آرادان

آرادان ارادان
کشور	ایران
استان	سمنان
شهرستان	آرادان
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	اَرادون
نام(های) پیشین	اردهن-اردوان
سال شهرشدن	۱۳۳۹
مردم
جمعیت	۲۶٬۲۵۷ نفر (۱۳۹۵)
تراکم جمعیت	۲٫۷ نفر بر کیلومتر مربع
جغرافیای طبیعی
ارتفاع	۸۷۳متر
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۱۷٫۸ سانتی گراد
میانگین بارش سالانه	۱۴۱میلی‌متر
اطلاعات شهری
شهردار	عباس صادقی
ره‌آورد	پنبه، خَربُزه، گندم، خیار رویال، انار، انجیر، نان تفتان و فتیر
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۲۳
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ۹۶د
کد آماری	۱۵۴۹
آرادان روی نقشه ایران ۳۵٫۲۵۰۰°شمالی ۵۲٫۴۹۶۱°شرقی / 35.2500; 52.4961

آرادان یا اَرادان یکی از شهرهای ایران در استان سمنان است. از نام‌های قدیمی این شهر می‌توان به «اردهان» و «اَردوان» اشاره کرد و در زبان محلی به نام «اَرادون» نامیده می‌شود. سابقاً، شهر آرادان دارای قلعه تاریخی بوده که در حال حاضر وضعیت مناسبی ندارد. قلعه تاریخی آرادان، یکی از قدیم‌ترین قلاع ایران زمین، بوده‌است. اهمیت شهر آرادان، در دوره‌های مختلف تاریخی به علت مرکزیت حاکم نشین خوار (گرمسار فعلی) و ادامه روندهای نظامی، سیاسی و اداری از یک سو و همچنین مرکز نشست حاکم در قلعه مزبور از سوی دیگر موجب اهمیت این شهر بوده‌است؛ بنابراین، با توجه به پژوهش‌ها و فرضیات صورت گرفته، به نظر می‌رسد قلعه مزبور دارای کارکرد سیاسی و اداری بوده‌است. محمود احمدی‌نژاد، ششمین رئیس‌جمهور ایران، در این شهر به دنیا آمده‌است.

پیشینه نام شهر

آرادان در گذشته مرکز گرمسار یا به اصطلاح آن زمان حکومت‌نشین خوار بود و در این ناحیه عده‌ای از خوانین ایل پازوکی با اطرافیان خود ساکن بودند و اینک نیز بازماندگان آن‌ها در این شهر به سر می‌برند. این شهر در دوران پارت‌ها هم جزو مناطق مهم آن‌ها به‌شمار می‌رفته و در تاریخچه گرمسار در دوره امپراطوری اشکانیان نام آرادان آمده‌است. این احتمال وجود دارد که تعریف شده نام اردوان بوده باشد و به قول احمد کسروی در کتاب اسامی شهرها نام آرادان بمعنی جایگاه رادان آمده‌است. در سفرنامه ناصر الدین شاه «اردوان» و نام اصیلش «اردون» آمده و از عهد اردوان اشکانی و اردشیر بابکان ساسانی باید باقی‌مانده باشد. قلعه آرادان که امروزه خرابه‌ای از آن باقی مانده‌است، طبق احتمالاتی به دوران اشکانیان تخمین زده می‌شود و نشان از بنیاد این شهر به قبل از اسلام به ایران دارد.

در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران در وصف آرادان چنین آمده‌است:

«آرادان- قصبه مرکز دهستان ارادان- بخش گرمسار- شهرستان دماوند. ۱۴ ک شمال خاور گرمسار-۲ک جنوب راه شوسه شمال راه‌آهن گرمسار به سمنان- درجلگه معتدل- سکنه ۲۵۰۳- شیعه- فارسی. رودخانه حبله رود- غلات پنبه، بن شن، انار، انجیر، انگور، شغل زراعت. راه فرعی به ایستگاه یاتری و راه شوسه دارد. شعبه بهداری-دبستان-صندوق پست- تلفن دارد. از آثار قدیمی قلعه خرابه و ساختمان امامزاده سلطان شاهنظر است. مزارع-سرآسیاب- میرزا علی آقا- امیرمحمدی- امامزاده خلیل‌الله- ماشین خانه- جز این ده می‌باشد»

در کتاب وجه تسمیه شهرها و روستاهای ایران در وصف آرادان آمده‌است:

«آرادان در ۱۴ کیلومتری مشرق گرمسار واقع شده و باید از زمان اردوان اشکانی و اردشیر بابکان ساسانی باقیمانده باشد. در مورد نام آن دو روایت مشاهده گردیده‌است: الف - شاید تحریف شده اردوان باشد. ب - ارادان بمعنی جایگاه رادان می‌باشد».

آرادان در کتب و سفرنامه‌ها

از شهر آرادان در کتب و سفرنامه‌های مختلف نام برده شده‌است. در ادامه به بررسی برخی از این کتب می‌پردازیم.

• در سفرنامه طبرستان، استرآباد و گیلان در مورد آرادان آمده‌است:

«بزرگ آنجا مرتضی قلی بیک، برادر کوچکتر آقا میرزا علی اکبر است که ۶ نفر پسر دارد. میرزاآقا و… و آرادان مختص خودشان است. غله بلوک آرادان۱۵۰۰ خروار، نقدی ۶۵۰ تومن، شلتوک ۳۱۰ خروار و صیفی ۷۵ خروار و این آرادان دو قلعه دارد. قلعه وسطی در بالای تپه بلند است و منزل اربابان در قلعه تپه می‌باشد و دور این قلعه تپه، همه خانه‌های رعایا است و مسجد و تکیه، حمام یخچال و آب انبار بسیار بزرگ، آب سرد و صاف و سبزی کاری هم دارد. و قلعه دیگر دور از اینهاست و کسی نشان نمی‌دهد که در چه عهدی ساخته شده‌است. از قراری که مذکور شد باید در عهد رستم و افراسیاب بنا شده باشد. و از قلعه تپه که نگاه می‌کنی جمیع صحرا و سبزی کاری نمایان است. بسیار جای باصفا و دلکش است. ۱۱۰ خانوار اند و خودآرادان یک بلوک است. سه قریه یکی پاده، یکی کند و دیگری آرادان و همین قلعه قبل از نادرشاه، ۹/نه ماه در محاصره افغان بود تا اینکه آذوقه قلعه تمام شد و به تصرف افغان درآمد. اسم امامزاده آرادان، امامزاده سلطان شاه نظر است و اهل آرادان طایفه پازوکی و آسایشلو هستند که در عهد شاه اسماعیل از روم آمده‌اند و قلعه آرادان بسیار جا شکسته‌است. لیکن یک دروازه بالاتر ندارد و در مقابل دروازه و بیرون باغ میوه جات انجیر، انار، توت، زردآلو، گل قرمز و افرا دارد. کوه بزرگ شمالی آرادان، سرحر است و سیاه کوه سمت قبله آرادان است که به کاشان و نطنز و اردستان می‌روند».

• سفرنامه خراسان و کرمان، در مورد آرادان آورده‌است که:

«شب پنج شنبه نهم ماه از قشلاق حرکت کرده و به طرف منزل ده نمک روانه شدیم. در سر دو فرسخی قریه آرادان است که پایتخت بلوک خوار است. حاکم خوار در اینجا منزل دارد. کاروانسرایی در اینجا است که تجار و کسبه در حجرات آن منزل دارند. یک دکان بلور فروشی مختصر در اینجاست و عطار و بنک دار معتبر دارد. در خارج از کاروانسرا ده باب دکان است که دو باب آن مخصوص آهنگری است خانه حاکم بالای تپه بلندی است که سابقاً در روی این تپه قلعه معتبری بود و سه طبقه داشته‌است. لکن بناهای قدیم آن را خراب کردهاند و اکنون بعضی بناهای جدید در روی آن کردهاند. حاکم جناب احتشام الممالک که از طایفه البرزی هایست که خانواده ایشان در تهران است. خلاصه آرادان ده بسیار آبادی است قهوه‌خانه دایر و خانواده بسیار دارد. تلگراف خانه هم اینجاست. در نهاین شب جمعه دهم ماه از دهنمک که آخر منزل بلوک خوار و در جمع تهران است به سمت لاسگرد حرکت کرده‌ایم».

• سفرنامه مشهد یا سفرنامه شیندلر، اثر شیندلر، که در دوره ناصرالدین شاه قاجار، مأمور ایجاد خط تلگراف در محور تهران-مشهد بوده، در سفرنامه خود با عنوان «سفرنامه مشهد» به آرادان اشاره کرده و می‌نویسد:

«در سه فرسخی قشلاق، آرادان است که تلگراف خانه دارد. از آرادان تا پاده سه مایل انگلیسی است و از پاده الی دهنمک آب ندارد و نه مایل و ربع انگلیسی، مسافت دارد».

• سفرنامه خراسان، اثر ناصرالدین شاه که در خاطرات سفرنامه اول خود - سفرنامه خراسان- به توصیف آرادان و دهات آن پرداخته‌است

«روز پنجشنبه، دوم ذیحجه؛.. آرادان که مال حاجی خان بابا خان خواری، است. خانه اولاد باباخان، همین قلعه آرادان است. قلعه خیلی معتبر خوبی دارد که روی تپه ساخته شده‌است. پایین تپه هم خانوار زیادی دورش دیوار کهنه از قدیم، ساخته‌اند. این ده، اسم اصیلش اردوان است که از عهد اردوان اشکانی و اردشیر بابکان ساسانی باید باقی مانده باشد و حال از کثرت استعمال، آرادان می‌گویند…».

• در سفر دوم ناصر الدین شاه در سفر به خراسان در مورد آرادان آمده‌است:

  روز دوشنبه پنجم ماه ذیحجه سال ۱۳۰۰ ه‍.ق می‌نویسد: ...... راه امروز خوب بود. چندین جا نهرهای جاری و آبهای زیاد بود. در راه که می‌آمدیم، محمدحسن خان پسر مرحوم تقی خان حاجب الدوله قدیم را دیدیم که از شهر به استقبال می‌آمد و امروز علی حضرت همایونی ناهار را در امین آباد خالصه (یاتری امروز) که مرحوم امین السطان در آبادی آن اهتمام کرده و امارتی ساخته‌اند و حالا نایب بلوک خوار است آنجا منزل دارد تا عصر آنجا توقف کرده بودند.

• کتاب مطلع الشمس، نوشته محمدحسن خان اعتماد السلطنه، اطلاعات نسبتاً کاملی در مورد آرادان و آثار تاریخی آن در سال ۱۳۰۳ ه‍. ق، آورده‌است:

«این ده{آرادان} دویست خانوار جمعیت دارد که تقریباً ششصد یا هفصدنفر می‌شود. پایتخت و معتبرترین دهات خوار است. چندباب دکان خبازی (نانوایی) سنگکی، قصابی و رزازی و غیره هم دارد. نان بسیار بسیار خوب دارد که یک من و چهارسیر تبریز و پانصد دینار است. اهل اینجا یعنی پازوکیها زبان معمولی خودشان ترکی است و فارسی را هم خوب تلکم می‌کنند. میرزا ابوالقاسم برادر حاجی خان بابا خان، کرقراگهر، چهار ساله ای آورده به اصرار تمام تعارف کرد و به ناچار قبول کردم. عصر، همان اسب را سوار شده به سمت دهات و زراعات مشرقی، پرداختم».

نقش آفرینی اهالی آرادان در حوادث تاریخی

• نُه ماه معطل کردن اشرف افغان در شهر آرادان و به وجود آمدن قحطی بی‌سابقه برای رسیدن سپاه نادرشاه و در نهایت شکسته شدن مقاومت مردم.
• میزبانی از نادر قلی شاه افشار در زمان حمله به قوای متحد اشرف افغان و کمک به وی در نبرد سردره خوار.
• حمایت مجنون خان پازوکی، حاکم شهر آرادان از آغا محمدخان قاجار در به قدرت رسیدن او و تشکیل حکومت قاجار به عنوان فرمانده نظامی و فاتح تهران.
• تقدیم ۱۰۵ شهید با توجه به جمعیت پایین سال ۶۵، به اعضای هر ۱۲۶٫۲ نفر یک شهید در دفاع مقدس.

محله‌های آرادان

• علی‌آباد؛ بزرگترین محله شهر آرادان است. این محله در نقشه‌های مختلف به نام «علی‌آباد پایین» شناخته می‌شود. این محله در روز هشتم محرم الحرام، میزبان عزاداران حسینی است.
• جلیل‌آباد؛ که سابقاً با نام «جمال آباد» شناخته می‌شده‌است. از نامهای دیگر این محله، «علی‌آباد بالا» می‌باشد. این محله در روز نهم محرم الحرام، میزبان عزاداران حسینی است.
• سرآسیاب؛ در حال حاضر این محله، کوچکترین محله این شهر است. این محله در روز ششم محرم الحرام، میزبان عزاداران حسینی است. این محله به نام سرآسیاب حاجی خانی نیز نامیده می‌شود. ساکنان این محل همگی از اهالی سمنان و از فامیلهای همتی، دوست محمدی و عرب شهراب هستند.
• مهدی‌آباد؛ این محله بین بخش مرکزی شهر و علی‌آباد پایین قرار دارد. صنیع الدوله در مورد مهدی‌آباد نوشته‌است که «مهدی‌آباد؛ آبادی و ۱۰ خانوار دارد. خالصه و جزو بلوک آرادان است. همچنین در فرهنگ جغرافیایی ایران، آنرا جزو آرادان دانسته‌اند. ساکنان اولیه این محله را کردهای قراچلو تشکیل می‌دادند و سپس مهاجرینی از اصفهان، سمنان و ایوانکی به این محله مهاجرت کردند.
• ماشین خانه؛ سابقاً با نام نظام آباد شناخته می‌شده اما با ورود اولین دستگاه پنبه پاک کنی در منطقه و وجود آن در این محله، امروزه ماشین خانه نامیده می‌شود. با توجه به نزدیکی محله ماشین خانه به بخش مرکزی، این محله همراه با آرادان در روز عاشورا، میزبان عزاداران حسینی است.
• میرزا علی آقایی؛ پیشینه تاریخی این آبادی به اواسط دهه دوم قرن حاضر می‌رسد. نام آبادی منسوب به شخصی به نام «میرزا علی آقا» از بستگان «حاج عبدالحسین یغمایی» است. ساکنان این محله اصالتاً «جندقی» بودند که بعدها به آرادان مهاجرت کردند. در حال حاضر این محله فاقد سکنه می‌باشد و فقط فعالیتهای دامداری و کشاورزی در آن جریان دارد.

ارتفاعات آرادان

گررجه

ارتفاع آن ۲۷۵۰ متر است و در فاصله ۴۵ کیلومتری شمال شرقی آرادان واقع شده‌است. جهت کوه شمال شرقی-جنوب غربی است.

سنگاب

این کوه با ارتفاع ۳۲۲۴ متر، در ۳۵ کیلومتری شمال شرقی آرادان قرار دارد. جهت کوه شمالی-جنوبی است.

آتشگاه

ارتفاع آن ۲۹۸۵ متر است و در ۴۵ کیلومتری شمال شرقی آرادان واقع شده‌است. جهت کوه شمال شرقی-جنوب غربی است.

تلخاب

این کوه با ارتفاع ۲۲۹۰ متر، در ۸ کیلومتری شمال شرقی آرادان قرار دارد. جهت کوه شمالی-جنوبی است.

سَرحُر

ارتفاع آن ۲۳۶۵ متر است و در شمال آرادان قرار دارد. جهت کوه شرقی-غربی است.

کوه گچ

این کوه با ارتفاع ۲۷۴۵ متر، در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی آرادان قرار دارد. جهت کوه شمال شرقی-جنوب غربی است.

سرآسیاب

ارتفاع آن ۱۳۵۷ متر است و در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی آرادان (در شمال روستای ده نمک) واقع شده‌است. جهت کوه شرقی-غربی است.

موقعیت جغرافیایی

این شهرستان از شمال به فیروزکوه، از غرب به گرمسار، از شرق به سرخه و از جنوب به اردستان (اصفهان) منتهی می‌شود.

یخچال آرادان؛ واقع در آرادان

زبان

نقشهٔ زبانی استان سمنان: رنگ آبی زبان‌های کومشی (سمنانی، سنگسری، افتری و سرخه‌ای) - رنگ سبز تیره زبان مازندرانی (الیکایی، شهمیرزادی، دیباجی و مجنی) - رنگ نارنجی (زبان‌های فارسی، مازندرانی، آذربایجانی و لری) - رنگ سبز روشن گویش‌های فارسی-مازندرانی (ایوانکی) - رنگ زرد زبان فارسی - رنگ قرمز آذربایجانی

اکثریت مردم این شهرستان را الیکایی‌ها تشکیل می‌دهند که طبری‌تبار (مازندرانی) هستند و به گویش الیکایی که گویشی از زبان مازندرانی است صحبت می‌کنند. همچنین زبان فارسی نیز در این شهر رایج است. در محله‌ای در قسمت شمال غربی شهر، ساکنان به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند که اصلیت آن‌ها از یکی از روستاهای فیروزکوه به نام رامه است. روستاهای آرادان را عشایر الیکایی تشکیل می‌دهند.

جمعیت

سال‌خورشید	۱۳۵۵	۱۳۶۵	۱۳۷۵	۱۳۸۵	۱۳۹۰	۱۳۹۵
جمعیت	۱۸۲۲۸	۱۳۲۵۱	۱۶۶۲۷	۱۵۵۱۷	۱۵۵۷۵	۲۳۸۸۴

تکیه حضرت ابوالفضل (ع) آرادان

ترکیب قومی آرادان

مهمترین ایل ساکن در شهر آرادان، پازوکیها هستند. افراد این «پازوکی» با فامیلهای پازوکی، آسایشلو، بیگلری، کاظمی (غیرسادات)، حیدری، قهرمانی، شکوهی، نادری و ضیایی شناخته می‌شوند. بخش عمده ای از این ایل طی سالهای گذشته به تهران مهاجرت کرده‌اند. در سده اخیر، طوایف و فامیلهای دیگر به این شهر مهاجرت کرده‌اند. از جمله می‌توان به اسکندری‌ها که از مهدیشهر، رنجبرها از اصفهان، طایفه تابان، جلدکار، تمدنی، ربیعی، میرکوهی، شاهجویی، ساربان، سالار، شمسی خانی و خان عمو از سمنان، سادات کاظمی از قائنات استان خراسان جنوبی، صادقیها از اصفهان، شفیعیها از انارک، فریورها از بیابانک سمنان و جندقیها از جندق اصفهان، حسینی‌ها ساکن مهدی‌آباد از اصفهان، مولایی‌ها از آباده فارس، رکنی‌ها از رکن آباد سمنان و گیلوری، شاه حسینی و کاشانیها از طوایف ایل الیکایی هستند که به این شهر مهاجرت کرده‌اند.

آب و هوا

این شهرستان دارای آب و هوایی کوهپایه‌ای در مرکز، ییلاقی در شمال و کویری در جنوب شهرستان می‌باشد.

کمترین میزان بارش در ژوئن رخ می‌دهد. میزان متوسط در این ماه ۱ میلی‌متر است. بیشترین میزان بارش متعلق به ماه ژانویه که به‌طور میانگین به ۲۹ میلی‌متر می‌رسد. دما در ماه ژوئیه در حدود ۳۰٫۴ درجه سانتی گراد است که در بالاترین میزان خود قرار دارد. در ژانویه، متوسط دما ۴٫۹ درجه سانتی گراد است. این میزان کمترین میانگین دما در تمام سال است. میانگین سالانه دما ۱۷٫۸ سانتی گراد است. در سال میانگین میزان بارش به ۱۴۱ میلی‌متر می‌رسد.

تقسیمات کشوری

بخش آرادان که تا پیش از این جزء تقسیمات شهرستان گرمسار به‌شمار می‌رفت در مردادماه سال ۱۳۹۰ با تصویب هیئت وزیران ششمین شهرستان استان سمنان شد. آرادان دارای ۱۳۰ آبادی می‌باشد.

بازار آرادان بالای آرادان

اماکن تاریخی و جاذبه‌های دیدنی

• بازار آرادان
• تکیه آرادان
• قلعه تاریخی آرادان (به‌دلیل نگهداری نامناسب شرایط خوبی ندارد).
• قلعه روستای پاده
• آب انبار آرادان
• آب انبار علی‌آباد
• آب انبار اسلام‌آباد (قلعه خرابه)
• امام زاده سلطان شاه نظر آرادان
• امام زاده خلیل‌الله آرادان
• منبع آب سیمانی آرادان (که در خرداد ماه ۱۳۹۷ تخریب شد)
• پارک جنگلی دشت بهشت آرادان
• غارنمکی گزوش
• قلعه پنهان بهرام
• تنگه تاریک
• حمام میرازیی ها

امام زاده سلطان شاه نظر، قلعه و اهالی آرادان در اواخر دوره قاجار

در نگاه افراد

• هادی هزاوه ای، نقاش معرف ایرانی ساکن نیویورک:

«در آرادان هفته‌ای سه روز تدریس می‌کردم. سه روز دیگر هم در دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران تحصیل می‌کردم. در آرادان و در حین رفت‌وآمدی که با ماشین‌های متفرقه به آنجا داشتم با انواع و اقسام آدم‌ها و تیپ‌ها آشنا شدم و تا زمانی که از ایران رفتم. آنجا ماندم و درس دادم. زندگی در آرادان به من فرصت نقاشی، مطالعه، تنهایی و گاه گم شدن را می‌داد.»

• صادق هدایت، نویسنده و مترجم معروف ایرانی، در کتاب علویه خانم و ولنگاری، در ابتدای کتاب، توصیفاتی در مورد شهرآرادان و روستای دهنمک دارد.

مراکز آموزشی

• دانشکده بهداشت و پیراپزشکی.
• دانشگاه پیام نور آرادان.
• مرکز آموزش علمی – کاربردی جهاد کشاورزی مستقر در داورآباد (کوه سنگی).

غذاهای محلی

• ته چین کشمش، از غذاهای مخصوص این شهرستان است که به‌خصوص در مراسم محرم و مهمانی‌های ویژه مردم محلی تهیه و پخت می‌شود.
• آبگوشت (سوپ) خربزه.

آرادان در فیلم‌های سینمایی

• در قسمت کوتاهی از فیلم سینمایی صمد و فولادزره دیو، قلعه آرادان، که امروزه به دلیل نگه داری نامناسب شرایط خوبی ندارد، نشان داده شده‌است.
• فیلم ایستگاه متروک در بخشهایی از ایستگاه راه‌آهن شهرستان آرادان، فییلم برداری شده‌است.

جستارهای وابسته

• جمعیت شهرهای استان سمنان

منابع

• مختصات و ارتفاع،پیش‌شماره،نام شهردار

پیوند به بیرون

شهر آقای رئیس‌جمهور