تپه ماسه‌ای

ریگ روان در صحرای الجزایر

تپه ماسه‌ای، تپه شنی یا تَل‌ماسه (به انگلیسی: Dune) به تپه یا رشته‌ارتفاعات شنی که بر اثر وزش باد و جابجا شدن شن پدید آمده باشد گفته می‌شود. این گونه تپه‌ها در کویر و در قسمت بالاتر از سطح جزر و مد ساحل‌ها دیده می‌شوند. از مناطق بزرگ تلماسه‌ای جهان می‌توان از ربع‌الخالی و بیابان گوبی نام برد.

باد معمولاً ماسه‌ها را به شکل تپه یا رشته‌تپه‌های ماسه‌ای در سطح زمین برجای می‌گذارد که به آنها اصطلاحاً تپه‌های شنی اطلاق می‌شود. طرز تشکیل تل‌ماسه‌ها بدین صورت است که ماسه‌هایی که بوسیله باد در سطح زمین در حرکت هستند، پس از رسیدن به موانعی در سر راه خود از قبیل گیاهان، قطعات سنگ یا عوارض طبیعی دیگر، سرعت باد کاهش یافته و در نتیجه ذرات ماسه از حرکت متوقف می‌شود. این ذرات در اطراف موانع انباشته شده و بتدریج به مقدار آنها افزوده می‌شود.

شرط اساسی برای تشکیل تپه‌های ماسه‌ای وجود باد و مقدار کافی ماسه‌های قابل انتقال توسط باد است. در دو طرف تپه‌های ماسه‌ای دو شیب متفاوت دیده می‌شود. دامنه‌ای که به طرف باد است دارای شیب ملایم‌تر در حدود ۵ تا ۱۵ درجه می‌باشد و دامنه عکس جهت باد دارای شیب تندتر در حدود ۲۰ تا ۲۵ درجه می‌باشد.

تپه‌های ماسه‌ای پس از تشکیل در جهت حرکت باد جابجا می‌شوند. به این ترتیب که باد ذرات ماسه را از سمت مقابل خود به طرف بالا و جلو می‌راند و پس از رسیدن به قله (نقطه قرار) در سمت دیگر به پایین می‌افتد. تکرار این عمل به تدریج موجب جابجایی تپه می‌شود. این جابجایی گاهی به ۱۰ تا۲۰ متر در سال می‌رسد. در سطح تپه‌های ماسه‌ای برجستگی‌هایی دیده می‌شود که به آن اثر موجی می‌گویند.

ارتفاع تپه‌های شنی متغیر می‌باشد و به ندرت از ۲۰ متر تجاوز می‌کند ولی گاهی از اوقات ارتفاع آنها زیاد شده و به ۱۰۰ متر نیز می‌رسد. برای مثال ارتفاع تپه‌های شنی شرق کویر لوت گاهی اوقات به بیش از ۱۰۰متر نیز می‌رسد. جنس تپه‌های شنی اغلب از کوارتز است ولی گاهی گچ، آهک، رس، خاکسترهای آتشفشانی و مواد دیگر، در آنها دیده می‌شود. وجود این مواد در تپه‌های شنی حاکی از فراوانی آنها در محل است.

انواع

شکل تپه‌های شنی متفاوت است و از این جهت آنها را برحسب شکل و چگونگی تشکیل‌شان به دسته‌های مختلف تقسیم می‌کنند که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

برخان.

• بَرخان: این دسته از تپه‌های شنی هلالی شکل بوده و به صورت متقارن یا غیرمتقارن دیده می‌شود. دارای دو گوشه تیز می‌باشند که جهت باد را نشان می‌دهند. قسمت کوژ این تپه‌ها در جهت باد و کاو آن در جهت مقابل باد است. برخان در مناطقی که جهت باد همیشه ثابت است تشکیل می‌گردد. این نوع تپه‌ها متحرک بوده و هرچه کوچکتر باشند مقدار جابجایی آنها بیشتر می‌باشد. اگر یک یا چند برخان در کنار یکدیگر تشکیل شود، برخان‌های عرضی تشکیل می‌شود. در این نوع تپه‌ها جهت باد غالب منطقه عمود بر محور تپه‌ها است. اگر یکی از بازوها به علت تغییر باد غالب یا بادهای فرعی توسعه یابد و رشد نماید یک تپه طولی تشکیل می‌شود که محور تپه موازی باد غالب منطقه است.

• سیف: یکی از اشکال فرسایش تراکمی در بیابان است که به شکل تپه‌های ماسه‌ای طولی است این تپه‌ها در جایی تشکیل می‌شوند که بادهای غالب از دو جهت عمود برهم بوزند و برجستگی ماسه‌ای کنار برخان را دچار کشیدگی کنند. سیف به معنی شمشیر که نام آن از زبان مردم محلی در صحرای سینا گرفته شده، تپه ماسه‌ای کشیده‌است. نوک آن تیزو انتهای آن مدور است. دامنه مخالف باد دارای شیب تندتری نسبت به دامنه رو به باد دارد. قسمت پیشانی آن مثلثی با یال‌های تیز و گاهی قوسی شکل است.

• سیلک: سیلک‌ها از اتصال سیف‌ها و به صورت خطوط موج داری به‌وجود می‌آید و تشکیل آن بستگی به باد غالب منطقه دارد. شکل کلی آنها دندانه‌دار و مارپیچی است.

• تپه‌های شنی طولی: تپه‌های شنی طولی که به آنها دون ریسمانی نیز گفته می‌شود، تپه‌های باریکی هستند که به شکل رشته‌های طویل دیده می‌شوند و طول آنها نیز در امتداد جهت باد قرار گرفته‌است. طول این تپه‌ها گاهی به ۸۰تا ۱۰۰کیلومتر و ارتفاع آنها به ۵۰ تا ۱۰۰ متر نیز می‌رسد.

• تپه‌های شنی عرضی: این نوع تپه‌ها معمولاً در نواحی که مقدار ماسه فراوان و جهت باد نیز ثابت است به شکل رشته‌هایی از تپه‌های شنی که متصل به هم (معمولا از اتصال چند برخان که امتداد آنها عمود بر جهت باد است) تشکیل می‌شوند.

• تپه‌های شنی درهم: به تپه‌هایی که به علت تغییر دائمی جهت باد دارای هیچ نوع فرم و شکل شخصی نمی‌باشند اطلاق می‌گردد.

• قورد یا هرم‌های ماسه‌ای: قوردها نتیجه تجمع برخان‌ها و سیف‌ها هستند. برخان‌ها و سیف‌ها در جهات مختلف به تدریج به یک نقطه متوجه می‌شوند و در نتیجه، عوامل و موانع گوناگون از پیشرفت آنها جلوگیری می‌نماید، در این حالت تپه‌های ماسه‌ای در اثر بادهای مسلط، تشکیل توده عظیمی را می‌دهد که همان قورد است. ارتفاع این تپه‌ها بلندتر از سایر تپه‌ها است.

• تپه‌های ستاره‌ای: دارای سطوح لغزشی متعدد هستند که در نتیجه وزش بادهای از چند جهت حاصل شده‌اند. این تپه‌ها عموماً دارای یک برجستگی بلند در وسط و سه یا تعداد بیشتری بازوی شعاعی در اطراف هستند.

نگارخانه

• 
• 
• 
• 
• 
• 

منابع

• جعفری، عباس: فرهنگ بزرگ گیتاشناسی (اصطلاحات جغرافیایی)، انتشارات گیتاشناسی، تهران، چاپ دوم ۱۳۷۲ خورشیدی.
• Anthony J. Parsons, A. D. Abrahams, ed. (2009). Geomorphology of Desert Environments. Springer. ISBN 978-1-4020-5718-2.
• Pye, Kenneth; Tsoar, Haim (2009). Aeolian Sand and Sand Dunes. Springer. ISBN 978-3-540-85909-3.