حماسه گیلگمش

حماسه گیلگمش 

لوح طوفان بزرگ حماسه گیلگمش به زبان اکدی
تاریخ نگارش	ح.  ۲۱۰۰ پیشا دوران مشترک
کشور	میان‌رودان
زبان	زبان سومری
نوع رسانه	لوح رسی

نسخه اَکدی حماسه گیلگَمِش

حماسهٔ گیلگَمِش (حماسهٔ گیلگامش) (در سومری:𒄑𒉈𒂵𒈩 یا حماسه بیلگمس) شعری حماسی است که در بین‌النهرین باستان شکل گرفت؛ و قدیمی‌ترین اثر ادبی برجسته بازمانده، و دومین متن مذهبی قدیمی پس از متون اهرام در نظر گرفته می‌شود. تاریخ ادبی گیلگمش با پنج شعر سومری دربارهٔ بیلگمس (سومری «گیلگمش»)، پادشاه اوروک آغاز می‌شود (در زمان سلسله سوم اور - ح. ۲۱۰۰ پیشا دوران مشترک). این داستان‌های مستقل بعداً با هم ترکیب شدند و حماسه‌ای را به زبان اکدی پدیدآوردند. اولین نسخه بازمانده از این حماسه ترکیبی، که به نسخه «بابِلی قدیم» معروف است، به قرن ۱۸ پیشا دوران مشترک می‌رسد و بر اساس واژه‌های آغازینش Shūtur eli sharrī («برتر از همه شاهان») نامگذاری شده‌است. تنها چند لوح از آن به جا مانده‌است. نسخه متاخر، «مرجع بابِلی»، توسط «سین-لقی-اونینی» گردآوری شد، زمانش به قرن ۱۳ تا ۱۰ پیشا دوران مشترک می‌رسد، و با واژه‌های Sha naqba īmuru («او که ژرفا را دید»، به زبان امروزی: «او که ناشناخته را می‌شناسد») آغاز می‌شود. تقریباً دو-سوم این نسخه طولانی‌تر (در دوازده لوح) بازیابی شده‌است. بعضی از بهترین رونوشت‌ها در کتابخانه آشوربانی‌پال (پادشاه آشوری، آشوربانی‌پال (قرن ۷ پیشا دوران مشترک)) پیدا شدند.

بخش اول داستان دربارهٔ گیلگمش، پادشاه اوروک، و انکیدو است، مردی وحشی که خدایان خلق کردند تا جلوی ستم کردن گیلگمش به مردم اوروک را بگیرد. پس از آنکه انکیدو به واسطه رابطه جنسی با یک روسپی متمدن می‌شود، به اوروک سفر می‌کند، در آنجا گیلگمش را به مصافی برای سنجش قدرت می‌طلبد. گیلگمش برنده ستیز است؛ با این وجود، دوست یکدیگر می‌شوند. آن دو سفری شش-روزه به جنگل سدر افسانه‌ای می‌کنند، نگاهبان جنگل، «هومبابای مخوف» را می‌کشند، و درخت سدر مقدس را قطع می‌کنند. ایزدبانو ایشتار «نر گاو آسمانی» را برای مجازات گیلگمش می‌فرستد، گیلگمش خواسته او را رد کرده‌است. گیلگمش و انکیدو نر گاو آسمانی را می‌کشند؛ خدایان پس از آن انکیدو را به مرگ محکوم می‌کنند و او را از بین می‌برند.

این حماسه در سال ۱۸۷۰ توسط جورج اسمیت ترجمه و منتشر شده‌است.

تاریخچهٔ کشف

به سال ۱۸۴۹، آستن هنری لایارد، در ساحل رو به روی موصل در کویونجیک بزرگ‌ترین قصر نینوا مربوط به دورهٔ آشور بانیپال را یافت. لایارد در دو تالاری که کشف کرد، کتابخانه آشوربانی‌پال را دید که مشتمل بر ۲۸ هزار لوح گلی بود. در سوم دسامبر ۱۸۶۲، جرج اسمیت در انجمن آثار تورات سخنرانی کرد و مدعی شد که در یکی از الواح کتابخانهٔ آشور بانیپال داستان طوفانی را خوانده که شباهت بسیاری با داستان طوفان نوح تورات دارد. به دلیل ناقص بودن متن الواح، او خود به کویونجیک سفر کرد و به‌طور اتفاقی باقی الواح حماسه را کشف کرد.

در سال ۱۸۷۰، او نخستین ترجمهٔ گیلگمش را انتشار داد.

در سال ۱۸۸۹ پژوهشگران دانشگاه پنسیلوانیا تپهٔ نیپور عراق را شناسایی و سی تا چهل هزار لوح کشف کردند که در بین آن‌ها کهن‌ترین متن گیلگمش موجود بود. این متن در سال ۱۹۳۰ به وسیلهٔ کمپل تامپسون (به انگلیسی: Kampbell Thompson) برگردان و حاشیه‌نویسی شد.

نسخه‌شناسی

حماسهٔ گیلگمش در اصل متعلق به فرهنگ سومری و ۲۴۰۰ سال پیش از میلاد است که بعدها به فرهنگ آشوری و بابلی و اکّدی راه یافته‌است و هر بار اضافاتی به آن افزوده شده.

از بین منابع مختلف، دو نسخهٔ حماسه تا حدودی بازسازی شده‌است:

• نسخهٔ مرجع اکدی
• نسخهٔ بابلی کهن.

نسخهٔ مرجع اکدی

این نسخه، توسط سین لیق اونینی (به انگلیسی: Sin-Liqe-Unninni) ما بین ۱۰۰۰ تا ۱۳۰۰ پیش از میلاد، از منابعی کهن تر گرد آوری شده‌است و به سال ۱۸۴۹، توسط آستن هنری لایارد در کتابخانه آشور بانیپال در نینوا کشف شد. این مجموعه شامل دوازده لوح است و هر لوح مشتمل بر شش ستون پله وار در سیصد سطر، به صورت سرود. لوح دوازدهم که در دنبالهٔ یازده لوح اصلی آمده، احتمالاً بعداً الحاق شده‌است و ارتباط کمی با الواح پیشین دارد و به وضوح از یازده لوح قبلی کوتاه‌تر است.

این لوح مشابه یکی از سرودهای کهن تر سومری است که در آن گیلگمش انکیدو را برای بازگرداندن اشیایی به دنیای زیرین می‌فرستد و او در قالب یک روح بازمی‌گردد و شرح دنیای زیرین را به گیلگمش می‌دهد.

نسخه‌های بابلی کهن

این نسخه از حماسه ترکیبی از لوح‌ها و قطعات تکه پارهٔ مختلف است. این نسخه به خاطر لوح‌های گمشده و قسمت‌های خالی در بیشتر موارد ناقص است.

سرودهای سومری

پنج داستان دیگر از گیلگمش در قالب سرودهای سومری موجود است که کهن‌ترین یافته‌ها در مورد گیلگمش هستند. پیشینه آن‌ها به ۲۰۰۰ تا ۲۱۵۰ پیش از میلاد بر می‌گردد. این سرودها احتمالاً ماجراهای مستقلی هستند نه بخشی از حماسه. اسم‌های شخصیت‌ها در سرودها، با اسم‌های نسخه‌های بعدی اکدی، تفاوت‌هایی دارند و نیز تفاوت‌هایی در داستان اصلی دارند؛ مثلاً در سرودها انکیدو بندهٔ گیلگمش است. این پنج سرود عبارت اند از:

1. سرودی مربوط به بخش جنگل سدر (لوح‌های ۲ تا ۵ در نسخهٔ مرجع). گیلگمش و انکیدو به همراه مردان دیگر به جنگل سدر سفر می‌کنند. سپس توسط هومبه به به دام می‌افتند و گیلگمش (در یکی از نسخه‌ها به همراه انکیدو) به او حقه‌ای می‌زند و او قدرتش را از دست می‌دهد.
2. سرودی مربوط به قسمت گاو نر آسمانی (لوح ۶ از نسخهٔ مرجع). وقتی که گیلگمش به عیاشی مشغول است، اشتهای سیری ناپذیر نر گاو باعث خشکسالی و قحطی می‌شود. لوگلبندَه او را متقاعد می‌کند که به همراه انکیدو با گاو بجنگد.
3. سرود سوم ارتباطی با وقایع حماسه ندارد. در این سرود، سپاهیان کیش، تحت فرمان شاه عکّا، اوروک را محاصره می‌کنند. گیلگمش او را شکست می‌دهد و سپس می‌بخشد.
4. سرودی که منبع لوح دوازدهم نسخهٔ مرجع اکدی است و ماجرای سفر انکیدو به دنیای زیرین را می‌گوید.
5. سرودی در مورد مرگ و دفن گیلگمش و تقدیس او به عنوان یک‌نیمه خدا. گیلگمش را در بستر رود فرات دفن می‌کنند و جریان آب را از رویش می‌گذرانند تا یافته نشود.

خلاصهٔ حماسه بر اساس نسخهٔ مرجع اکدی

نقش برجستهٔ منتسب به انکیدو موجود در موزهٔ لوور

این خلاصه بر اساس ترجمه «اندرو جرج» نوشته شده‌است.

لوح ۱

داستان با گیلگمش، پادشاه اوروک آغاز می‌شود. گیلگمش، دو-سوم خدا و یک-سوم انسان، بر مردم شهرش ستم می‌کند، آن‌ها از دست او به خدایان پناه می‌برند. ستم او به زنان جوان اوروک، اجبارشان به همخوابگی در شب عروسیشان است (حق لرد (ارباب)). ستم او به مردان جوان (لوح در این قسمت آسیب دیده) این‌گونه حدس زده می‌شود که آنها را با مسابقه، آزمون قدرت، یا به احتمال زیاد بیگاری کشیدن در بنای ساختمان‌ها از پای درمی‌آورد. خدایان به درخواست مردم با خلقِ همتایِ گیلگمش پاسخ می‌دهند، که می‌تواند از ستم او جلوگیری کند. این مرد وحشی، انکیدو، پوشیده از مو-ست و در محیط وحش با حیوانات زندگی می‌کند. دام‌گذاری می‌بیندش، انکیدو گذران زندگی او را با ریشه‌کن کردن دام‌ها خراب کرده‌است. دام‌گذار به خدای خورشید، شَمَش، از مرد می‌گوید. چنان چینند که شمهات، یک روسپیِ مقدس، انکیدو را فریفته کند؛ نخستین گام او به سوی رام شدن. پس از شش روز و هفت شب (و یا بر اساس پژوهش جدید، دو هفته)) همخوابگی و آموزش راه‌های شهریگری به انکیدو، شمهات او را به منزل‌گاه شبان می‌برد تا شهرنشینی بیاموزد. در همین حال، گیلگمش رسیدنِ از راهِ همراهِ محبوبِ ناآشنایی را به خواب می‌بیند و از مادرش، نینسون، می‌خواهد در یافتن معنای رؤیاها کمکش کند.

لوح ۲

راهبهٔ شادی انکیدو را به نزد چوپانان می‌برد. مردی از آنجا گذر می‌کند و زورگویی‌های گیلگمش را برای انکیدو شرح می‌دهد. انکیدو خشمگین به اوروک می‌رود و با گیلگمش مبارزه می‌کند. گیلگمش پشتش را می‌خواباند و او را دوست خود می‌خواند. سپس به او می‌گوید که به همراهی هم، به جنگ هومبه به، دیو جنگل سدر خدایان بروند.

لوح ۳

پیرسالان به گیلگمش نصیحت‌هایی برای این سفرش می‌کنند. نین سون، مادر گیلگمش برای او دعا می‌کند و از انکیدو می‌خواهد که از پسرش محافظت کند.

لوح ۴

گیلگمش و انکیدو به سوی جنگل سدر خدایان به راه می‌افتند. گیلگمش پنج خواب می‌بیند و انکیدو آن‌ها را به پیروزی تعبیر می‌کند. وقتی به آستانهٔ جنگل سدر می‌رسند، انکیدو هراسان می‌شود و گیلگمش او را دلداری می‌دهد و وارد جنگل می‌شوند.

لوح ۵

قهرمانان وارد جنگل سدر (سرو) می‌شوند. هومبابا نگاهبان جنگل به آن‌ها توهین‌و‌تهدید می‌کند. او انکیدو را متهم به خیانت می‌کند، و عهد می‌کند که شکم گیلگمش را بدرد و گوشتش را خوراک پرندگان کند. گیلگمش می‌ترسد، ولی با کلمات دلگرم‌کننده انکیدو نبرد آغاز می‌شود. کوه‌ها از غوغا به لرزه درمی‌آیند و آسمان تیره‌وتار می‌شود. شمش برای درهم‌پیچیدن هومبابا ۱۳ باد می‌فرستد، و او اسیر می‌شود. هومبابا از گیلگمش می‌خواهد از کشتنش درگذرد، دل او به رحم می‌آید. می‌گوید گیلگمش را پادشاه جنگل خواهد کرد، برایش درختان را قطع خواهد کرد، و برده او خواهد شد. با‌این‌همه، انکیدو می‌گوید گیلگمش باید او را بکشد تا برای همیشه نامبردار شود. هومبابا هر دو را نفرین می‌کند و گیلگمش سر از بدنش جدا می‌کند، و هفت پسرش را می‌کشد. قهرمانان درختان سدر بسیاری را قطع می‌کنند، از جمله درخت غول‌پیکری را که انکیدو قصد دارد از آن دروازه‌ای برای معبد انلیل بسازد. قایقی می‌سازند و از طریق فرات با درخت غول‌پیکر و (احتمالا) سر هومبابا بازمی‌گردند.

لوح ۶

ایشتر به گیلگمش می‌گوید که معشوق او باشد، ولی گیلگمش عشق او را نمی‌پذیرد. ایشتر نر گاو آسمانی را در اوروک رها می‌کند. نر گاو به ویرانی اوروک می‌پردازد و انکیدو و گیلگمش با هم او را می‌کشند. سپس انکیدو خوابی می‌بیند و برای گیلگمش تعریف می‌کند.

لوح ۷

انکیدو خواب دیده که خدایان برای مجازات گناهان گیلگمش و انکیدو (کشتن هومبه به، نابود کردن جنگل سدر و کشتن نرگاو آسمانی) تصمیم گرفته‌اند که انکیدو باید بمیرد. انکیدو صیاد و راهبهٔ شادی را که او را از زندگی در دشت به درآورده‌اند، نفرین می‌کند.

انکیدو بار دوم خواب می‌بیند که مردی او را به دنیای زیرین می‌برد و گیلگمش او را یاری نمی‌کند.

انکیدو دوازده روز در بستر بیماری می‌افتد.

لوح ۸

انکیدو می‌میرد و گیلگمش بر مرگش مویه می‌کند و دستور می‌دهد تندیسی از او بسازند.

لوح ۹

گیلگمش اندوهگین از مرگ انکیدو، راهی جایگاه اوته نه پیشتیم (تنها انسانی که توانسته به جاودانگی برسد) می‌شود تا راز جاودانگی را از او بپرسد. به دو کوه می‌رسد که معبر آفتاب اند. دو نگهبان کوه که مانند کژدم هستند، راه را نشانش می‌دهند. او وارد ظلمات شده و آن سوی ظلمات باغی می‌بیند که برگ‌هایش از لاجورد و میوه‌هایش از عقیق است.

لوح ۱۰

گیلگمش با سی دوری سابیت ملاقات می‌کند و از جایگاه اوته نه پیشتیم می‌پرسد. سی دوری سابیت اورشه نبی، کشتیبانِ اوته نه پیشتیم را به او می‌نماید. گیلگمش با کشتی او به جایگاه اوته نه پیشتیم می‌رسد و ماجرای خود را برایش می‌گوید. اوته نه پیشتیم می‌گوید مرگ تقدیر گریزناپذیر انسان است.

لوح ۱۱

گیلگمش از راز جاودانگی اوته نه پیشتیم می‌پرسد. اوته نه پیشتیم ماجرای طوفان بزرگ را تعریف می‌کند. در زمان طوفان بزرگ، او به دستور اآ کشتی ای ساخت و یک جفت از هر حیوانی در آن گذاشت. وقتی خدایان از زنده بودن او مطلع شدند، او و جفتش را در شمار خدایان قرار داده و ساکن آن سوی دریا کردند.

آن گاه اوته نه پیشتیم جای گیاه جاودانگی را بر گیلگمش آشکار می‌کند و گیلگمش آن را می‌یابد؛ ولی وقتی به شست‌وشوی خود مشغول است، ماری آن را می‌خورد و گیلگمش دست خالی به اوروک بازمی‌گردد.

لوح ۱۲

این لوح ارتباطی با حماسه ندارد.

گیلگمش انکیدو را برای بازگرداندن چیزی به دنیای زیرین می‌فرستد و به او توصیه‌هایی می‌کند تا بتواند برگردد. اما انکیدو به توصیه‌های گیلگمش عمل نمی‌کند و در دنیای زیرین گرفتار می‌شود. گیلگمش از خدایان طلب یاری می‌کند و اآ اجازه می‌دهد که روح انکیدو بالا بیاید. انکیدو احوال دنیای زیرین را برای گیلگمش بازمی‌گوید.

ترجمه‌های فارسی

ترجمه پارسی این حماسه نخست به دست داوود منشی‌زاده و بعد توسط احمد شاملو صورت گرفته که در کتاب هفته چاپ شد و بعد نشر چشمه آن را به چاپ رسانده‌است. سپس پژوهش و برگردان دیگری به دست حسن صفوی با عنوان «پهلوان‌نامه گیل‌گمش» از سوی نشر امیرکبیر در سال ۱۳۵۶ خورشیدی منتشر شده‌است. برخی از چاپ‌های بعدی از این قرار است:

• حماسه گیل‌گمش، به روایت دنا رزنبرگ، برگردان ابوالقاسم اسماعیل‌پور، نشر اسطوره.
• حماسه گیل‌گمش، به روایت ن.ک. ساندرز، ترجمه محمداسماعیل فلزی، نشر هیرمند، چاپ اول، ۱۳۷۶ ش.
• بازنویسی حماسهٔ گیلگمش برای نوجوانان به قلم فریبا کلهر. انتشارات سروش. چاپ اول، ۱۳۷۵ ش

منابع

• -9780140449198 The Epic of Gilgamesh: The Babylonian Epic Poem and Other Texts in Akkadian and Sumerian. Translated by Andrew R. George (reprinted ed.). London, England: Penguin Books. 2003 [1999]. ISBN 0-14-044919-1. OCLC 901129328.
• -9780393975161 The Epic of Gilgamesh. Translated by Benjamin R. Foster. New York, NY: W.W. Norton & Company. 2001. ISBN 978-0-393-97516-1.
• Dalley, Stephanie, ed. (2000). Myths from Mesopotamia: Creation, the Flood, Gilgamesh, and Others. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-953836-2.
• Tigay, Jeffrey H. (1982). The Evolution of the Gilgamesh Epic. University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-7805-7.

• شاملو، احمد، گیلگمش، نشر چشمه، چاپ هشتم، تهران، پاییز ۱۳۹۰
• غنی‌نژاد، فهیمه، «سفر به مرگ در جستجوی بی‌مرگی»، کتاب ماه دین، مهر ۱۳۷۸
• حمید، حمید، «وجیزه‌ای بر افسانهٔ گیلگمش پهلوان»، کتاب هفته، اول بهمن ۱۳۴۰ ش.
• صفوی، حسن، پهلوان‌نامه گیل‌گمش، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۲۵۳۶ شاهنشاهی [۱۳۵۶ خورشیدی]، ۲۲۵ ص (۱۱۷ ص، پیشگفتار و بررسی‌های ادبی و تاریخی؛ ۱۰۷ ص، متن افسانه گیل‌گمش).
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیای انگلیسی Epic of Gilgamesh
• یاحقی، محمدجعفر، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، فرهنگ معاصر، چاپ سوم، تهران ۱۳۸۹

برای مطالعه بیشتر

Translations

• Jastrow, Morris; Clay, Albert Tobias (2016). An Old Babylonian Version of the Gilgamesh Epic: On the Basis of Recently Discovered Texts. Cambridge Library Collection – Archaeology. ISBN 978-1-108-08127-6.
• Jastrow, M.; Clay, A. (1920). An Old Babylonian Version of the Gilgamesh Epic: On the Basis of Recently Discovered Texts. Yale University Press.
• Parpola, Simo (1997). The Standard Babylonian, Epic of Gilgamesh. Mikko Luuko and Kalle Fabritius. The Neo-Assyrian Text Corpus Project. ISBN 978-951-45-7760-4.: (Volume 1) in the original Akkadian cuneiform and transliteration; commentary and glossary are in English
• Sandars, N. K. (2006). The Epic of Gilgamesh. Penguin Epics, Penguin Classics. London: Penguin. ISBN 978-0-14-102628-2.: re-print of the Penguin Classic translation (in prose) by N. K. Sandars 1960 (شابک ‎۰−۱۴−۰۴۴۱۰۰-X) without the introduction.
• Shin, Shifra (2000). Alilot Gilgamesh (Tales of Gilgamesh). Tel Aviv: Am Oved. – an adaptation for young adults, translated directly to Hebrew from the original Akkadian language by Shin Shifra

Versions

• Ferry, David (1993). Gilgamesh: A New Rendering in English Verse. New York, NY: Farrar, Straus and Giroux. ISBN 978-0-374-52383-1.
• Jackson, Danny (1997). The Epic of Gilgamesh. Wauconda, IL: Bolchazy-Carducci Publishers. ISBN 978-0-86516-352-2.
• Mason, Herbert (2003) [1970, 1972]. Gilgamesh: A Verse Narrative. Boston, MA: Mariner Books. ISBN 978-0-618-27564-9. First published in 1970 by Houghton Mifflin; Mentor Books paperback published 1972.

Analysis

• Best, Robert (1999). Noah's Ark and the Ziusudra Epic. Eisenbrauns. ISBN 978-0-9667840-1-5.
• Damrosch, David (2007). The Buried Book: The Loss and Rediscovery of the Great Epic of Gilgamesh. Henry Holt and Co. ISBN 978-0-8050-8029-2.
• Jacobsen, Thorkild (1976). The Treasures of Darkness, A History of Mesopotamian Religion. Yale University Press. ISBN 978-0-300-01844-8.
• Kluger, Rivkah (1991). The Gilgamesh Epic: A Psychological Study of a Modern Ancient Hero. Daimon. ISBN 978-3-85630-523-9.

پیوند به بیرون

• Translations of the legends of Gilgamesh in the Sumerian language can be found in Black, J.A. , Cunningham, G. , Fluckiger-Hawker, E, Robson, E., and Zólyomi, G. , The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature, Oxford 1998–
  • Gilgamesh and Huwawa, version A
  • Gilgamesh and Huwawa, version B
  • Gilgamesh and the Bull of Heaven
  • Gilgamesh and Aga
  • Gilgamesh, Enkidu and the nether world
  • The death of Gilgamesh
• کتاب الکترونیکی رایگان An Old Babylonian Version of the Gilgamesh Epic by Anonymous در پروژهٔ گوتنبرگ, edited by Morris Jastrow, translated by Albert T. Clay
• The Epic of Gilgamesh, Complete Academic Translation by R. Campbell Thompson
• The Epic of Gilgamesh by Kovacs, M.G.