شور (دستگاه موسیقی)

دستگاه شور، از دستگاه‌های موسیقی ایران است.

به لحاظ حسی طبق تعریف مجید کیانی دستگاه شور آغاز شب است و آوازهای آن ادامهٔ راه و این آغاز هستی و آفرینش است. تلاش است، جستجو است و طلب. (مقام طلب در هفت وادی عشق)

در میان دستگاه‌های ایرانی شور از همه گسترده‌تر است. زیرا هر یک از دستگاه‌ها، دارای یک عده آوازها و الحان فرعی‌ست ولی شور غیر از آوازهای فرعی دارای ملحقاتی است که هر یک به تنهایی استقلال دارد. آوازهای مستقلی که جزء شور محسوب می‌شود و هر یک استقلال دارد از این قرار است: ابوعطا، بیات ترک، افشاری، بیات کرد و دشتی.
محمدرضا لطفی معتقد است:

هر دستگاه مانند یک سیستم با انضباط با مقرراتی مشخص شده کار می‌کند و مانند هر سیستمی، قلبی دارد که بیش از بقیه نغمات تپنده است و در هر دستگاه این قلب، مدار اصلی دستگاه بوده و فرود دستگاه نیز از آن می‌آید. در میان همه دستگاه‌ها نیز یک دستگاه محور اصلی‌است به گونه‌ای که قالب کل ردیف موسیقی ایرانی محسوب می‌شود که فواصل آن در همه دستگاه‌ها تکرار می‌شود و به وسیله آن گوشه گردانی شده یا به صورت پاساژ برای وصل گوشه‌ها از آن سود جسته می‌شود و این دستگاه، شور است.

— محمدرضا لطفی

گام شور سل

نام

به عقیدهٔ فرهاد فخرالدینی، نام «شور» ریشه در زبان عبری دارد و در عصر ساسانی وارد زبان فارسی شده‌است؛ مصدر «شور» در عبری، ریشهٔ واژهٔ عبری «شیر» (به عبری: שירה) است که به معنای آواز و سرود است؛ این نظر فخرالدینی تابع نظر عباس اقبال آشتیانی است که در کتاب «شعر و موسیقی در ایران» نوشته‌است: واژهٔ «شعر» عربی نیست بلکه معرب است و از واژهٔ عبری «شیر» ریشه می‌گیرد.

ساختار

گام شور سل

گام شور از نظر مُد، کوچک (مینور) محسوب می‌شود زیرا درجهٔ سوم (در تصویر، سی بمل) و درجهٔ ششم (می‌ بمل) و درجهٔ هفتم (فا) که از درجات مُدال هستند، به نسبت نت «سل» (نت پایه) دارای فاصلهٔ کوچک (شبیه گام کوچک غربی) هستند؛ فاصلهٔ این درجات را با اختلاف ربع پرده در درجهٔ دوم، می‌توان با فواصل درجات مدهای یونانی فریژین و ائولین، یا گام کوچک نظری (مینور تئوریک) منطبق دانست.

گام شور پایین‌رونده است؛ به این معنا که روند ملودی‌های شور اکثراً از بالا به پایین است و درجات دوم (لا کرن) و هفتم (فا) و پنجم (دو) به طرف نت تونیک (سل) متمایل هستند و از میان دو درجهٔ دوم و هفتم، از آنجایی که درجهٔ دوم به تونیک نزدیک‌تر است، محسوس پایین‌روندهٔ شور محسوب می‌شود. برخی اوقات فرودهای شور بالارونده هستند که در این مواقع، درجهٔ ششم (می بمل) ربع پرده و حتی گاهی نیم پرده بالا می‌رود زیرا به درجهٔ هشتم متمایل می‌شود و از درجهٔ پنجم (ر) دور می‌شود.

دانگ اول شور و یکی از چهار دانگ بنیادین

چهار نت اول شور، دانگ اول شور را تشکیل می‌دهند. به عقیدهٔ داریوش طلایی، تمام ساختارهای مُدال در ردیف موسیقی ایرانی بر اساس چهار دانگ بنا می‌شود که به آنها دانگ‌های بنیادین می‌گویند و یکی از این چهار دانگ بنیادین، دانگ اول دستگاه شور است (سه دانگ دیگر مربوط به چهارگاه، ماهور و نوا هستند).

دستگاه شور در سه منطقه اجرا می‌شود، که به ترتیب شور پایین، شور وسط، و شور بالا (یا اوج) نامیده می‌شوند. شور پائین وسعتی برابر یک فاصلهٔ چهارم درست دارد، یعنی همان دانگ اول دستگاه شور. درآمد شور در این منطقه اجرا می‌شود. شور وسط دانگ دوم دستگاه شور را می‌سازد و به دانگ اول متصل است به گونه‌ای که نت آخر دانگ اول، نت اول دانگ دوم است. گوشه‌ٔ شهناز و توابع آن در این منطقه اجرا می‌شوند. در گوشه‌هایی نظیر «گلریز» و «بزرگ» درجهٔ هشتم به دانگ دوم افزوده می‌شود که باعث می‌شود وسعت دانگ دوم را تا فاصلهٔ پنجم بزرگ افزایش دهد؛ اینجاست که درجهٔ هشتم شور، محور ملودی (نت شاهد) می‌شود و زمینه برای اجرای شور بالا مهیا می‌شود. شور بالا (اوج) از درجهٔ هشتم آغاز می‌شود و دانگ سوم دستگاه شور را تشکیل می‌دهد. بین دانگ سوم (شور بالا) و دانگ دوم (شور وسط) یک پرده فاصله است؛ به عبارتی دیگر، دانگ سوم همان دانگ اول است با این تفاوت که یک اکتاو بالاتر اجرا می‌شود. گوشهٔ حسینی در این دانگ اجرا می‌شود.

هر سه منطقه (دانگ) از نظر فاصله بر هم منطبق هستند به گونه‌ای که فواصل میانی هر دانگ دو فاصلهٔ دوم نیم‌بزرگ و یک فاصلهٔ دوم بزرگ هستند.

آوازها (متعلقات)

بر اثر جابه‌جا شدن نقش و وظیفهٔ نت‌های دستگاه شور، کیفیت‌های دیگری از شور حاصل می‌شود که با تثبیت هرکدام از این حالت‌ها در نقش زمینه و فضای اصلی، مایهٔ جدیدی پدید می‌آید که به آنها ملحقات یا متعلقات شور می‌گویند. این ملحقات را آواز می‌نامیم. هرکدام از این آوازها استقلال اجرایی دارند و گوشه‌های مختص به خود را دارند. از آنجایی که در موسیقی قدیم، نامی از این آوازها نیامده‌است، می‌توان گفت این آوازها برداشتی تازه از دستگاه شور بوده‌است و احتمالاً از دورهٔ افشاریه، زندیه و قاجاریه به این سو معمول شده‌اند و نیز احتمال دارد هر کدام از این آوازها مربوط به مناطق و نژادهای مختلف باشند. به عنوان مثال ابوعطا که به «دستان عرب» نیز شهرت داشته، مربوط به قوم عرب (ناحیه حجاز)، افشاری مربوط به طایفهٔ افشار، بیات ترک مربوط به طایفهٔ زندیه و دشتی که در گیلان با نام گیلکی و در فارس با نام دشتستانی شهرت داشته‌است، از این نواحی آمده باشد و در گذر زمان مورد پسند واقع شده و رواج یافته‌است. در آوازهای دستگاه شور، نقش نت تونیک شور به درجات دیگر محول می‌شود. در واقع وجه تمایز متعلقات شور نسبت به یکدیگر، جابه‌جایی نت شاهد و ایست و متغیر در روی درجات گام شور است.

ابوعطا

• آواز ابوعطا از درجهٔ دوم شور ساخته می‌شود. فرصت‌الدوله شیرازی معتقد است ابوعطا همان سارنج است و این آواز قسمی از فرود شور است. تصنیف بهار دلکش یکی از آثار ساخته‌شده در آواز ابوعطا (گوشهٔ حجاز) است.

بیات ترک

• آواز بیات ترک از درجهٔ سوم شور ساخته می‌شود؛ به آن معنا که نت شاهد در آواز بیات ترک، درجهٔ سوم دستگاه شور است. در خود دستگاه شور، درجهٔ سوم کمتر مورد استفاده قرار گرفته اما در بیات ترک، این درجه، مایهٔ اصلی محسوب می‌شود. سه نوع فرود در این آواز داریم که عبارتند از: فرود روی نت شاهد، فرود روی نت «زیرتونیک» شور و فرود روی نت تونیک شور.تصنیف اندک اندک اثر شهرام ناظری، یکی از آثار ساخته شده در آواز بیات ترک است.

افشاری

• آواز افشاری از درجهٔ چهارم شور ساخته می‌شود؛ به این معنا که نت شاهد در آواز افشاری، درجهٔ چهارم دستگاه شور است. نت ایست در روی درجهٔ دوم و توقف و خاتمه، روی نت «زیرتونیک» شور است و در واقع حالتی شبیه به گوشهٔ رهاب دارد.این دهان بستی دهانی باز شد آوازی است در مایهٔ افشاری (گوشهٔ مثنوی) که توسط محمدرضا شجریان برای ماه رمضان اجرا شده‌است. همچنین از کفم رها تصنیفی است در آواز افشاری که توسط خوانندگانی چون محمدرضا شجریان و سیما بینا اجرا شده‌است.

دشتی

• آواز دشتی از درجهٔ پنجم شور ساخته می‌شود؛ به این معنا که شاهد آواز دشتی، درجهٔ پنجم دستگاه شور است. شاهد دشتی نتی متغیر است بدین شکل که گاهی ربع پرده پایین می‌آید. علت این تغییر برمی‌گردد به درجهٔ چهارم شور، زیرا وقتی ملودی حول و حوش درجه چهارم شور می‌چرخد، درجهٔ پنجم شور (شاهد دشتی) گرایش به درجهٔ چهارم پیدا می‌کند و به همین دلیل ربع پرده کم می‌شود. ایست نهایی تمام جملات ردیف دشتی، روی نت تونیک دستگاه شور است. سرود ای ایران یکی از آثار ساخته‌شده در آواز دشتی است. انگیزه‌ای که باعث شد روح‌الله خالقی ای ایران را در مایهٔ دشتی بسازد این بود که می‌خواست ثابت کند در آواز دشتی نیز می‌توان کاری حماسی ساخت و این آواز لزوماً برای فضاهای غمگین نیست.
• آواز بیات کرد از درجهٔ چهارم شور آغاز می‌شود و خصوصیاتش (نظیر شاهد و متغیر و ایست) مانند آواز دشتی است.

گوشه‌ها

گوشه‌های دستگاه شور در ردیف سازی میرزاعبدالله عبارت‌اند از:

1. درآمد اول
2. درآمد دوم: پنجه شعری
3. درآمد سوم: کرشمه
4. درآمد چهارم: رهاب
5. درآمد پنجم: اوج
6. درآمد ششم: ملا نازی
7. نغمهٔ اول
8. نغمهٔ دوم
9. زیرکش سلمک
10. سلمک
11. گلریز
12. مجلس‌افروز
13. عُزّال
14. صفا
15. بزرگ
16. کوچک
17. دوبیتی
18. خارا
19. قجر
20. حزین
21. شور پایین دسته
22. رهاب
23. چهار گوشه
24. مقدمهٔ گریلی
25. رضوی، حزین، فرود
26. شهناز
27. مقدمهٔ قرچه
28. قرچه
29. شهناز کت یا عاشق‌کش
30. گریلی
31. گریلی شستی
32. رنگ هشتری
33. رنگ شهرآشوب
34. رنگ ضرب اصول

رهاب

نت شروع در رهاب «فا» است؛ همچنین نت ایست «سل» و نت شاهد «لا کرن» است. در گوشه‌ٔ رهاب، ارزش نت‌ها به لحاظ ملودی، نسبت به درآمدهای قبلی شور تغییر می‌کند و برخلاف گوشه‌های قبل، نت‌هایی که متمایل به تونیک هستند («فا» «لا کرن» «دو») نقش مهم‌تری در ایجاد ملودی پیدا می‌کنند.

زیرکش سلمک

نت شروع در این گوشه «ر» است و نت ایست، «سل»؛ همچنین نت شاهد در گوشهٔ زیرکش سلمک «سی‌ بمل» است. بنا بر آنچه گفته‌ شد، زیرکش سلمک از درجهٔ پنجم «ر» شروع می‌شود و به ترتیب، پس از اجرای درجات دیگر به تونیک (درجهٔ اول) شور برمی‌گردد. وسعت ملودی در این گوشه، به «هشتم درست» می‌رسد اما درجات ششم، هفتم و هشتم نقشی مهم ایفا نمی‌کنند و در واقع نقش اصلی این درجات در گوشه‌های بعدی نمایان می‌شود.

سلمک

این گوشه پس از زیرکش سلمک اجرا می‌شود. در این گوشه، ارزش ملودی نت می‌ بمل (درجهٔ ششم) همانند درجات قبلی گام شور است اما نت فا (درجهٔ هفتم) نسبت به گوشه‌های قبلی شخصیت قوی‌تری می‌یابد به طوری که می‌توان آن را در ردیف صداهای گام قرار داد همچنین نت دو (درجهٔ چهارم) نسبت به درجات دیگر برجسته‌تر است؛ به عبارتی دیگر نت دو «نمایان» شور است.

عُزّال

این گوشه در اوج شور قرار دارد و از درجهٔ هشتم شور شروع می‌شود و محور اصلی عزال نیز همین درجه است به گونه‌ای که نت‌های پیرامون درجهٔ هشتم، همواره به سویش جذب می‌شوند. به دلیل تمایل نت‌ها به درجهٔ هشتم، درجهٔ ششم نیز در عزال ربع پرده بالا می‌رود (می‌ کرن). نت ایست عزال، درجهٔ هشتم است.

بزرگ

این گوشه نیز مانند عزال در شور بالا (اوج) قرار دارد و از درجهٔ هشتم آغاز می‌شود و این درجه نت شاهد گوشهٔ بزرگ است. حرکت ملودی در گوشهٔ بزرگ، پایین‌رونده است و به سمت درجهٔ چهارم سیر می‌کند و همانجا می‌ایستد. محدودهٔ ملودیک در این گوشه، یک «پنجم درست» می‌باشد. («سل» خطِ دومِ حامل تا «دو» زیرِ خطِ حامل)

رنگ هشتری

هشتری، دو ضربی ترکیبی است با سرعت تند (۶/۱۶) نت شاهد در این رنگ درجهٔ سوم شور است و نت ایست، درجهٔ یکم.

رنگ شهرآشوب

این رنگ دو ضربی ترکیبی است (۶/۸) که با سرعتی متوسط اجرا می‌شود. شهرآشوب در درجات گوناگون شور بسط و گسترش می‌یابد.

ضرب اصول

این رنگ دو ضربی ترکیبی‌ است (۶/۸) با سرعت کُند و ترکیب ریتمیک آن در اغلب رنگ‌های دیگر به گوش می‌رسد. برخی شعرا نام این رنگ را در اشعار خود آورده‌اند
از جمله سعدی:

به دوستی که ز دست تو ضربت شمشیر

چنان موافق طبع آیدم که ضرب اصول

و حافظ:

مغنی نوای طرب ساز کن		به قول و عزل قصه آغاز کن
که بار غمم بر زمین دوخت پای		به ضرب اصولم بر آور زجای

منابع

• طلایی، داریوش (۱۳۷۸). «ردیف و سیستم مقام‌ها». هنر. نورمگز (۴۲): ۱۲۱–۱۴۵. دریافت‌شده در ۲۸ ژانویه ۲۰۱۷.
• فخرالدینی، فرهاد (۱۳۹۴). تجزیه و تحلیل و شرح ردیف موسیقی ایران. تهران: نشر معین. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۱۶۵-۰۹۸-۰.