انقلاب مخملی چکسلواکی

واتسلاو هاول در حال بزرگداشت شرکت کنندگان کشته شده در تظاهرات پراگ

انقلاب مخملی یا انقلاب آرام یا انقلاب رنگی به انتقال قدرت غیر خشونت‌آمیز در چکسلواکی سابق گفته می‌شود. دورهٔ تحول و انتقال از ۱۷ نوامبر تا ۲۹ دسامبر ۱۹۸۹ به طول انجامید. دانشجویان و مخالفان میانسال در راهپیمایی‌های مردمی در مخالفت با دولت یک‌حزبی حزب کمونیست چکسلواکی شرکت داشتند. نتیجهٔ پایانی انقلاب، خاتمهٔ حکومت استالینیسم در چکسلواکی و متعاقب آن، از میان بردن اقتصاد طراحی شده و بازگشت به جمهوری پارلمانی بود.

در ۱۷ نوامبر ۱۹۸۹ پلیس ضد شورش تظاهرات دانشجویان را در پراگ سرکوب کرد. این رخداد باعث راه‌اندازی مجموعه‌ای از تظاهرات از ۱۹ نوامبر تا پایان دسامبر شد. در ۲۰ نوامبر، جمعیت معترضان در پراگ به تقریباً پانصدهزار نفر رسید. در ۲۴ نوامبر، همهٔ سران حزب کمونیست از جمله دبیرکل آن استعفا کردند. اعتصاب عمومی دو ساعته توسط همهٔ شهروندان چکسلواکی در ۲۷ نوامبر برگزار شد.

در واکنش به فروپاشی سایر دولت‌های پیمان ورشو و افزایش اعتراضات خیابانی، حزب کمونیست چکسلواکی در ۲۸ نوامبر اعلام کرد که قدرت را ترک کرده و نظام تک‌حزبی را از میان خواهد برد. دو روز بعد، قوهٔ مقننه رسماً بخش‌هایی از قانون اساسی را که انحصار قدرت را در اختیار کمونیست‌ها قرار می‌داد، حذف کرد. در اوایل دسامبر، سیم خاردار و سایر موانع از مرز چکسلواکی با آلمان غربی و اتریش برداشته شد. در ۱۰ دسامبر گوستاو هوشاک (رئیس جمهور) نخستین دولت عمدتاً غیر کمونیست از سال ۱۹۴۸ را تشکیل داد و استعفا کرد. در ۲۸ دسامبر، الکساندر دوبچک به عنوان سخنگوی پارلمان فدرال انتخاب شد و واتسلاو هاول در ۲۹ دسامبر به عنوان رئیس جمهور چکسلواکی انتخاب شد.

اصطلاح انقلاب مخملی توسط ریتا کلیمووا که مترجم انگلیسی مخالفان بود و بعداً در ایالات متحده سفیر شد، ابداع شد. این اصطلاح به صورت داخلی و بین‌المللی برای توصیف انقلاب به کار رفت.

پیش از انقلاب

حزب کمونیست از ۲۵ فوریه ۱۹۴۸ قدرت را در دست داشت. پس از آن، هیچ حزب مخالف رسمی وجود نداشت. مخالفان نشریات خانگی منتشر کردند، ولی توسط پلیس مخفی شکنجه شدند. افکار عمومی به دلیل ترس از دست دادن کار یا تحصیل، به صورت آشکار از مخالفان حمایت نمی‌کردند. آثار نویسندگان و فیلمسازان به دلیل «نگرش منفی به رژیم سوسیالیست» توقیف می‌شد. فرزندان کارآفرینان سابق یا سیاستمداران غیر کمونیست، افرادی که برخی از خانواده‌شان در غرب بودند، حامیان الکساندر دوبچک در بهار پراگ، مخالفان اشغال نظامی توسط شوروی، مبلغان دینی و تحریم کنندگان انتخابات در فهرست سیاه قرار می‌گرفتند.

پس از معرفی سیاست‌های گلاسنوست و پرسترویکای میخائیل گورباچف در ۱۹۸۵، ماهیت فهرست سیاه به تدریج تغییر کرد. حزب کمونیست چکسلواکی در کلام از پرسترویکا حمایت می‌کرد، ولی تغییرات اندکی ایجاد کرد. سخن گفتن دربارهٔ بهار پراگ (در ۱۹۶۸) هنوز تابو بود. نخستین تظاهرات ضد حکومتی در ۱۹۸۸ (برای نمونه تجمع شمع‌به‌دستان) و ۱۹۸۹ برگزار شد، ولی توسط پلیس سرکوب شد.

در اواخر دههٔ ۱۹۸۰ میلادی، نارضایتی از استانداردهای زندگی و مشکلات اقتصادی، منجر به حمایت عمومی از اصلاحات اقتصادی شد. در ۱۹۸۹ شهروندان به صورت آشکار، نارضایی خود از رژیم را بیان می‌کردند. تعدادی از شخصیت‌های سرشناس و کارگران عمومی طومارهایی را در حمایت از واتسلاو هاول (که در زندان بود) امضا کردند. هم‌چنین در تابستان ۱۹۸۹ طوماری برای پایان سانسور و آغاز اصلاحات سیاسی شدید امضا شد.

در اوت، شهروندان آلمان شرقی سفارت آلمان غربی در پراگ را اشغال کردند و خواستار پناهندگی به آلمان غربی شدند. در روزهای پس از ۳ نوامبر، هزاران نفر از آلمان شرقی با قطار از پراگ به سوی آلمان غربی رفتند. در ۹ نوامبر، دیوار برلین فرو ریخت.

در ۱۶ نوامبر، بسیاری از همسایگان چکسلواکی قانون اقتدارگرایی را لغو کردند. شهروندان چکسلواکی این رویدادها را در تلویزیون می‌دیدند. شوروی نیز از تغییر در گروه حاکم چکسلواکی حمایت می‌کرد.

سیر رویدادها

۱۶ نوامبر

در آستانهٔ روز جهانی دانشجو، دانش‌آموزان دبیرستانی و دانشجویان اسلواکیایی تظاهرات صلح‌آمیزی را در مرکز براتیسلاوا ترتیب دادند. حزب کمونیست اسلواکی انتظار این قضیه را داشت و سازمان‌دهی شده بودن تظاهرات را به چشم یک مشکل می‌دید. نیروهای نظامی پیش از تظاهرات در حالت آماده‌باش بودند. در پایان، دانشجویان با آرامش از میان شهر گذشتند و نماینده‌ای را برای بحث دربارهٔ خواسته‌های خود به وزارت آموزش فرستادند.

۱۷ نوامبر

یادبود تظاهرات ۱۷ نوامبر دانشجویان، در پراگ

جنبش‌های تازه‌ای به رهبری واتسلاو هاول با ایدهٔ جامعه‌ای متحد و با هدف بازسازی سیاسی دولت به راه افتاد. اتحادیهٔ جوانان سوسیالیست (نمایندهٔ حزب کمونیست چکسلواکی) تظاهرات بزرگی را برای بزرگداشت روز جهانی دانشجو و پنجاهمین سالگرد قتل‌عام دانشجویان به دست حکومت نازی سازمان داد.

بیشتر اعضای اتحادیه، در باطن، مخالف رهبران کمونیست بودند، ولی از برس شکنجه سخنی نمی‌گفتند. این تظاهرات، فرصتی برای دانشجویان معتدل بود تا به دیگران بپیوندند و نظرات خود را بیان کنند. تظاهرات در ساعت ۱۶ آغاز شد و در حدود ۱۹:۳۰، توسط پلیس ضد شورش متوقف شد. آنان همهٔ راه‌های فرار را بستند و به دانشجویان حمله کردند. در حین پراکنده شدن جمعیت، یک پلیس مخفی به زمین افتاد و بدنش توسط افراد پلیس به آمبولانس منتقل شد. در فضای ترس و ناامیدی شایعه‌ای منتشر شد که یک دانشجو مرده‌است. این حادثه باعث تحریک شدن مردم شد.

۱۸ نوامبر

دو دانشجو در خانهٔ شخصی نخست‌وزیر با او ملاقات کردند و آنچه در تظاهرات رخ داده بود، برای او شرح دادند. اعتصاب در تئاتر رئالیستیک اعلام شد و سایر تئاترها نیز به سرعت از آن پیروی کردند. صحنه‌های تئاتر تنها برای بحث‌ها عمومی باز بود. با ابتکار عمل دانشجویان آکادمی هنرهای نمایشی پراگ، دانشجویان پراگ به اعتصاب پیوستند. سپس دانشجویان در تمام چکسلواکی اعتصاب کردند. کارمندان و بازیگران تئاتر از اعتصاب حمایت کردند و به جای اجرای نمایش، اعلامیهٔ دانشجویان و هنرمندان را برای حضار می‌خواندند که فراخوانی برای اعتصاب عمومی در ۲۷ نوامبر بود. پوسترها و اعلامیه‌های دست‌ساز منتشر شد که با توجه به کنترل شدید حزب کمونیست بر همهٔ رسانه‌ها تنها راه انتشار پیام بود. همان شب، رادیو اروپای آزاد گزارش داد که یک دانشجو در تظاهرات روز گذشته به دست پلیس کشته شده‌است. علی‌رغم نادرست بودن گزارش، احساسات مردم برانگیخته شد و شهروندانی که مردد بودند، بر ترس خود غلبه کردند و به اعتراضات پیوستند.

۱۹ نوامبر

یادبود انقلاب مخملی در براتیسلاوا، اسلواکی

تئاترهای براتیسلاوا، برنو، استراوا و شهرهای دیگر اعتصاب کردند. اعضای انجمن‌های هنری و ادبی و سازمان‌ها و مؤسسات به اعتصاب پیوستند. گروهی با نخست‌وزیر دیدار کردند و او به آنان گفت که دو بار با استعفایش مخالفت شده‌است و این تغییر نیاز به تظاهرات بزرگی مانند آنچه در آلمان شرقی رخ داد، دارد. هم‌چنین از آنان خواست شمار تلفات را پایین نگه دارند. حدود ۵۰۰ نفر از جمله هنرمندان و دانشمندان اسلواکیایی در انجمن هنر براتیسلاوا جمع شدند و حمله به دانشجویان پراگی را محکوم کردند.

هنرمندان و تماشاچیان تئاتری در پارگ به همراه واتسلاو هاول و سایر اعضای برجستهٔ منشور ۷۷ و سایر سازمان‌های مخالف، یک انجمن عمومی را تأسیس کردند. آنان خواستار برکناری افراد رده‌بالای مسئول خشونت‌ها و تحقیق مستقل در مورد حادثه و آزادی همهٔ زندانیان سیاسی شدند. دانشجویان اعتصاب کردند و مسئولان دولتی در تلویزیون خواستار آرامش و بازگشت مردم به سر کار خود شدند. مارتین اشمید در گفتگویی اعلام کرد کسی کشته نشده‌است. کیفیت ضبط تصویر پایین بود و همین باعث ادامهٔ شایعات شد. چند روز طول کشید تا سخن اشمید تأیید شود و تا آن زمان، انقلاب قدرت بیشتری به دست آورده‌بود.

رهبران ابتکار عمل دموکراتیک چند درخواست از جمله استعفای دولت تا ۲۵ نوامبر و تشکیل دولت موقت متشکل از اعضای غیر سازشکار دولت فعلی را مطرح کردند.

۲۰ نوامبر

یادبود واتسلاو مقدس

دانشجویان و اهالی تئاتر وارد اعتصاب دائم شدند. پلیس تظاهرات‌کنندگانی را که به دنبال وارد شدن به تئاترهای در حال اعتصاب بودند، در جلوی کاخ پراگ متوقف کرد. نمایندگان انجمن عمومی به صورت غیررسمی بدون هاول با آدامک مذاکره کردند. آدامک با خواسته‌های دانشجویان اعلام همدرد بود. هرچند در جلسهٔ فوق العادهٔ کابینه در همان روز، رأی عدم اعتماد دریافت کرد. دولت در بیانیهٔ رسمی هیچ امتیازی را ارائه نکرد. انجمن عمومی درخواست دیگری را افزود: لغو جایگاه حاکمیتی حزب کمونیست از قانون اساسی. روزنامه‌های غیرکمونیستی اطلاعاتی را منتشر کردند که با تفسیر کمونیست‌ها متناقض بود. نخستین تظاهرات بزرگ در پراگ و نخستین تظاهرات در براتیسلاوا برگزار شد.

۲۱ نوامبر

مردم در میدان واتسلاو پراگ

نخستین دیدار رسمی انجمن عمومی با نخست‌وزیر برگزار شد. نخست‌وزیر موافقت کرد که به صورت شخصی عدم استفاده از خشونت در برابر مردم را تضمین کند. تظاهرات برنامه‌ریزی‌شدهٔ بزرگی در میدان واتسلاو در مرکز پراگ برگزار شد. هنرمندان و دانشجویان به کارخانه‌های درون و بیرون پراگ رفتند تا برای همکاران خود در شهرهای دیگر، حمایت کسب کنند.

تظاهرات بزرگی در میدان هویزدوسلاو مرکز شهر براتیسلاوا انجام شد. دانشجویان خواسته‌ها را بیان کردند و از مردم خواستند در اعتصاب سراسری که برای ۲۷ نوامبر برنامه‌ریزی شده‌بود، شرکت کنند. در تظاهراتی دیگر در برابر کاخ عدالت، آزادی یان کارنوگورسکی که زندانی سیاسی بود، درخواست شد. کارنوگورسکی در ۲۳ نوامبر آزاد شد. تظاهرات بعدی در همهٔ شهرهای بزرگ چکسلواکی به راه افتاد.

کاردینال فرانتیشک توماشک، کشیش ارشد کاتولیک سرزمین‌های بوهمی حمایت خود از دانشجویان را اعلام کرد و با صدور بیانیه‌ای از سیاست‌های جاری دولت انتقاد کرد. برای نخستین بار طی انقلاب مخملی، ووبومیر فلدک در یک گردهمایی، درخواست لغو اصل قانون اساسی در مورد ایجاد «نقش رهبری» برای حزب کمونیست را بیان کرد.

همان شب، میلوش یاکش رئیس حزب کمونیست چکسلواکی نطق ویژه‌ای را در تلویزیون ارائه داد. او گفت که سوسیالیسم تنها راه جایگزین برای چکسلواکی است و به گروه‌های معترض انتقاد کرد. مقامات دولتی به‌ویژه رئیس حزب کمونیست، مواضع تندروانهٔ خود را حفظ کردند. آنان در طی شب، ۴۰۰۰ نفر از اعضای شبه‌نظامیان خلق را برای سرکوب معترضان در پراگ جمع کردند، ولی از آنان صرف‌نظر کردند.

۲۲ نوامبر

انجمن عمومی اعتصاب سراسری دوساعته‌ای را در ۲۷ نوامبر اعلام کرد. نخستین گزارش‌های زنده از تظاهرات در میدان واتسلاو در تلویزیون فدرال نمایش داده‌شد. دانشجویان اعتصاب‌کننده نمایندگان دولت اسلواک و حزب کمونیست اسلواکی را وادار کردند در گفتگویی شرکت کنند و نمایندگان دولتی به سرعت در موضع دفاعی قرار گرفتند. کارکنان بخش اسلواک تلویزیون فدرال از رهبران تلویزیون فدرال درخواست کردند که اطلاعات درست را در مورد رویدادهای کشور فراهم کنند و در غیر این صورت، اعتصاب کارکنان تلویزیون را آغاز خواهند کرد. پخش گزارش‌های زندهٔ سانسور نشده از تظاهرات در براتیسلاوا آغاز شد.

۲۳ نوامبر

ارتش آمادگی خود برای اقدام را به اطلاع سران کمونیست رساند. ارتش و وزارت دفاع برای عملیات بر ضد مخالفان آماده می‌شدند. بلافاصله پس از جلسه، وزیر دفاع در یک نطق تلویزیونی اعلام کرد که ارتش هرگز اقدامی را بر ضد مردم انجام نخواهد داد و خواستار پایان تظاهرات شد.

۲۴ نوامبر

همهٔ اعضای هیئت رئیسه از جمله میلوش یاکش استعفا کردند. کارل اوربانک (کمونیست معتدل‌تر) به عنوان دبیرکل معرفی شد. تلویزیون فدرال، تصاویری از ۱۷ نوامبر را برای نخستین بار نمایش داد و نخستین بار، نطق واتسلاو هاول را پخش کرد. تلویزیون و رادیوی چکسلواکی پیوستن خود به اعتصاب سراسری را اعلام کردند. بحثی با نمایندگان مخالفان در بخش اسلواکی تلویزیون فدرال پخش شد. پس از آن، کارکنان ویراستاری روزنامه‌های اسلواکی پیوستن به اعتصاب را آغاز کردند.

۲۵ نوامبر

۲۵ نوامبر، مردم از کلیسای جامع پراگ و ایستگاه متروی هرادچانسکا به سوی لتنا حرکت کردند.

رهبری جدید کمونیست‌ها یک کنفرانس خبری برگزار کرد و در آن، هیچ سخنی دربارهٔ خواسته‌های تظاهرات‌کنندگان گفته نشد. شمار شرکت‌کنندگان در تظاهرات ضد دولتی در پراگ-لتنا به حدود ۸۰۰ هزار نفر رسید. در براتیسلاوا نیز شمار معترضان به حدود ۱۰۰ هزار نفر رسید.

۲۶ نوامبر

آدامک برای نخستین بار با هاول دیدار کرد. کارکنان ویراستاری پراودای اسلواکی (روزنامهٔ مرکزی حزب کمونیست در اسلواکی) به مخالفان پیوستند.

۲۷ نوامبر

اعتصاب سراسری در سراسر کشور از ساعت ۱۲ تا ۱۴ با موفقیت و با حمایت ۷۵٪ جمعیت (طبق گزارش‌ها) برگزار شد. وزارت فرهنگ، انتشار ادبیات ضد کمونیستی را در کتابخانه‌ها آزاد اعلام کرد و به دهه‌ها سانسور پایان داد. انجمن عمومی ظرفیت خود برای مختل کردن فرمان‌های سیاسی نشان داد و خود را به عنوان صدای مشروع ملت در مذاکره با دولت معرفی کرد.

۲۹ نوامبر

مجلس فدرال مادهٔ قانون اساسی را که به نقش رهبر حزب کمونیست اشاره می‌کرد، حذف کرد و رسماً به رهبری کمونیست‌ها در چکسلواکی خاتمه داد.

۱۰ دسامبر

گوستاو هوشاک (رئیس جمهور) به عنوان نخستین دولت در ۴۱ سال گذشته که در سلطهٔ حزب کمونیست نبود، سوگند یاد کرد. او مدت کوتاهی پس از آن استعفا داد.

جستارهای وابسته

• انقلاب رنگی
• جنگ سرد