شهریری
| شهریری | |
|---|---|
 سنگ افراشت های شهریری | |
| نام | شهریری |
| کشور | ایران |
| استان | اردبیل |
| شهرستان | مشگین‌شهر خیاو |
| بخش | مشکین شرقی |
| اطلاعات اثر | |
| نام محلی | یورد شهری یا مکتب اوشاقلاری |
| نام‌های قدیمی | بورازما ، قلعه ارجق |
| کاربری کنونی | موزه جهت بازدید عموم |
| دیرینگی | ۹۰۰۰ سال پیش تا دوره اورارتوییان |
| اطلاعات ثبتی | |
| شمارهٔ ثبت | ۶۱۶۲ |
| تاریخ ثبت ملی | ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ |
  شهریری | |
شهر یِری (به ترکی آذربایجانی: شهر یئری) یک محوطه باستانی در شهرستان مشگین‌شهر از شهرهای استان اردبیل ایران و از توابع روستای پیرازمیان است.
منطقه باستانی معروف به شهر یری، در ۶۵ کیلومتری اردبیل و ۳۱ کیلومتری شرق مشگین‌شهر در کنار رود قره سو قرار دارد.
وسعت این منطقه تاریخی ۴۰۰ هکتار است و از سه قسمت دژ نظامی، معبد و قوشا تپه تشکیل می‌شود. قدمت قلعه و معبد به۱۴۵۰ سال پیش از میلاد و قوشا تپه به ۷ هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. بعضی از کارشناسان قدمت این منطقه را تا ۱۱۰۰۰ سال نیز برآورد کرده‌اند اما به‌طور قطع به اثبات نرسیده‌است.
اولین بار در حدود ده سال پیش از انقلاب اسلامی چارلز برنی در این محوطه، عملیات کاوش را شروع نمود و همراه با رابرت بولی، مایکل لوید اینگراهام و جفری سامرزه در سوم اوت ۱۹۷۶ میلادی (۱۳۵۷ش) مطالعاتی در منطقه انجام دادند و شهریری را به جهانیان شناساندند.
این محوطه شامل ۲۸۰ سنگ‌افراشت باستانی است. این سنگ‌افراشت‌ها با ارتفاع متفاوت ۷۰تا ۲۶۰سانتی‌متری و اکثراً منقوش به اشکال انسان هستند. طرح انسان‌های حک شده بر روی سنگ‌ها به شکل افرادی دست به سینه و معمولاً بدون دهان است و تنها یک مجسمه حکاکی شده زن یافت شده که دارای دهان می‌باشد. تاکنون فقط هفت قطعه این نوع سنگ‌افراشت‌ها در منطقه حکاری کردستان ترکیه و یک قطعه هم در قپوستان آذربایجان یافت شده‌است.
وسعت محوطه شهر یری ۴۰۰ هکتار است و در ۶۰ کیلومتری غرب اردبیل، ۷ کیلومتری شمال شرقی لاهرود، یک کیلومتری شمال غربی روستای پیرازمیان، و از توابع روستای ارجق و در کنار رودخانه قره‌سو واقع شده‌است. فاصله شهر یئری تا مشگین‌شهر در حدود ۴۰ کیلومتر و تا اردبیل ۷۰ کیلومتر است. این محوطه باستانی در شمال شرق مشگین‌شهر واقع شده‌است. محوطه باستانی یری در شمال غرب اردبیل و در همسایگی رود قره سو روی نقشه دیده می‌شود. لاهرود اردبیل در ۱۶کیلومتری جنوب غرب شهر یئری واقع شده‌است و روستای ارجق نیز در جنوب غربی محوطه باستانی یری روی نقشه دیده می‌شود. مسافت بین این دو نقطه در حدود ۱۳ کیلومتر است.
این محوطه دارای فضاهای تاریخی شامل قلعه با معماری سنگی و درواره‌های خشکه چین، معبد، حدود ۳۰۰ گور باستانی کلان سنگی، غار باستانی، دروازه و محوطه قوشاتپه می‌باشد.
سنگ‌افراشت‌های این محل با فرسایش و تخریب زیادی روبه‌رو هستند و در فروردین ۱۳۹۰ گردباد باعث ویرانی بخشی از این محوطه شد؛ که دولت جمهوری اسلامی هیچ گونه حمایتی جهت حفظ این آثار ارزشمند، نداشته‌است.
محوطه باستانی شهریری در سال ۱۳۸۱ از سوی میراث فرهنگی استان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. از زمان پیدا شدن این محوطه تاکنون، هشتاد درصد آثار آن از میان رفته‌است.
متأسفانه این اثر توسط یونسکو ثبت جهانی نشده‌است و مسئولین در راه ثبت جهانی این محوطه کم‌کاری کرده‌اند.
کاوش در منطقه[ویرایش]
در اولین کاوشها قبرهای عصر آهن کشف گردید. سفال‌هایی مربوط به دوره مس‌سنگی کشف شد و قدمت منطقه را به۳۵۰۰ سال پیش از عصر آهن برآورد نمود. این سفالها شبیه سفالهای مناطق باستانی دالما و حاجی فیروز هستند.[۱] به این ترتیب برای اولین بار قدمت سکونت بشر در استان اردبیل به دوره مس‌سنگی رسید. برخی از سفالها منقوش و برخی با طرح سبدی بودند. تعدادی سفال دو لایه نیز در حفاری کشف شد که احتمال می‌رود لایه دوم سفال برای ترمیم قسمت‌های شکسته سفال به کار رفته‌است. اکثر سفالها خاکستری و خاکستری مایل به سیاه و آجری هستند مشابه برخی از اشیا در گورستان لاریجان خدا آفرین و گورستان مسجد کبود کشف‌شده است.این اشیا شامل جنگ‌افزارها، زیورآلات و کارافزارها است و در شمشیرها نقوش و برگه‌هایی مشاهده‌شده که مشابه طرح‌های جام حسن لو است. در عین حال آویز و پلاکهای طلایی و اشیا مفرغی شامل آینه، سنجاق، طوق، انگشتر، مهرهای تزئینی از عقیق، خمیر شیشه، صدف و لاجورد و کار ابزارهایی نیز شامل درفش و سوزن کشف‌شده است.
در منطقه شهر یئری تعداد زیادی سنگ شیشه برنده (ابسیدین) کشف شد که می‌تواند گواهی بر ارتباط این منطقه با قفقاز و آناتولی باشد زیرا سابقه استخراج این نوع سنگ در این مناطق شناخته شده‌است. از ابسیدین برای برش سنگ‌های سخت در مس‌سنگی استفاده می‌شده‌است. در منطقه شهریئری چند دوره تاریخی از مس‌سنگی، عصر آهن ۱ و عصر آهن ۲ مشخص شد و بقایایی از قلعه‌ای متعلق به دوره آهن کشف گردیده‌است. در فصول بعدی حفاری، بقایایی از سفال، مفرغ و نقوش انسانی دیده شد که باستان‌شناسان آنها را نذوراتی متعلق به معبد می‌دانستند. یکی از این دو معبد در زیر دیوار دفاعی قلعه قرار داشت. باستان شناسان نتیجه گرفتند در دوره اورارتویی که ساکنان شهریری بر روی معبد خود قلعه ساخته بودند از دین خود روی گردانده‌اند و خدای اورارتویی (خالدی) را پذیرفته‌اند. البته این امر می‌تواند اختیاری یا به اجبار صورت گرفته باشد. در این فصل حفاری یک لایه نیز در زیر محوطه داخلی قلعه کشف شد که به شهری متروک و قدیمی تر تعلق داشت. برخی سفالهای قهوه‌ای مایل به بنفش و سفالهای داغدار و سیاه نیز در این محل کشف شدند که به پیش از عصر آهن تعلق دارند.
در فصل سوم حفاری مشخص شد که در دوره اورارتوییان قلعه به آتش کشیده و متروک شده‌است. وجود خاکستر در لایه‌های خاک قلعه نشان دهنده آتش‌سوزی قلعه است. به این ترتیب دوره‌های متوالی زندگی بشر از ۹۰۰۰ سال پیش تا دوره اورارتوییان در شهریری به صورت متوالی مشخص شد. در این فصل تعداد زیادی ظروف سفالی، اشیای زرین مانند آویز، دکمه‌های زینتی و پلاکهای طلایی و مفرغی کشف گردید.
شهر یئری اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره نخست پیش از میلاد از آبادی‌های مهم منطقه بوده‌است. این محوطه باستانی در حال حاضر با سنگ‌چینی‌های معروف به «مکتب اوشاقلاری» در جهت شمالی جنوبی امتداد یافته و در کناره قره سو قرار دارد. پیش از هزاره اول، در دوران نوسنگی این محل، مسکونی بوده و بخشی از تمدن منطقه در این نقطه متمرکز بوده‌است. این محوطه قلعه‌ای وسیع با دیوار دفاعی سنگین از نوع خشکه چین دارد و محلی برای برگزاری آئین‌های مذهبی بوده‌است و این قسمت دارای فضاهای معماری با دیوارهای سنگی از نوع استیل‌های منقوش است. گورهای باستانی متعددی از نوع کلان سنگی و گورکان که حدود ۴۵۰ گور و یک غار باستانی و تپه‌ای متعلق به دوران اسلامی در این مکان شناسایی شده‌است. منطقه اردبیل دست‌کم از هزاره ششم قبل از میلاد مسکونی بوده‌است. سراسر منطقه از تپه‌های باستانی یا به عبارت دیگر مناطق استقراری که روزگاری دژ یا شهرک یا روستا بوده‌اند، پوشیده شده‌است. کاوش‌های مقدماتی در برخی از نواحی اردبیل به‌ویژه در قسمت‌های شمالی و شرقی آن نشان می‌دهد اردبیل و به‌طورکلی شرق آذربایجان از کانون‌های مهم فرهنگ «مگالی تیک» یا سنگ‌افراشتی بوده‌است. بر روی سنگ‌ها و گورهای این منطقه سنگ نگاره‌های متعددی با طرح و ابعاد مختلف حک شده‌است. کلیه نقوش به وجود آمده بر اثر ضربه زدن‌های منظم و دقیقی است که با سنگ‌های سخت، استخوان حیوانات و فلزات سخت به وجود آمده‌اند. نقش‌هایی از بز کوهی، انسان در حالت‌های مختلف و چندین نقش نامشخص دیگر قابل مشاهده‌اند که تعداد آنها محدود است.
سنگ افراشتهای کشف شده[ویرایش]
نیایشگاه اصلی منطقه شهر یئری، از زیر خاک بیرون آمد که شامل بیش از ۳۰۰ سنگ‌افراشت با ارتفاع‌های مختلف از ۳۵ تا ۲۵۰ سانتیمتر با شکلهای انسانی هستند که حاوی صورت آدمی (بدون دهان)، دست و شمشیر هستند.
روی سنگ افراشت ها شکل‌هایی انسان گون کشیده شده‌است که نشانه و شخصیت هر کس بوده و هر نفر برای خود سنگی تراشیده و در معبد گذاشته و با این کار موجودیت خود را اعلان می‌کرده؛ روی همه سنگ‌ها چه زن چه مرد کمربند یا شمشیر وجود دارد و این نشانه این است که در اینجا جایگاه زن و مرد برابر بوده است و دیگر نکته جالب؛ نداشتن دهان این سنگ‌هاست که هنوز نظریه کاملی در این مورد صادر نشده است.
تا به حال حدود ۴۵۰ گور در این محل شناسایی شده‌است که ابعاد کوچک‌ترین آنها ۳٫۲ متر و بزرگ‌ترین آنها ۸٫۲ متر است. محوطه شهر یئری اولین بار در سال ۱۹۷۸ توسط هیئت چارلز برنی شناسایی و بررسی شد. او معتقد بود که عمر بعضی آثار تا هزاره سوم قبل از میلاد، عصر آهن، سفال خاکستری و نخودی و نارنجی هم می‌رسد. چارلز برنی تاریخ اکثریت گورهای این محل را هزاره دوم و اول قبل از میلاد می‌دانست و حتی پیش‌بینی می‌کرد که این تاریخ به هزار سال قبل‌تر، یعنی هزاره سوم قبل از میلاد هم برسد. با این حال آثاری از سکونت عصر برنز شناسایی نکرده بر این نظریه اصراری نورزید تا اینکه در کاوش‌هایی که توسط هیئت دکتر نوبری در آذر ۱۳۸۲ انجام شد، اشیای با ارزشی از داخل گورها به دست آمد که در حال حاضر در موزه باستان‌شناسی خلخال نگهداری می‌شوند.
چارلز برنی دوره آن را هم‌زمان با هخامنشیان ولی خارج از محدوده دولت آنها می‌داند. اینگراهام (به انگلیسی: Michael Lloyd Ingraham)و سامرز (به انگلیسی: Geoffrey Summers) آن را به پیش از هزاره اول تعلق دانسته‌اند.[۲] با توجه به نبود سفال در کنار سنگ‌افراشت نمی‌توان نظر دقیقی در مورد زمان سنگ افراشت داد ولی آنها میانه هزاره دوم تا میانه هزاره اول را بهترین دوره برای سنگ‌افراشت دانسته‌اند. معماری قبور مربوط به عصر آهن است. در غرب محل تجمع سنگ‌ها غاری قرار دارد که ساکنان محلی آن را «قارا کُهول» نام نهاده‌اند. روبروی آن چند تخته سنگ بر روی هم گذاشته شده‌اند.
به‌طور کلی سنگ‌نگاره‌های کشف شده در این دیار شباهت‌های زیادی با نمونه سنگ‌نگاره‌های کشف شده در منطقه ارسباران در آذربایجان شرقی و همین‌طور مناطق سونگون، گغاما، به‌ویژه قوبستان در جمهوری آذربایجان دارد. سنگ نگاره‌های مناطق عمومی آذربایجان ایران و جمهوری آذربایجان شباهت‌های ظاهری بسیار قریب به هم دارند به‌طوری که گویی همه نقوش موجود در مناطق کلی آذربایجان ایران و جمهوری آذربایجان طی یک دوره و توسط یک هنرمند با یک سبک و طرح حکاکی شده‌اند، در صورتی که قدمت آنها بر اساس سال‌یابی نمونه‌های مشابه در جمهوری آذربایجان بین ۴ تا ۸ هزار سال است. نمونه‌های موجود در ایران و قوبستان دقیقاً بر اساس یک فلسفه اعتقادی حک شده‌اند. بیشترین نقوش حکاکی شده بز کوهی است، چرا که بز کوهی نمادی از یک فرشته و برگرفته از اسطوره کهن است. تصاویر هیکل‌های سنگی شهر یئری با تصاویر هیکل‌ها و سرهای آدمیانی که بر روی اجاق‌های نعل اسبی ایغدیر (ایغدیر در شمال شرقی ترکیه در نزدیکی مرز ایران و جمهوری آذربایجان) نقش بسته، شباهت زیادی دارد. به گفته این باستان‌شناس مشابه این قبور در آق اولر تالش، قلعه شیشه اهر، منجوق تپه جمهوری آذربایجان و ارنیس شرق ترکیه نیز مشاهده‌شده‌است. طرح حکاکی‌ها با سنگ‌نگاره‌های کشورهای پاکستان (گرام شال) ترکیه (یازیلی کایلی)، قزاقستان (تام گلی تاس و کول ژاباسی)، ازبکستان (سارمیش)، قرقیزستان (چولپونانا)، افغانستان (هزارسم)، جمهوری آذربایجان (قوبستان)، تاجیکستان، ارمنستان (گغاما) مصر، عراق و یمن، همگونی ظاهری و حتی پیامی مشترک با تعدادی از کشوری یاد شده دارند. این امر، نشان از گستره فرهنگی و تمدن مشابه و کهن در سرزمین‌های بسیار دور از هم دارد. یک باستان‌شناس ایرانی به نام «علیرضا هژبر نوری» در مورد عجیب بودن این منطقه به این نکته اشاره کرده‌است که در شهر یئری درمجموع ۵۳۷ استل در معبد یافت شده‌است که در هیچ جایی از دنیا نظیر ندارد. وی اضافه کرده‌است که به‌عنوان مثال، مکان مشابهی در ترکیه با فقط ۳۰ استل و در آذربایجان با یک عدد وجود دارد.
منطقه شهر یئری که وسیع‌ترین منطقه تاریخی استان اردبیل و یکی از با اهمیت‌ترین مناطق پیش از تاریخ شمال غرب ایران است به شماره ۶۱۶۲ به ثبت آثار ملی رسید.
محلی برای مراسمات دینی[ویرایش]
بنابر شواهد و قرائن موجود در منطقه شرق اردبیل، در دوران‌هایی که قبائل ساکن در «شهر یئری» مشکین شهر زندگی می‌کردند، شهرها و آبادی‌هایی در این منطقه نیز با همان خصوصیت‌ها دایر بوده‌است. مردمان شهر یئری بت‌پرست بوده‌اند و یک پژوهش گر نشانه‌هایی از شباهت داشتن چیدمان بت‌ها با ستارگان خوشه پروین یافته بود، دراین دوران در نمین و منطقه حاضر دلمن‌ها می‌زیسته‌اند دلمن‌ها بارزترین مشخصه شان دفن اموات زیر چند سنگ بزرگ و استفاده از سنگ افراشته‌ها بوده‌است آنها تخته سنگ‌ها را در طرفین مانند پل چیده یک یا چند تخته سنگ بزرگ روی قبر مرده می‌گذاشتند. از این گورها ده‌ها مورد در شهر یئری و مشابه آن در ویلکیج یافت شده‌است. دلمن‌ها ابزارهای مفرغی داشته‌اند و این موضوع در سنگ افراشته‌های شهر یئری مشهود است. به زعم نادقیق بنده با در نظراینکه سنگ افراشته‌ها با لباس جنگی و شمشیر حمایل کرده ساخته شده‌اند احتمالاً یادبود سرداران جنگی مشابه آنچه درچین از زیر خاک درآم باشند، همان‌طور که در اونار مشکین سنگ قبرهایی داریم که به شکل کلاه خود سربازان ساخته شده‌اند. در شهر یئری چهار مورد سنگ قبر به شیوه دلمن‌ها وجود دارد، گمانه زنی یک محقق دایر بر این هست که به خاطر اینکه صورت سنگ افراشته‌ها بدون دهان ساخته شده نشان می‌دهد اینجا معبد بوده‌است. معبدی با صدها بت، اکتشافات دیگر به این موضوع قوت می‌بخشد، یک دهنه غار در ضلع جنوب غربی معبد هست که نشان از دست‌ساز بودن داشته در آنجا چشمه ای بوده که مردم دوش می‌گرفته‌اند، ازسوی دیگر بعد از خروج از غار در مسیر به یک دروازه که از روی هم گذاشتن سنگ‌ها بوجود آمده می‌رسیم. در شهر یئری گمامه زنی‌های تاریخی و اکتشافات نشان می‌دهد در پای سنگ افراشته‌ها مردمان آن دوران آذربایجان منجوق و مروارید ریخته‌اند، پس زیارتگاه و معبد بودن آن قوت می‌یابد.
در قسمت پایین معبد غاری هست که به عنوان آب انبار چشمه و حمام مورد استفاده قرار می‌گرفته و دروازه‌هایی نیز وجود دارد که دروازه ورود به معبد است و اگر کسی قصد عبادت داشت باید خودش را در غار تمیز کرده و از زیر دروازه رد می‌شد و به معبد می‌رفت.
البته اینکه در یک مقطع زمانی ساکنان یک منطقه چه عقیده ای داشته‌اند برای تعصبات دینی نیست و هیچ کاستی برای مردمان امروز بوجود نمی‌آورد. و احتمال تکرار یا گرایش به آن صفر است. به جای آن بیان حقیقت و تحلیل درست تاریخی مهم است. گفته شده‌است که ساکنان شهر یئری که سنگ افراشته‌هایی را تراشیده و در معبدشان پرستش می‌کرده‌اند، توسط اورارتو‌ها در حمله تاریخی آنها به آذربایجان از بین رفته‌اند. به نظر می‌رسد حمله اوراتورها در هزاره اول قبل از میلاد رخ داده‌است.
یکی از رصد خانه‌های بسیار قدیمی جهان[ویرایش]
به گفته رضا زرگری محقق و پژوهشگر باستان‌شناسی تحقیقات جدید نشان می‌دهد قسمت معبد الف محوطه باستانی شهر یئری مشگین‌شهر یکی از قدیمی‌ترین رصد خانه‌های جهان است. مطالعات و تحقیقات جدید انجام یافته نشان می‌دهد این قسمت کاملاً کاربری ستاره‌شناسی داشته و به عنوان رصدخانه استفاده شده‌است.
شهر یئری رو به نابودی[ویرایش]
بسیاری به غارت شهر یئری پیش از کشف آن توسط کارشناسان باور دارند. علاوه بر غارت و رفتارهای مخرب انسانی، روند طبیعت نیز کمر به نابودی محوطه باستانی یئری بسته‌است و گفته می‌شود آنچه امروز ما به‌عنوان شهر یئری می‌شناسیم، فقط ۲۰درصد از کل مجموعه است. با وجود ارزش زیاد این منطقه از منظر تاریخ باستان‌شناسی، آنچنان برای حفظ آن تلاش نشده‌است. امیدواریم که سازمان میراث فرهنگی، بیش از گذشته برای حفظ شهر یئری تلاش کند تا بتوانیم آن را برای آیندگان حفظ کنیم. با اینکه ارزش تاریخی شهر یئری قابل تصور نمی‌باشد اما در دهه‌های گذشته به آن بسیار بی‌توجهی شده و سازمان میراث فرهنگی وقت کشور با تأخیری طولانی در سال ۱۳۸۱ این منطقه باستانی را در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رساند. طی سالیان گذشته استیل‌های سنگی شهر یئری در مقابل باد و سرما و انسان‌های طماع به حال خود رها شده بود و تنها در دهه ۸۰ با نصب کوتاه مدت داربست‌ها و سایه‌بان فلزی برای نگهداری این آثار، تلاش شد و این داربست‌ها و حفاظ‌ها نیز پس از مدت کوتاهی بر اثر تندباد فروریخت.
اما خوشبختانه این اثر ارزشمند باستانی توسط مسئولین مسقف شد تا از اسیب‌های بیشتر جلوگیری شود.
منابع[ویرایش]
- ↑ «قدمت تاریخی شهر یئری، سازمان میراث فرهنگی استان اردبیل». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۳.
- ↑ Summers, Geoffrey; Ingraham, Michael Lloyd (1979). "Stelae and Settlements in the Meshkin Shahr Plain, Northeastern Azerbaijan, Iran". Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan. 12: 67-102. ISSN 1434-2758.
{{cite journal}}:|access-date=requires|url=(help)
- شهریری در آیینه تاریخ کهن باستان بایگانی‌شده در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine
- خبرگزاری مهر، محوطه تاریخی «شهریری» اردبیل در فهرست آثار جهانی ثبت می‌شود. ۱۳۸۹/۱۲/۰۴.
- خبرگزاری ایرنا، بخشی از محوطه باستانی شهریری مشگین‌شهر را تخریب کرد، ۲۷/۰۱/۱۳۹۰
- اطلاعات، بازدید: فروردین ۱۳۹۰.
- https://zarebin.ir/url/?url=https%3A%2F%2Fblog.rahbal.com%2Fshahar-yeri%2F&s=xR4DGn5bCDw-QoxaBBzEpQ
- https://zarebin.ir/url/?url=https%3A%2F%2Fwww.yjc.news%2Ffa%2Famp%2Fnews%2F5888808&s=pQ1_IcrwiIR4edCdfRgfCw
- https://tn.ai/1688051
جستارهای وابسته[ویرایش]
- حصاری، مرتضی؛ علییاری، احمد (چهارم). «مطالعه و گونه‌شناسی قبور کلان سنگی و تپه‌ای (کورگان) استان اردبیل». مجله مطالعات باستان‌شناسی. دانشگاه تهران: ۱۱۳. دریافت‌شده در ۲۱ اوت ۲۰۱۵. تاریخ وارد شده در
|سال=را بررسی کنید (کمک) - https://www.farsnews.ir/photo/13980627000271/تمدن-باستانی-سنگ-افراشته‌ها-در-مشگین-شهر
