تاکستان

تاکستان سیادون
کشور	ایران
استان	قزوین
شهرستان	تاکستان
بخش	مرکزی
نام(های) قدیمی	سیاه‌دهن
مردم
جمعیت	۷۷،۹۰۷ نفر در سال ۱۳۹۰
مذهب	شیعه, یهودی(تعداد کم)
جغرافیای طبیعی
ارتفاع از سطح دریا	۱۲۶۵ متر
اطلاعات شهری
ره‌آورد	انگور
پیش‌شماره تلفنی	۰۲۸۲
تاکستان روی نقشه ایران ۳۶.۰۶۲۵° شمالی ۴۹.۶۹۸۸° شرقی / 36.0625; 49.6988

برای کاربردهای دیگر به انگور مراجعه شود.

تاکِستان (به تاتی: سیادون) مرکز شهرستان تاکستان در استان قزوینِ در شمال غربی ایران است. ارتفاع متوسط این شهر از سطح دریا ۱٬۲۶۵ متر می‌باشد. فاصله تاکستان تا مرکز استان (قزوین) حدود چهل کیلومتر که از جاده قدیم قزوین-همدان و آزادراه (قزوین–زنجان) به آن متصل است.

شهر تاکستان در ۳۰ کیلو متری جنوب غربی قزوین و در محور ترانزیتی قزوین –همدان و قزوین –زنجان واقع شده است .ساکنین اصلی این شهر به زبان تاتی بازمانده زبان قدیمی ایرانی سخن می گویند . آ‎ثار بدست آمده از تپه های باستانی تاکستان و روستاهای اطراف آن حاکی از قدمت این سرزمین به تاریخ پیش از اسلام می رسد . از آثار باستانی آن میتوان مسجد شاه عباس –مسجد سرخندق –مقبره پیر، حمام شاه عباسی، قز قلعه، امامزاده ولی ضیاء آباد….رانام برد . تاکستان با داشتن بیش از ۲۰۰واحد صنعتی بزرگ وکوچک، ذخائر بزرگ معدنی ویک مجتمع وشهرک صنعتی بعنوان دومین شهر مهم صننعتی استان محسوب میگردد. وجود باغهای بزرگ انگوراین شهر را به همین نام شهرت داده است.

تاکستان را با پیشینه ای حدود ۷۰۰۰ سال جزو قدیمی ترین شهرهای ایران و جهان می دانند. این منطقه مسیر عبور جاده قدیمی، پررفت‌وآمد و جهانی ابریشم بوده که سران معروف جهان برای تصاحب آن جنگ های زیادی کرده‌اند. تاکستان که به سرزمین «تات ها» معروف بوده درگذشته «سیاده» یا «سیادهن» نامیده می شد. نام «سیادهن» بر روی یکی از کتیبه های دوران هخامنشی موسوم به پیوتین گرایا حک شده است. این کتیبه که از قدیمی ترین اسناد نوشتاری این شهرستان است، به زبان یونانی نوشته شده و هم اکنون در موزه شهر وین، نگه داری می شود. تاکستان در باختر قزوین واقع شده وعوامل اقتصادی از جمله آب و هوای مناسب، حاصل خیزی خاک و دست رسی به آب مورد نیاز برای کشاورزی سبب گسترش و توسعه اقتصادی تاکستان شده است. باغ های انگوراین شهرستان شهرت فراوانی دارند که در کنار دشت های حاصل خیز و پربرکت منطقه؛ علاوه بر جاذبه های خاص, کشت انواع محصولات کشاورزی نیز در آن ها جریان دارد. تاکستان در زمینه گردشگری پیشرفت شایانی نداشته ولی دارای توان های بالقوه زیادی در زمینه گردشگری مذهبی و طبیعی است.

جمعیت‌هایِ زبانی

فقط ساکنانِ اصلیِ شهر به زبان تاتی و فارسی سخن می‌گویند. دو طایفه‌یِ بزرگِ رحمانی و طاهرخانی عمده‌یِ جمعیتِ تاکستان را شکل می‌دهند و بدین‌وسیله از غیرِبومیان متمایز می‌گردند. در حالِ حاضر شهرِ تاکستان پذیرایِ مهاجرانِ زیادی از نقطه‌هایِ مختلف می‌باشد. عمده‌یِ این مهاجران ترکی‌زبان‌اند که از استان‌هایِ ترک‌نشینِ شمالِ غربِ کشور و روستاها و بخش‌هایِ ترکی‌زبانِ خودِ شهرستان آمده و در این شهر ماندگار شده‌اند.

شمار اندکی نیز از ملّیت‌هایِ دیگر هستند، برایِ نمونه مهاجرانِ عراقی و کارشناسان و فنّی‌کارانِ غربی و یا شرقی‌ای که در کارخانه‌هایِ این شهر سرگرمِ کاراند. زبانِ میانجی در میانِ نسلِ جوان و بیشترِ میانسالان فارسی‌ست؛ ولی برخی ازمیانسالان و بسیاری از سالخوردگانِ تاکستانی‌زبان با ترک‌ها به‌راحتی ترکی حرف می‌زنند، یعنی در میانِ این گروه‌هایِ سِنّی، رابطه‌هایِ ترک-تات به زبانِ ترکی بوده و هنوز هست. از این میان ترک‌ها، کردها و گیلک‌هایی که در این شهر ساکن‌اند، همگی، این زبان را می‌فهمند ولی رابطه‌ها به فارسی‌ست. ترک‌ها، کُردها و فارس‌هایی نیز هستند که این زبان را به‌خوبی حرف می‌زنند. به‌سببِ ویژگی‌هایِ آوایی و دستوریِ تاکستانی، فراگیرانِ بیرون از زبان به‌ندرت می‌توانند به لهجه‌یِ خودِ این مردم حرف بزنند. در هر حال، زبان و جمعیت غالب در این شهر، تاتی است.

برخی از پدر و مادرها نیز به‌خاطرِمزیت‌هاِ بعدیِ فارسی برایِ فرزندانشان، زبانِ فارسی را به‌عنوانِ زبانِ خانه برمی‌گزینند؛ امّا با این‌حال هنوز بیشترِ مردم با فرزندانشان تاکستانی حرف می‌زنند. وجودِ شهرک‌هایِ صنعتی و دانشگاهِ آزاد و پیامِ نور موجب رویاروییِ فرهنگی بینِ بومیان و غیرِبومیان شده، که همین امر مردمِ بومی را بیشتر به فارسی‌گویی وامی‌دارد. افزون بر همه‌یِ این‌ها، همچون نقطه‌هایِ دیگرِ جهان در اینجا نیز بر اثرِ روندِ اطّلاع‌رسانیِ رسانه‌ای و همگون‌سازی‌هایِ پیروِ آن، زبانِ تاکستانی دستخوشِ دگرگونی‌هایِ فزاینده‌ای‌ست.

روشن است که فارسی بیشترین اثر را بر گویش‌هایِ این‌چنینی دارد. افزون بر اثرپذیری‌هایِ واژگانی و دستوریِ رایج میانِ زبان‌هاِ قوی و ضعیف، همانندی‌هایِ ریشه‌شناختیِ فارسی و تاکستانی نیز این روند را شتاب می‌بخشد؛ برایِ نمونه واژه‌یِ zonem در تاکستانی برابر با زانویِ فارسی‌ست، و امروزه بسیاری از مردم به‌راحتی به‌جای zonem از zânu استفاده می‌کنند، و (آنگونه که نگارنده از گویشورانِ این زبان جویا شده) این بدان سبب است که آن‌ها این دو را یکی و گاه بدتر، واژه‌یِ تاکستانی را دگرگون شده‌یِ همان برابرِ فارسی می‌دانند.

یادآور می‌شود نام‌هایِ اندام‌هایِ بدن از آن دست واژه‌ها هستند که با وجودِ سده‌ها جدااُفتادگی، می‌توانند در زبان‌هایِ هم‌خانواده با کمترین دگرگونی برجای بمانند. برایِ نمونه همین زانو در فرانسه genou، در انگلیسی knee، در آلمانی knie، در روسی koleno و در هندی ghutna گفته می‌شود . همگیِِ زبان‌هایِ نام‌برده هم‌خانواده و از خانواده‌یِ زبان‌هایِ هندواروپایی هستند.

نام و زبانِ تاکستان

مردم در تاکستان به زبانِ خود تاتی یا سیادونیجی (siyâdiniji) می‌گویند و به شهرِ خود سیادون (siyâden). نامِ تاکستان را فرهنگستان اوّل ایران برایِ این شهر در نظر گرفت و پیش از آن گویا در نوشته‌هایِ رسمی نامِ این شهر به شکلِ سیاه‌دهن (siyâdehen) می‌آمده ). امّا ij- پسوندِ نسبت است که در تاکستانی تنها برایِ نسبتِ محلِّ اقامت کاربرد دارد. به این ترتیب siyâdinij به معنایِ کسی‌ست که اهلِ siyâden باشد (و در آن eیِ siyâden زیرِ اثرِ iیِ پسوندِ ij- دستخوشِ همگونیِ پسرو (افراشته‌تر) شده‌است). اکنون با افزودنِ پسوندِ نسبتِ i- به این واژه، واژه‌یِ تازه‌یِ siyâdiniji به دست می‌آید که به زبانِ یک siyâdinij گفته می‌شود. در دیگر شهرها و آبادی‌های مادی‌زبان رامند نیز مردمِ هر نقطه نامِ زبان خود را از نامِ شهر و آبادیِ خود می‌گیرند.

نامِ پیشینِ شهرِ تاکستان، سیادِهِن یا سیادُهُن هم ثبت شده‌است. برخی بخشِ «-دِهِن» را در نام سیادهن با موردِ مشابهِ آن در نام‌هایِ رودهن و بومهن یکی می‌دانند. تغییر نام این شهر از سیادِهِن به تاکستان به سببِ محصولِ انگور این شهرستان بوده و توسّطِ فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسی در دوره‌یِ رضاشاه پهلوی انجام گردیده‌است. تاکستان به معنای باغ انگور است.

نام خانوادگی بیشتر مردم تاکستان که تبار تاکستانی دارند رَحمانی (رَحمَنی)،وَحید، طاهِرخانی، صَمَدی، شَقاقی و طاهِری است.البته فامیلی طاهِرخانی مختص مردم تاکستان میباشد.به طوری که در هر کشور پیشینه فردی با فامیلی طاهِرخانی به تاکستان برمیگردد.

پیشه‌یِ مردمِ شهر

پیشه‌یِ اصلیِ مردم کشاورزی و باغ‌داری است و محصولهایی چون (بیش از ۳۳ گونه) انگور، هلو-انجیری (بشقابی)، شلیل، یونجه، گندم، آفتابگردان، خیار و... در این شهر بطورِ انبوه پرورش می‌یابد. تاکستان از تولیدکنندگان برجستهٔ مرغ در کشور است.

●کشاورزی و دام داری

کشاورزی یکی از شغل های اصلی مردم تاکستان است. آب و هوای مناسب برای باغ داری به ویژه پرورش انگور، تنوع ناهمواری ها، وجود زمین های حاصل خیز و دست رسی به آب های سطحی و زیرزمینی کافی، سبب رونق کشاورزی در ناحیه تاکستان شده است. عمده ترین محصولات کشاورزی تاکستان عبارتند از: انگور، گوجه فرنگی، سیب زمینی، گردو، بنشن، بادام، انواع میوه و صیفی جات. به واسطه وجود منابع طبیعی مناسب، تاکستان از دام داری خوبی نیز برخوردار است و یکی از مهره های کلیدی دام داری استان قزوین به شمار می آید. دام داری نیز مانند کشاورزی از شغل های اصلی مردم منطقه است و پرورش دام و طیور از جمله مهم ترین منابع درآمد مردم شهرستان محسوب می شود.

●صنایع و معادن

صنایع شهرستان قزوین در دو دسته صنایع دستی و صنایع ماشینی تقسیم بندی می شوند. مردم شهرستان تاکستان مانند مردم دیگر شهرهای ایران در صنایع دستی و آفریدن اثرهای هنرمندانه، سابقه طولانی دارند. انواع سفال و ظروف سفالی، گیوه, انواع سبد، قالی، گلیم و نقش های منجوق دوزی شده از جمله مهم ترین صنایع دستی تاکستان است. این شهرستان از رونق صنعتی خوبی برخوردار است و صنایع ماشینی نسبتاً خوبی در این شهرستان وجود دارد که شهر صنعتی تاکستان گواه این مطلب است. تاکستان دارای صدها کارخانه مختلف تولیدی از جمله سرنگ، باندهای پزشکی، حشره کش ها، صابون، شیشه دارویی، الکترود، رزین ها، ژنراتور، نخ، لودر، چدن ریخته گری شده نشکن، رینگ، کربن نسوز، کلاچ و… است. به طور کلی اقتصاد و بازرگانی شهرستان تاکستان بر پایه کشاورزی، دام داری، صنعت, معدن و خدمات استواراست و عوامل ارتباطی، بازرگانی, صنعتی و خدماتی مناسب نیز به گسترش و پیشرفت بازرگانی منطقه کمک شایانی کرده است.

تاریخ

تاکستان در مسیر جاده ابریشم بوده و یکی از اثرهایِ تاریخیِ آن آرامگاهِ پیرِ قِز قَلعه یا بُقعه‌یِ پیر است.

●وجه تسمیه و پیشینه تاریخی

تاکستان که به سرزمین «تات ها» معروف بود در گذشته «سیاده» یا «سیادهن» نامیده می شد. به قول برخی مورخان «سیادهن» یا «سیادهان» تغییرشکل یافته واژه «سه دهان» بوده و خود آن نیز صورت معرب لغت «سه دژان» پارسی است. هم چنین نام «سیادهن» بر روی یکی از کتیبه های دوران هخامنشی - مربوط به ۲۳۰۰ سال قبل - موسوم به پیوتین گرایا نیز حک شده است. این کتیبه که از قدیمی ترین اسناد نوشتاری این شهرستان است، به زبان یونانی نوشته شده است و هم اکنون در موزه شهر وین، پایتخت اتریش نگه داری می شود. دراین کتیبه چنین آمده است: «سیادان (نام پیشین تاکستان) و ساوه از شهرهای سرسبز شمال فلات ایران است.» تاریخ این شهر با ورود اولین دسته های اقوام آریایی به این سرزمین رقم خورده است و در سلسله ها و حکومت های قبل از اسلام در ایران، صعودها و فرودهای بسیاری بر خود دیده است. آثار گچ بری جالب مربوط به دوره ساسانی که در تپه خندو واقع در شمال خاوری تاکستان به دست آمده است، نشانه آبادانی این منطقه در آن دوران است. بر اساس شواهد و بررسی های باستان شناسی انجام شده در تپه خله کو ایجاد هسته اولیه شهر به ۷۰۰۰ سال پیش باز می گردد که همین سندعلمی، تاکستان را جزو قدیمی ترین شهرهای ایران و حتی دنیا قرار می دهد. روی همین اصل باید تحقیقات علمی - در مورد عمر این شهرستان - در این منطقه تکمیل تر شود. این شهرستان با توجه به این که قدیمی ترین شهر منطقه است، قدیمی ترین اثر باستانی این محدوده، یعنی بقعه پیر را نیز در خود جای داده است. هم چنین مسیر عبور جاده قدیمی، پر رفت‌وآمد و جهانی ابریشم از این شهر بوده است. طی حدود ده هزار سال، این مسیرنقش عظیمی در نقل و انتقال مواد، فرهنگ، آیین، تکنولوژی و ایجاد و توسعه روابط فرهنگی و اقتصادی و نزدیکی ملت ها به عهده داشته و همانند رود بزرگی آسیا را به اروپا پیوند داده است. جاده ابریشم - که افرادی چون کوروش و کراسوس رومی و اسکندر مقدونی بر سر تسلط بر آن جان باختند - به خاطر وجود سنگ ابسیدین و موقعیت استراتژیک مناسب از تاکستان عبور می کرده است. در زمان هخامنشیان برای یکی از راه های ارتباطی ساخته شده توسط داریوش اول چاپارخانه مهمی در تاکستان بنا شد که محل آن روبه روی بقعه پیراست و عده ای وجه تسمیه «سیادان» را به خاطر وجود همین چاپارخانه می دانند. تاکستان در اواخر حکومت شاهان هخامنشی، بعد از مقاومت در برابر سپاه اسکندر و شکست خوردن از او، متحمل خسارات فراوانی شد. طبق تحقیقات و مطالب آورده شده در کتاب «ایستگاه های پارتی» چاپ فیلادلفیای آمریکا (سده اول پیش از میلاد)، تاکستان از شهرهای مهم منطقه بوده و از بخش های سوق‌الجیشی امپراتوری اشکانیان در باختر کشور به حساب می آمده است. با توجه به اشیای به دست آمده از تپه های باستانی این شهرستان مشخص شده که تاکستان در زمان ساسانیان - آخرین سلسله ایران قبل از اسلام - شهری بسیار آباد بوده است. منطقه تاکستان به هنگام فتح ایران توسط اعراب (در زمان عمربن خطاب) به دست عروه بن زید خل طایی گشوده شد، اما مردم آن بر دین خود استوار مانده و خراج گزار شدند. در زمان امویان و سلجوقیان ناحیه تاکستان از اهمیت زیادی برخوردار بوده است و در زمان ایل خانان با استقرار پایتخت در سلطانیه موقعیت جلگه تاکستان به نحو چشم گیری رونق یافت. آمدن سلطان محمد خدابنده به این شهر, ورق دیگری بر تاریخ این خطه افزود. این توجه و شکوفایی منطقه تاکستان در زمان صفویه هم ادامه پیدا کرد. بناها و مکان های به جای مانده از آن زمان؛ گواه محکمی بر این ادعا است. در ضمن چون تاکستان بر سر راه تهران - اروپا قرار داشته، بیش تر شاهان قاجار نیز به این شهر آمده و مدتی در آن مانده یا از آن می گذشتند و بالطبع مورد توجه و تفقد آنان قرار می گرفته است. این شهرستان هم اکنون یکی از معتبرترین شهرستان های استان قزوین است.

مکان های دیدنی و تاریخی

شهرستان تاکستان در زمینه گردشگری مذهبی و طبیعی دارای توان های بالقوه زیادی است که نشان از پتانسیل بالای این منطقه دارد. بناهای تاریخی و معماری این شهرستان شامل: بناهای مذهبی, امام زاده ها و هم چنین قلعه های قدیمی است و مکان های طبیعی نیز شامل: چشمه های آب گرم که در زمینه توریسم درمانی مفیدند و باغ های زیبای انگور می شوند که هنوز از این جاذبه ها بهره برداری مطلوب و در شان این شهرستان با اهمیت نشده است

مشخصات جغرافیایی

تاکستان در باختر استان قزوین قرار گرفته و مرکز آن شهر تاکستان است. از نظرجغرافیایی در ۴۹ درجه و ۴۲ دقیقه درازای خاوری و ۳۶ درجه و ۰۴ دقیقه پهنای شمالی و در ارتفاع ۱۲۶۵ متری از سطح دریا واقع شده است. این شهرستان در ناحیه جنوب باختری شهرستان قزوین واقع شده و از باختر به استان زنجان، از جنوب به شهرستان بویین زهرا و از شمال و شمال خاوری به شهرستان قزوین محدود می شود. شهرستان تاکستان از شهرها و روستاهای متعدد تشکیل شده است و شهر تاکستان از دو بخش قدیم و جدید پدید آمده که بخش قدیم شهر درناحیه جنوبی واقع شده و بخش جدید شهر, بیش تر به سوی شمال گسترش یافته است. فاصله تاکستان تا قزوین حدود چهل کیلومتر و از طریق جاده آسفالته و بزرگ راه تهران- زنجان به آن متصل است. عوامل اقتصادی از جمله آب و هوای مناسب، حاصل خیزی خاک و دست رسی به آب مورد نیاز برای کشاورزی سبب گسترش و توسعه منطقه تاکستان شده است.راه ها و مسیرهای ارتباطی شهرستان تاکستان عبارتند از: ۱- بزرگ راه تهران - زنجان که از قزوین و تاکستان نیز عبور می کند. ۲- راه اصلی آسفالته تهران - زنجان که از تاکستان می گذرد. ۳- راه های فرعی مختلف که به شهرستان های هم جوار مرتبط می شود. ۴- جاده ترانزیت تهران - اروپا که از شهرستان تاکستان عبور می کن.

دانشگاه‌ها

• دانشگاه آزاد تاکستان
• دانشگاه پیام نور
• دانشگاه علمی و کاربردی
• مرکز آموزش عالی تاکستان غیر انتفاعی
• مرکز آموزش عالی علامه مجلسی

جستار های وابسته

ایستگاه تحقیقات انگور (تاکستان)

پانویس

موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی تاکستان و موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی علامه مجلسی دانشگاه علمی کاربردی تاکستان دانشگاه پیام نور تاکستان

منابع

آمار از: اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران ۱۳۸۳، ص ۱۴۵. سایت اطلاع رسانی استان قزوین