تذکرةالاولیاء

تذکرةالاولیاء کتابی عرفانی است به نثر ساده و در قسمت‌هایی مسجع، که در شرح احوال بزرگان اولیاء و مشایخ صوفیه توسط فریدالدین عطار نیشابوری به فارسی نوشته شده‌است.

تذکرةالاولیا

نویسنده(ها)	فریدالدین عطار نیشابوری
زبان	فارسی
موضوع(ها)	شرح احوال بزرگان اولیاء و مشایخ صوفیه
گونه(های) ادبی	سرگذشت‌نامه

نام کتاب

«تذکره» از نظر لغوی به معنای یاد کردن است و به کتاب‌هایی اطلاق می‌شوند که در آن افرادی وجود دارند که در یک امری خاص اتفاق نظر داشته و شهره به امری هستند و درباره احوال و اقوال آن‌ها مطالبی نوشته می‌شود. «اولیا» نیز به معنای عارفان است.

موضوع کتاب

تذکرةالاولیاء کتابی درباره زندگی، حالات، اندیشه‌ها و سخنان عارفان و مشایخِ تصوف است، و به ذکر مکارم اخلاق، مواعظ و سخنان حکمت‌آمیز صوفیان بزرگ می پردازد.این کتاب مشتمل است بر مقدمه و ۷۲ باب که هر باب به زندگی یک صوفی پرداخته است و در ابتدای هر باب سخنانی مسجع در تمجید و ثنای صوفی بیان شده و سپس سخنان و داستان ها درباره صوفی آورده شده است.نخستین باب به حالات و سخنان جعفر صادق اختصاص یافته‌است، و باب هفتاد و دوم به حسین بن منصور حلاج .

منابع عطار در تذکرةالاولیاء

عطار در دیباچهٔ کتاب نحوهٔ گزینش و تألیف مطالب را به‌روشنی بیان کرده‌است؛ بنابراین مقدمه، نقل‌ها و روایت‌های تذکرةالاولیاء التقاطی از مطالب کتاب‌های دیگر است. از آثار صوفیانهٔ مهم و مشهور مربوط به اواخر قرن چهارم تا پایان قرن ششم، چند اثر با احتمال زیاد ممکن است مأخذ نقل‌های مؤلف تذکرةالاولیاء باشند، که عبارت‌اند از: طبقات الصوفیه اثر ابوعبدالرحمن محمد سلمی نیشابوری، حلیةالاولیا ابونعیم اصفهانی، و رسالهٔ قشیریه نوشتهٔ ابوالقاسم قشیری. کشف‌المحجوب هُجویری نیز احتمالاً از منابع عطار بوده، زیرا عطار برخی از مضامین آن را با عبارات روان‌تر و رساتر آورده‌است.

اسامی صوفیان تذکرةالاولیاء

در مقدمه این کتاب عطار نیشابوری نام های هفتاد و دو تن از صوفیانی را که سرگذشتشان را نوشته است این گونه بیان داشته:

(اکنون اسامي اين بزرگان که در اين کتاب اند ياد کنم. بعد از آن شرح مقامات و کرامات و حالات و اوقات و اشارات‌اشان آغاز نهيم، بعون الله وحسن توفيقه).

جعفر صادق، اويس قرني، حسن بصري، مالک دينار،محمدبن واسع، حبيب عجمي، ابوحازم مکي، عتبة بن الغلام،رابعه عدويه، فضيل عياض، ابراهيم بن ادهم، بشر حافي،ذوالنون مصري، ابويزيد بسطامي، عبدالله مبارک، سفيان ثوري،شقيق بلخي، امام ابوحنيفه، امام اعظم شافعي، امام احمد بن حنبل،داود طايي، حارث محاسبي، ابوسليمان دارائي، ابن سماک،محمدبن اسلم، احمدبن حرب، حاتم اصم، عبدالله بن سهل،معروف کرخي، سري سقطي، فتح موصلي، احمد حواري،احمد خضرويه، ابوتراب نخشبي، يحيي معاذرازي، شاه کرماني،يوسف بن الحسين، ابوحفص حداد، حمدون قصار، منصور عمار،احمد عاصم، عبدالله خبيق، جنيد بغدادي، عمروبن عثمان مکي،ابوسعيد خراز، ابوالحسين نوري، ابوعثمان حيري، ابومحمد رويم،ابن عطا، عبداله جلاء، ابراهيم رقي، يوسف اسباط،ابويعقوب نهرجوري، سمنون محب، محمد مرتعش، عبدالله محمد،ابوالحسين بوشنجي، محمدبن علي الترمذي، ابوبکر وراق، عبدالله منازل،علي سهل اصفهاني، خير نساج، ابوالخير اقطع، ابوحمزه خراساني،عبدالله تروغبدي، عبدالله احمد مغربي، ابوعي جرجاني، ابوبکر کتاني،عبدالله محمدبن خفيف، ابومحمد جريري، احمدبن مسروق، حسين منصور حلاج.

ملحقات تذکرةالاولیاء

بنا بر نظر اکثر تصحیح کنندگان این کتاب، تذکرةالاولیاء دارای هفتاد و دو باب است و ۲۵ باب دیگر در قرن دهم بدان افزوده شده است به نظر محمد استعلامی، دست‌نویس‌های معتبر تذکرةالاولیاء تا قرن دهم هجری، شامل همین ۷۲ باب است، امّا پس از قرن دهم فصل‌های دیگری با عنوان «ذکر متأخران از مشایخِ کِبار» بر این کتاب افزوده شده که حالات و سخنان ۲۵ تن از عارفان قرن‌های چهارم و پنجم را دربرداردو یکی دیگر از دلایل این است که در تمام نسخ کهن این کتاب عطار نام این هفتاد و دو تن را که با امام جعفر صادق آغاز و با منصور حلاج پایان می یابد را در مقدمه ذکر کرده است و سخنی از دیگر صوفیان وجود ندارد و حتی در ترجمه ایغوری سده نهم این کتاب نیز که در زمان میرعلیشیر نوایی انجام شده است تنها نام این هفتاد و دو تن ذکر شده است .

سبک نثر تذکرةالاولیاء

تذکرةالاولیاء تنها اثر منثور عطار نیشابوری است.نثر این کتاب را نمی توان اثر خاص عطار شمرد و برای آن نشانه های سبکی بیان کرد زیرا کار عطار تالیفی از اجزا اقتباس شده کتابهای دیگر است و اگر در چند جا عباراتی از خود آورده باشد باز هم پیرو کسانی است که ماخذ کار او را پرداخته اند و حتی در دیباچه کتاب که از فکر و قلم عطار تراوش کرده است باز هم شیوه نگارش همان است که در متن دیده می شود و روش نویسندگانی چون هجویری و عثمانی است با این تفاوت که نثر کتاب عطار پخته تر و روان تر از نثر های عرفانی فارسی در قرن های پیش است.سبک نثر عطار را می توان همان شیوه نثر در دوره سامانیان بر شمرد با این تفاوت که در به کار بردن حروف اضافه به روش قرن ششم گرایش پیدا کرده است حتی اغلب به جای اندر از در استفاده شده است .

آن خلیفهٔ الهی، آن دعامهٔ نامتناهی، آن سلطان العارفین، آن حجةالخلایق اجمعین، آن پختهٔ جهان ناکامی، شیخ بایزید بسطامی رحمةالله علیه، اکبر مشایخ و اعظم اولیا بود، و حجت خدای بود، و خلیفهٔ بحق بود، و قطب عالم بود، و مرجع اوتاد، و ریاضات و کرامات و حالات و کلمات او را اندازه نبود و در اسرار و حقایق نظری نافذ، و جدی بلیغ داشت، و دائم در مقام قرب و هیبت بود. و غرقهٔ انس و محبت بود پیوسته تن در مجاهده و دل در مشاهده داشت، و روایات او در احادیث عالی بود، و پیش از او کسی را در معانی طریقت چندان استنباط نبود که او را گفتند که در این شیوه همه او بود که علم به صحرا زد و کمال او پوشیده نیست، تا به حدی که جنید گفت: بایزید در میان ما چون جبرائیل است در میان ملائکه.

— بخش آغازین ذکر بایزید بسطامی

اهمیت کتاب

بنا به نظر محمد قزوینی اهمیت و قدر کتاب تذکرةالاولیاء از چند راه است:

یکی از حیث قِدَم متن با ملاحظۀ قلّت وجود نثر در زبان فارسی عموماً و در آن اعصار خصوصاً، دیگر از حیث بیان مقامات عارفین و مناقب صوفیّه و مکارم اخلاق مشایخ طریقت و سیرۀ اولیاء و صالحین و شرح مجاری حالات و چگونگی اوضاع ایشان در زهد و ورع و ریاضات شاقّه و مجاهدات بسیار سخت و سخنان حکمت‌آمیز و نصایح و مواعظ بسیار سودمند، به حال هیئت اجتماعیّه و عامۀ ناس که از ایشان منقول است، و دیگر از حیث انشاء و اسلوب.

وضعیت انتشار

تاکنون سه تصحیح از این کتاب انجام شده است.تصحیح انتقادیِ تذکرةالاولیاء اولین بار توسط رنالد نیکلسن انجام گرفته‌است (چاپ لیدن ۱۹۰۵–۱۹۰۷). از امتیازات تصحیح نیکلسن، یکی بی‌طرفی مذهبی او (از نظر شیعه و سنی)، و دیگر مقدمهٔ محمد قزوینی بر آن است که حاوی اطلاعات دقیق و سودمندی است. دومین تصحیح تذکرةالاولیاء، تصحیح محمد استعلامی در سال ۱۳۴۷ است .منقح‌ترین چاپ تذکرةالاولیاء مجموعهٔ دو جلدی تصحیح «تذکرةالاولیاء» به تصحیح و توضیح محمدرضا شفیعی کدکنی است که انتشارات سخن منتشر کرده‌است.

منابع

• فریدالدین عطار نیشابوری (بهار ۱۳۸۳)، تذکرةالاولیاء، به کوشش محمد استعلامی.، تهران: زوار، شابک ۹۶۴-۴۰۱-۰۳۴-۵
• صفحات اولیهٔ تذکرةالاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، انتشارات زَوّار، چاپ بیست‌وسوم، ۱۳۹۱. سایت خانهٔ کتاب 5-034-401-964 ISBN بایگانی‌شده در ۱۲ ژوئیه ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine
• شفیعی کدکنی و تصحیح آثار عطّار نیشابوری بانک اطلاعات نشریات کشور|روزنامهٔ ایران
• تذکرةالاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، انتشارات زَوّار، چاپ بیست‌وپنجم، سایت خانهٔ کتاب بایگانی‌شده در ۱۲ ژوئیه ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine

پیوند به بیرون

• تذکرة الاولیاء در ویکی‌نبشته
• متن تذکرةالأولیاء|وبگاه گنجور
• تذکرةالأولیاء، بخش اول، چاپ لیدن
• تذکرةالأولیاء، بخش دوم، چاپ لیدن