خاور ۴۱۴ کیلومتر با چین و از جنوب ۱٬۲۰۶ کیلومتر با افغانستان مرز مشترک دارد. بیشتر مرز جنوبی مشترک با افغانستان را رود آمودریا و شاخه‌ای از آن که رود پنج نام دارد پوشانده‌است. همسایگان دیگر این کشور جمهوری‌های بازمانده از اتحاد جماهیر شوروی هستند که از سوی شمال و باختر، ازبکستان و از سوی خاور، قرقیزستان می‌باشد.
آب و هوا[ویرایش]
آب و هوای تاجیکستان کم‌وبیش قاره‌ایش، نیمه گرمسیری، و نیمه خشک و در برخی ناحیه‌ها بیابانی است. هر چند باید آگاه بود که آب و هوا در این کشور به شدت به ارتفاع وابسته بوده و با تغییر ارتفاع آب و هوا نیز به‌طور چشمگیری دگرگون می‌شود.
اگرچه درهٔ فرغانه و دیگر زمین‌های پست این سرزمین را کوه‌های پیرامونشان از برخورد با جریان هوای شمالگان در امان نگاه می‌دارند اما با این حال دمای هوای در بیش از ۱۰۰ روز سال به زیر صفر درجهٔ سانتی‌گراد می‌رسد. آب و هوای زمین‌های پست جنوب باختری، که بیشترین دمای میانگین را دارند، خشک است. در زمین‌های پایین‌دست تاجیکستان دمای میانگین هوا چیزی بین ۲۳ تا ۳۰ درجهٔ سانتی‌گراد در تیر ماه و ۱- تا ۳ درجه سانتی‌گراد در دی ماه می‌باشد. همچنین در بخش‌های خاوری تاجیکستان که کوه‌های پامیر را در خود دارد، دمای میانگین هوا در تیر ماه ۵ تا ۱۰ درجهٔ سانتی‌گراد و در دی ماه ۱۵- تا ۲۰- درجهٔ سانتی‌گراد می‌باشد.
تاجیکستان پربارش‌ترین کشور آسیای میانه است. میانگین بارش سالانه دره‌های وخش و کافرستان در جنوب به چیزی نزدیک ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر و در کوهستان‌ها تا ۱٬۵۰۰ میلی‌متر می‌رسد. اندازهٔ بارش سالانهٔ برف در یخچال فدچنکو تا ۲۲۳٫۶ سانتی‌متر گزارش شده‌است. کرانه‌های شمالی درهٔ فرغانه و بخش‌های کم‌بارش پامیر خاوری تنها بخش‌های تاجیکستان هستند که اندازهٔ بارش در آنها همانند دیگر بخش‌های آسیای میانه می‌باشد؛ چنان‌که بارش سالانه در پامیر خاوری چیزی کمتر از ۱۰۰ میلی‌متر است. فصل‌های زمستان و بهار پربارش‌ترین فصل‌های سال هستند.
کوه‌های پامیر[ویرایش]
تاجیکستان خانهٔ برخی از بلندترین کوه‌های جهان است که از این دست می‌توان به کوه‌های پامیر و کوه‌های آلای اشاره کرد. ۹۳٪ خاک تاجیکستان با کوه‌هایی به بلندی ۳۰۰ تا ۷٬۵۰۰ متر پوشیده شده و نزدیک به ۵۰٪ این سرزمین بیش از ۳٬۰۰۰ متر بالاتر از سطح دریا است.
این رشته‌کوه‌های بزرگ با سدها ژرف‌دره و تنگه شکاف خورده‌اند. این دره‌ها جریان‌های آبی کوهستان را به رودهای بزرگ‌تری می‌رسانند که بیشتر مردمان این کشور در دره‌ها و کناره‌های آنها کار و زندگی می‌کنند. رشته کوه پامیر شمار بسیاری از یخچال‌های طبیعی را در خود جای داده و تاجیکستان خانهٔ بزرگترین یخچال طبیعی غیرقطبی جهان، یخچال فدچنکو، می‌باشد.
رشته‌کوه‌های پامیر در نیمهٔ خاوری کشور و در استان خودمختار کوهستانی بدخشان جای گرفته‌است. مرزهای شمالی کشور را نیز رشته کوه ترانس-آلای پوشانیده است. رشته‌کوهی که قلهٔ استقلال به بلندی ۶٬۹۴۰ متر[۱] و گردنهٔ قیزلرت به بلندی ۴٬۲۸۰ متر را در خود جای داده‌است. بلندترین قله اما قلهٔ اسماعیل سامانی به بلندی ۷٬۴۹۵ متر در مرز شمال باختری ولایت مختار کوهستانی بدخشان است که پیشتر به نام‌های قلهٔ استالین و نیز قلهٔ کمونیسم شناخته می‌شد. این قله در میان دو قلهٔ بلند دیگر قرار گرفته‌است: نخست از سوی شمال و در مرز با قرقیزستان، قلهٔ ابن سینا به بلندی ۷٬۱۳۴ متر[۲] که پیشتر به نام قلهٔ لنین شناخته می‌شد؛ و دیگر از سوی جنوب قلهٔ کرژنوسکایا به بلندی ۷٬۱۰۵ متر که در رشته‌کوه آکادمی علوم جای گرفته‌است.
همچنین مرز جنوبی کشور با شمالی‌ترین کوه‌های رشته کوه قراقروم پوشیده شده که قله‌های مایاکوفسکی به بلندی ۶٬۰۹۶ متر، کارل مارکس به بلندی ۶٬۷۲۶ متر، انگلس به بلندی ۶٬۵۱۰ متر، و کنکورد به بلندی ۵٬۴۶۹ متر را در خود جای داده‌است. این کوه‌ها از باختر تا خاور در راستای مرز با افغانستان کشیده شده‌است.
دره فرغانه[ویرایش]
دره فرغانه، پرجمعیت‌ترین منطقه در آسیای میانه که توسط بالادست رود سیردریا آبیاری می‌شود، زبانه شمال شرقی ازبکستان و شمال تاجیکستان را دربر می‌گیرد. این دره طولانی که بین دو رشته‌کوه - رشته‌کوه کورامین در شمال و کوهستان ترکستان در جنوب - قرار دارد، در خجند، در کناره سیردریا، به کمترین ارتفاع خود می‌رسد. رودخانه‌ها رسوبات غنی از خاک را از کوه‌های اطراف به دره فرغانه می‌آورند و مجموعه‌ای از وادی‌های حاصلخیز را ایجاد می‌کنند که از دیرباز برای کشاورزی باارزش بوده است.[۳]
رودها[ویرایش]
بزرگترین رودهای آسیای میانه، یعنی آمودریا و سیردریا، که از آب شدن برف‌ها و یخچال‌های طبیعی کوهستان‌های تاجیکستان و قرقیزستان سرچشمه می‌گیرند، هر دو در سرزمین تاجیکستان جریان می‌یابند. بیش از ۹۰۰ رودخانهٔ با درازای بیش از ۱۰ کیلومتر در تاجیکستان وجود دارد.
بزرگترین رودهای تاجیکستان این‌ها هستند:
دریاچه‌ها[ویرایش]
چیزی نزدیک به ۲٪ از گسترهٔ سرزمین تاجیکستان را دریاچه‌ها پوشانده‌اند:
|
|
مسائل زیست‌محیطی[ویرایش]
بیشتر مشکلات زیست‌محیطی تاجیکستان مربوط به سیاست‌های کشاورزی است که در دوره اتحاد جماهیر شوروی به این کشور تحمیل شده‌است. در سال ۱۹۹۱ استفاده سنگین از کودهای معدنی و مواد شیمیایی کشاورزی عامل اصلی آلودگی در جمهوری بود. ازجمله این مواد شیمیایی می‌توان به ددت اشاره کرد که توسط کنوانسیون بین‌المللی ممنوع شده‌است، و چندین ماده ضدعفونی‌کننده و علف‌کش. این مواد شیمیایی علاوه بر آسیب‌هایی که به هوا، زمین و آب وارد کرده‌اند، دانه‌های پنبه را نیز که روغن آنها برای پخت‌وپز استفاده می‌شود، آلوده کرده‌اند. پنبه‌کاران و خانواده‌های آنها در معرض خطر مضاعفی به خاطر استفاده بیش از حد از مواد شیمیایی کشاورزی قرار دارند، چه به صورت تماس مستقیم فیزیکی در مزرعه و چه از طریق استفاده از شاخه‌های گیاه پنبه که در منزل برای سوخت استفاده می‌کنند. اعتقاد بر این است که همه این منابع سمی در میزان بالای مرگ و میر مادران و کودکان و نقایص هنگام تولد نقش دارند. در سال ۱۹۹۴، میزان مرگ و میر نوزادان ۴۳٫۲ در هر ۱۰۰۰ تولد بود که دومین نرخ بالاترین در میان جمهوری‌های شوروی سابق است. این میزان در سال ۱۹۹۰، ۴۰ مرگ و میر نوزاد در هر هزار تولد بوده‌است.[۴]
پنبه نیاز به آبیاری شدید دارد. در مناطق کشت پنبه تاجیکستان، مزارع در قطعه‌زمین‌های بزرگ نیمه‌خشک و زمین‌های کویری ایجاد شده‌اند، اما فصل رشد پنبه تابستان است، زمانی که این منطقه تقریباً بارندگی ندارد. افزایش ۵۰ درصدی کشت پنبه که در سال‌های ۱۹۶۴ تا ۱۹۹۴ توسط برنامه‌ریزان کشاورزی اتحاد جماهیر شوروی و پس از اتحاد جماهیر شوروی مقرر شد، فشاری بیش از اندازه بر منابع آب منطقه‌ای وارد آورد. شبکه‌های آبیاری با طراحی ضعیف منجر به رواناب گسترده‌ای شد که باعث افزایش شوری خاک و حمل مواد شیمیایی سمی کشاورزی به پایین‌دست و مزارع دیگر، دریاچه آرال و مناطق پرجمعیت منطقه شده‌است.
تا دهه ۱۹۸۰، تقریباً ۹۰ درصد از مصرف آب در آسیای میانه برای کشاورزی بود. از این مقدار، تقریباً ۷۵ درصد از آمودریا و سیردریا می‌آیند. زمانی که خشک شدن دریاچه آرال در دهه ۱۹۸۰ مورد توجه بین‌المللی قرار گرفت، سیاست استفاده از آب تبدیل به موضوعی مناقشه‌برانگیز بین جمهوری‌های شوروی مانند تاجیکستان (سرچشمه رودخانه‌های اصلی منطقه)، و ازبکستان (منطقه پایین‌دست) شد. با پایان دوره اتحاد جماهیر شوروی، دولت مرکزی کنترل خط مشی استفاده از آب برای آسیای میانه را از دست داد، و جمهوری‌ها هم در مورد سیاست تخصیص آب نتوانستند به توافق برسند.
صنعت همچنین باعث ایجاد مشکلات آلودگی می‌شود. یکی از اماکن صنعتی مهم در تاجیکستان، کارخانه آلومینیوم در تورسون‌زاده (که قبلاً با نام ریگر شناخته می‌شد)، در غرب دوشنبه در نزدیکی مرز با ازبکستان، مقادیر زیادی گازهای سمی تولید می‌کند که در افزایش شدید تعداد نقایص هنگام تولد در منطقه مقصر شناخته شده‌است.
نگارخانه[ویرایش]
چشم‌اندازی از شهر خاروغ
کوهستانی در تاجیکستان
پانویس[ویرایش]
- ↑ http://www.peaklist.org/WWlists/ultras/StansP1500m.html
- ↑ Peaklist.org در اینجا با نام قلهٔ آچیکتاش (لنین پیشین) فهرست شده‌است. بازیابی در ۱ بهمن ۱۳۹۲
- ↑ "Tajikistan - Topography And Drainage". 2019. Countrystudies.Us. Accessed November 30 2019. [۱].
- ↑ "Tajikistan - Environmental Problems". 2019. Countrystudies.Us. Accessed November 29 2019. [۲].
منابع[ویرایش]
- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Geography of Tajikistan». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۶ آذر ۱۳۹۲.
- «PeakList».
پیوند به بیرون[ویرایش]
 |
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ نقشههای تاجیکستان موجود است. |
| پایتخت |  | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| استانها | |||||
| شهرها | |||||
| برونبومها | |||||
| نقاط دیدنی | |||||
| تاریخ | |||||
| جغرافیا |
| ||||
| سیاست | |||||
| فرهنگ | |||||
| پایتخت | | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| استانها | |||||
| شهرها | |||||
| برونبومها | |||||
| نقاط دیدنی | |||||
| تاریخ | |||||
| جغرافیا |
| ||||
| سیاست | |||||
| فرهنگ | |||||